O‘z davrida L. A. Svetkovning maktablar uchun yozilgan «Organik kimyo» darsligi 41 marta qayta nashr etilgan. Shunday ajoyib darslikning kamchiligi-unda tarixiy yondashuvning yo‘qligi edi [165]

O‘z davrida L.A.Svetkovning maktablar uchun yozilgan «Organik kimyo» darsligi 41 marta qayta nashr etilgan. Shunday ajoyib darslikning kamchiligi-unda tarixiy yondashuvning yo‘qligi edi [165]. Ko‘pchilik bugungi kunda ham kimyoni M.V.Lomonosovdan boshlangan, deb hisoblaydi. Afsuski, undan buyukroq kimyogarlar (ularning ko‘pchiligi-organik kimyogarlardir), masalan, Yu.Libix, A.Kekule, A.Bayer, Y.Berselius, A.Vyurs, N.Zinin, A.Voskresenskiy, M.Bertlo, M.Shevrel E.Fisher, A.Muassan, A.Butlerov, S.Kannitssaro, J.Dyuma, O.Loran, Sh.Jerar, E.Frankland, A.Kuper va boshqalarning ishlari M.V.Lomonosovning buyukligiga shubha tug‘diradi. Lekin ko‘pchilik e’tirof etganidek,«Kimyo tarixida yangi bosqich atomizmdan boshlanadi, binobarin, zamonaviy kimyoning otasi Lavuaze emas, balki-Daltondir» [23,68]. Ilmiy kimyoning boshlang‘ich nuqtasini topish –o‘ta mushkil ish. 6 tonnadan ziyod ot siydigini bug‘latish bilan yangi element –fosforni kashf etgan nemis alkimyogari G.Brandt (1669 yil) yoki fan tarixida eng uzoq vaqt (12 sutka) davom etgan eksperiment egasi A.Lavuaze yoxud o‘zi hosil qilgan suvsiz sianid kislotasining ta’mini totib ko‘ra turib, 44 yoshida jon bergan K.Sheyele kabi fidoyilarning qaysi biri kimyo tarixida bosh figura ekanligi hozirgacha ma’lum emas [85].
Umuman, kimyo tarixidek chigal va munozaralarga boy mavzu yo‘q. Hattoki, bu fanning nomi bilan bog‘liq lug‘aviy atama ham ming yillar davomida o‘zining aniq yechimini topmasdan qolib kelmoqda. Insoniyat sivilizatsiyasining dastlabki odimlari teri oshlash, vino va pivo pishirish, xamir achitish, qatiq ivitish, sirka tayyorlash, aynimaydigan bo‘yoqlar hosil qilish, xushbo‘y va dorivor vositalarni olish va ulardan foydalanish kabi primitiv bioorganik texnologiyalar bilan bog‘liq tarzda tashlangan [77]. Shu sababli, kimyo tarixining sirli sahifalarini zaruriy zarhal lavhalar bilan bezash orqali oddiy va murakkab tarkibli elementar moddiy olamning ko‘rki mukammallik kashf eta borgan.
Nihoyatda achinarli ahvoldagi ish sharoitiga ega bo‘lgan bechora hol kimyogarlarning bir qismi keyinchalik badavlat odamlarga aylanib qolgan bo‘lsalar, bir qismi salomatligidan ham ajralib kafangado holatiga tushganlar [71].
Organik birikmalar miqdorining noorganik moddalardan bir necha million marta ortiqligi uglerod atomining qutbli va qutbsiz kovalent bog‘larni hosil qila olish tabiati, bu atomlarning o‘zaro cheklanmagan miqdorda birika olish xususiyati, uglerod zanjirining to‘g‘ri (ochiq), tarmoqlangan va siklik ko‘rinishlarda mavjud bo‘la olishi, qo‘sh bog‘li molekulalarning fazoviy (geometrik) izomeriya holatlariga ega ekanligi kabi omillar bilan tushuntiriladi. Masalaning yana bir muhim jihati-uglerod elementining istalgan boshqa metall yoki metalmas bilan birika olishida hamdir: Al4C3, CaC2, CH4, CH3Cl, CH2Br2, CHI3, CCl4, CS2, CO, CO2, HCN, SiC, R–Me (R –uglevodorod radikali, Me –birinchi, ikkinchi va boshqa guruh metallari, masalan, Li, Na, K, Mg, Zn, Hg, Pb va boshqalar).
Agar uglerodni organik va noorganik olamni bog‘lab turuvchi o‘ziga xos ko‘prik ekanligi tan olinsa (bunga, albatta, ko‘pchilikda shubha yo‘q), organik kimyo o‘quv materialining bir qismi uglerod-organik va yana bir qismi uglerod-noorganik moddalar tarixi bilan yo‘g‘rilishi shart. Usiz har qanday didaktik muolaja kemtik bo‘lib qoladi.
Organik kimyo tarixi –kimyoviy tafakkurning asosiy komponentidir [92,103]. Organik birikmalar tarixi insoniyat tarixi bilan uzviy bog‘liq ekanligi tufayli ta’lim jarayonida tarixiylik tamoyillariga jiddiy e’tibor berish zarurati mavjud [106].
Kimyo fanining eng katta moddiy va faktik boylikka ega bo‘lgan sohasi –organik kimyoda bunday zarurat yanada kuchliroq seziladi. O‘qitish tizimida uzoq vaqt davomida bunga yuzaki qarab kelindi.
O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonuni va «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi» qabul qilingach, uzluksiz ta’lim tizimida tub islohotlar amalga oshirila boshlandi. Davlat ta’lim standartlarini ishlab chiqish va ularni amaliyotga joriy etish davomida o‘quv materiallari tarkibi (ta’lim mazmuni)ga tarixiy materiallarni ko‘proq singdirish imkoniyatlari paydo bo‘ldi [93,107,126].
Bu borada, biz oliy ta’lim organik kimyo kursining mazmunida tarixiy ma’lumotlarni aks ettirish xususida o‘z fikrimizni bayon qilishni lozim topdik.
Organik kimyo ham boshqa fanlar kabi insonning ehtiyoji va amaliy faoliyati asosida vujudga kelgan. Kishilik jamiyati rivojlanishining barcha bosqichlarida organik moddalarning amaliy ahamiyati nihoyatda katta bo‘lgan. Organik moddalarni o‘rganishga qadimgi va o‘rta asr tabiblari asos soldilar. Hattoki, ancha keyingi davrlarda ham, masalan, XYIII asrda organik moddalarni o‘rganuvchi kimyogarlar, ko‘pincha, yo vrach yoki dorixona xodimlari bo‘lar edi. Organik kimyo bu davrda meditsinaga xizmat qilar edi. XIX asrning birinchi yarmida haqiqiy bilimlar hajmi kengayishi bilan birga boshqa jarayon sodir bo‘ldi ya’ni organik kimyo yuzaki nazariy fandan organik moddalarning tub mohiyatini, ularning o‘ziga xoslik sabablarini, bir turdan ikkinchi turga aylanish qonuniyatlarini ochib beruvchi fanga aylandi. Tabiatda bor narsalarni olish va tavsiflashgina emas, balki jamiyat ehtiyojiga zarur bo‘lgan yangi moddalar hosil qilish kerak edi; bu masala ilmiy nazariya asosidagina hal qilinishi mumkin edi [36,112,144,161].
Organik birikmalarning juda murakkabligini e’tiborga olsak, bunday nazariya yaratish oson ish emasligi ravshan bo‘lib qoladi.
Tekshiriluvchi moddaning murakkabligi bilan bog‘liq bo‘lgan qiyinchiliklardan tashqari, organik kimyoning rivojlanishida boshqa to‘siq: hayotga idealistik nuqtai nazardan qarash va undagi o‘zgarishlar ilohiy kuch ta’sirida sodir bo‘ladi degan tushuncha bor edi. Bu nazariya tarafdorlari sirli «hayotiy kuch» ta’sirida hayvon va o‘simlik tanasida organik moddalar hosil bo‘ladi, deyishardi [32].
«Hayotiy kuch» ta’limotining tarafdorlari –vitalistlar odam o‘z organizmida organik modda ishlab chiqarishi, uni parchalashi yoki boshqa turga aylantirishi mumkin, lekin ularni mineral moddalardan sintetik usulda hosil qila olmaydi, deb ta’kidlar edilar.
Fransuz kimyogari Jerar organik moddalarni sintez qilish sohasida kimyo mutlaqo ojiz, deb hisoblar edi: «Agar mening taxminlarim to‘g‘ri bo‘lsa, bu sohada kimyo shundayligicha abadiy qoladi», deb yozgan edi [118]. Jerarning organik moddalarni kimyogarlar sintez qila olmaydilar, degan taxmini o‘sha davrdayoq noto‘g‘ri bo‘lib chiqa boshladi. Haqiqatan ham, XIX asrning 40-yillari oxiriga kelib, oddiy moddalardan va hatto, elementlardan ancha murakkab organik birikmalar sintez qilingan edi. Lekin hayotiy kuch tarafdorlari bu bilan hisoblashmas edilar.
Bu jihatdan Berseliusning shogirdi, nemis olimi Vyolerning mochevina sintez qilganligi juda diqqatga sazovordir. Berselius organik moddalar sintezi sohasida «hayotiy kuch» so‘zsiz hukmrondir, deb e’lon qilganidan bir yil keyin bu yangilik kashf etildi. Mochevinani Vyoler 1828 yilda tasodifan sintez qildi, chunki u aslida sianat kislotaning ammoniyli tuzi- ni olishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ygan edi. Bu tuzni olish uchun u dan foydalandi. Kaliy sianidni 1782 yilda Sheyele noorganik moddalar –novshadil, potash va ko‘mirni qizdirib hosil qilgan edi [85].
Vyoler 1822 yildayoq kaliy sianidni oksidlab kaliy sianat olgan edi. Shuningdek, u sianat kislotaning bir necha boshqa tuzlarini ham sintez qildi. Shuning uchun Vyoler suvda eriydigan kumush sianat tuzi bilan ammoniy xloridning almashinish reaksiyasi natijasida amoniy sianatning suvdagi eritmasini olish mumkin deb o‘yladi, chunki kumush xlorid suvda erimaydi va cho‘kmaga tushadi:
Cho‘kmani filtrlab va eritmani bug‘latgach, u sianat kislotaning tuzi emas, balki mochevinaga o‘xshash modda hosil bo‘lganligini ko‘rib hayron qoldi. Hozir bizga ma’lumki, ammoniy sianat struktura tuzilishini o‘zgartirib, osonlik bilan mochevina ga aylanishi mumkin. Ravshanki, bu oddiy noorganik moddalardan organik moddaning sintez qilinishi edi.
Keyinchalik ancha murakkab tabiiy organik birikmalar ham sintez qilindi. Ammo ular oddiy noorganik moddalardan emas, balki sintezlanayotgan moddaga nisbatan oddiy, lekin organik moddalar jumlasiga kiradigan moddalardan sintez qilindi. Odatda bunday hollarda sintez qilish kerak bo‘lgan moddaning parchalanishidan olingan organik moddalardan foydalanilardi.
Bunga N.N.Zinin allil yodid va kaliy rodaniddan 1854 yilda uchuvchan gorchitsa moyini sintez qilganligi misol bo‘la oladi [12].
XIX asrning 50 -yillarida yosh fransuz kimyogari M. Bertlo organik kimyoda hayotiy kuch targ‘ibotining hukmronligiga qarshi chiqdi. Bertlo ham ishni oddiy sintezlardan boshladi. U glitserin va yuqori organik kislotalardan yog‘ hosil qildi [25]. Bu sintez bilan u glitserinning spirtlar jumlasiga, yog‘larni esa murakkab efirlar sinfiga kirishini uzil-kesil isbotladi. Lekin tez orada u o‘zining tajribalarini ancha kengaytirib va chuqurlashtirib elementlardan organik moddalar hosil qilishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ydi. Xuddi shu masalaning hal qilinishi hammani qiziqtirar edi, chunki u kimyoda vitalizmga keskin zarba berardi. Bertlo bilan deyarli bir vaqtda A.M.Butlerov ham molekulasida birgina uglerod atomi bo‘lgan metilen yodid asosida ajoyib sintezlar qildi. Bu moddani bir necha marta o‘zgartirish natijasida u 1861 yilda uzum shakariga o‘xshash shakar- sintez qilishga muvaffaq bo‘ldi [77].
Ba’zi kashfiyotlar «hayotiy kuch» targ‘ibotiga qaqshatqich zarba berdi, lekin ular organik moddalarni sun’iy yo‘l bilan sintez qilishga oid hamma muammolarni hal qilib bera olmadi. Ular tadqiqotchilarni ayrim moddalarni sintez qilishning yangi usullari bilan ta’minladilar, lekin ular har qanday organik moddani sintez qilishda qo‘llaniladigan nazariyani bermadi. Ko‘pgina kimyogarlar, shu jumladan, Bertloning ham fanga qarashlarida kamchiliklar bor edi. Umuman, o‘sha davrdagi ko‘p olimlar har qanday nazariyaga e’tiborsizlik bilan qarar edilar.
Ammo organik kimyoning keyingi taraqqiyoti uchun «hayotiy kuch» targ‘ibotini inkor qilishning o‘zi kifoya qilmas edi. Hali ma’lum bo‘lmagan moddalarning xossalari, tuzilishi va ularni sintez qilish usullarini oldindan topishga imkon beradigan nazariyalar yaratish kerak edi. Organik kimyoda ma’lum faktlarni chuqur muhokama qilishga va yangi faktlarni oldindan ko‘ra bilishga imkon beradigan nazariyani Qozon universitetining yosh rus olimi, professor A.M.Butlerov ishlab chiqdi [118].
Shu tariqa Rossiya haqli ravishda kimyoning butun keyingi taraqqiyotini belgilab bergan yangi va chuqur nazariy xulosalar (kimyoviy elementlar davriy sistemasi hamda organik birikmalarning tuzilish nazariyasi) vatani bo‘lib qoldi.
Organik moddalar sintezi ilgari tasodifan bo‘lar yoki taxmin, yoxud o‘xshashliklarga asoslanar edi, hozir esa u mustahkam nazariy asosga ega bo‘lib, ongli va rejali ravishda amalga oshiriladigan bo‘ldi.
Butlerov nazariyasini uning o‘zi va ko‘pgina birikmalarni sintez qilgan shogirdlari isbotladilar. Struktura nazariyasini kimyogarlar e’tirof etganlaridan keyin organik kimyo juda tez rivojlanganligiga ajablanmasa ham bo‘ladi.
XIX asrning oltmishinchi va undan keyingi yillarida organik moddalarni sun’iy sintez qilish kichik laboratoriya miqiyosidan chiqib keng yoyildi. Kimyoviy sintez kimyo fanini amaliy hayot bilan bog‘ladi. Zavodlar go‘yo fan erishgan yutuqlarni tekshiradigan va takomillashtiradigan ulkan eksperimental laboratoriyalarga aylandi. Ilmiy laboratoriyalar yangi kashfiyotlar fabrikasiga aylanib bordi. Bu yerlarda tekshiruvchining ishi kerakli xossalarga ega bo‘lgan yangi moddalar olishga va sintezning yaxshi usullarini yaratishga qaratilgan edi. Bunday rejali kashfiyotlik Butlerovning kimyoviy tuzilish nazariyasi tufayli amalga oshirilmoqda [92].
Ana shunday qilib, zamonaviy organik kimyo faniga asos solindi, bu fan butun moddalar ustidan boshqaruvchilik rolini insonning qo‘liga berdi. Natijada havo, suv, ko‘mir, neft, boshqa ishlab chiqarishlarning chiqindilaridan yangi va qimmatli materiallar, shoyidan pishiqroq sun’iy tolalar, tabiiy kauchukdan elastikroq moddalar, tabiiy bo‘yoqlardan ko‘ra yorqin va mustahkam bo‘yoqlar, yaqin vaqtlargacha odamlar uchun xavfli bo‘lgan ko‘pgina kasalliklarni davolovchi dori-darmonlar va boshqa ko‘pgina qimmatli moddalar olinmoqda.
Organik kimyo –zamonaviy sivilizatsiyaga juda kuchli ta’sir ko‘rsatgan fanlardan biridir. Shuning uchun uning taraqqiyoti va rivojlanish yo‘nalishlarini tarixiy ma’lumotlar asosida bashoratlash oliy o‘quv yurtining ushbu kurs materiallari tarkibida asosiy komponent bo‘lishi lozim. Bunday tahlil organik kimyoga faqat dialektik yondashuv bo‘lganida to‘laqonli hisoblanadi. Fan tarixi bilan tanishish barcha bilimlarning debochasi bo‘lganidek, har qanday fan tarixining ma’lumotlari o‘qituvchi qo‘lida qudratli didaktik qurolga aylanishi lozim.
Bunday tarixiy ma’lumotlarsiz ta’limdagi sifat va samaradorlik haqida fikr yuritishning o‘zi asossizdir. Agar fakt va xulosalar, qonun va qoidalar, nazariya va farazlar ularning tarixiy genezisisiz berilsa didaktikaning hal qiluvchi prinsiplaridan biri –tarixiylik buzilgan bo‘ladi.
Ma’lumki, organik kimyoning o‘rganish ob’ekti bo‘lgan ko‘p sonli (18 mln dan ziyod) moddalarning aksariyati tirik organizmlar (odam va hayvonlar, o‘simliklar, va mikroorganizmlar) hayotining moddiy va energetik ta’minotchilaridir. Oqsillar, uglevodlar, lipidlar, gormonlar, vitaminlar, aminokislotalar, nuklein kislotalarsiz tiriklikning o‘zi mavjud bo‘lmaydi. Biosfera esa bamisoli ulkan bir kimyoviy kombinatki, unda organik moddalarning biosintezi, migratsiyasi va kimyoviy o‘zgarishlari uzluksiz davom etib turadi. Birgina fotosintez jarayoni evaziga yerda yiliga 150 mlrd tonnadan ziyod organik moddalar hosil bo‘ladi [159].
O‘sish va rivojlanish jarayonida ham organik moddalarning anabolizmi, katabolizmi va metabolizmi yetakchilik qiladi. Noorganik birikmalardan organik birikmalarning yaralishi yoki organik birikmalarning destruksiyasida ularning noorganik moddalargacha parchalanishi bilan bog‘liq gidroliz, dezaminlanish, qayta aminlanish, dekarboksillanish, polimerlanish, polikondensatlanish, eterifikatsiya, nitrolanish, sulfolanish, fosfatlanish kabi kimyoviy reaksiyalarning har biri o‘z o‘rganilish tarixiga ega. Organik moddalar va ularning kimyoviy o‘zgarishlari bilan bog‘liq kashfiyotlar, ixtirolar, qonunlar, qoidalar, nazariyalar, reaksiyalarning tarixiy potensiali mavjud. Olimlar, tadqiqotchilar va ixtirochilarning ilmiy-ijodiy merosi ham katta ma’rifiy va tarbiyaviy ahamiyat kasb etadi. Olamning umumiy ilmiy manzarasini yaratish-murakkab va keng qamrovli jarayondir. Uning eng muhim komponentlari quyidagilardir:
1.Dunyoning moddiyligi.
2.Uning abadiyligi va cheksizligi.
3.O‘zgaruvchanligi va takomillashuvchanligi.
4.Tirik va jonsiz tabiatning yakka negizliligi.
5.Moddiy va ma’naviy dunyoning chambarchasligi.
6.Makro- va mikroolamning dialektik aloqadorligi.
7.Tabiat va jamiyatning bir butunligi [103].
Olamning yaralganidan so‘ng o‘tgan uzoq vaqt davomida uni sharhlashga, unga ta’rifu tavsif berishga, uning mazmun-mohiyatini baholashga juda ko‘p urinishlar bo‘lgan, albatta. Biroq sxolastika, mexanitsizm va teologik tahlillar uning to‘liq umumiy manzarasini chizib berishga ojizlik qildi.
Zamonaviy va dunyoviy bilimlar rivojlanishi bilan nisbiy haqiqat o‘rniga tobora ko‘proq absolyut haqiqat ma’lumotlari bazis bo‘la bordi. Bu jarayonlarda aynan fanlar tarixi, jumladan organik kimyo tarixi aks ettirilishi lozim. Hayot va o‘lim, sihat-salomatlik va kasalliklar, organizm va uni o‘rab turgan atrof-muhit munosabatlari dialektikasi, tabiiy va sun’iy hamda sintetik moddiy olam mahsulotlarining nisbiy ko‘lamlari hamda ularning istiqbollari, biomoddiy va bioenergetik sarhadlarning o‘zaro aloqasi kabilar ham juda ko‘p bahs-munozaralarni keltirib chiqardi.
Atmosfera, litosfera va gidrosferadagi ko‘pgina global geologik, tektonik, meteorologik va boshqa hodisalar Yer sayyorasidagi kechajak jarayonlarning turlicha izohlanishiga sabab bo‘ldi [175]. Hayot birliklari mavjud bo‘lgan biosferadagi murakkabliklar esa insoniyat oldiga yangidan-yangi jumboqlarni ko‘ndalang qilib qo‘ydi.
Faylasuflar olamni turlicha tarzda sharhlasalar ham, uni o‘zgartirishdek murakkab masala bundan chigalroq mazmun kasb etdi va tabiiy hodisalar qatorida ijtimoiy-iqtisodiy xarakterdagi savollarni keltirib chiqardi. Olamni o‘zgartirishdan oldin uni har tomonlama bilib olish, u haqida to‘liq tafsilotga ega bo‘lmoq zarur. Bu esa olamning turlicha mazmun va mohiyatga ega bo‘lgan manzaralarining yaratilishida namoyon bo‘ladi.
Olamning dastlabki lokal manzaralari (mexanik, kosmologik, fizikaviy, kimyoviy, biologik, xususiy, ijtimoiy, antropologik va boshqalar) odamzotga faqat to‘liq bo‘lmagan tasavvurlarni bera oldi, xolos. Shu sababli olamning umumiy (tugal) ilmiy manzarasini yaratish zarurati tug‘ildi. Uni shakllantirish, nafaqat integrativ xarakterdagi fanlararo uzviy hamkorlikni, balki uni shakllantirishda ishtirok etuvchi fanlarning bag‘rida paydo bo‘lgan yangi va tor ko‘lamdagi, xususiy va chuqur tadqiqotlar olib borayotgan differensial tarmoqlarning ham ishtirokini taqozo etdi. Allaqachonlar paydo bo‘lib, o‘z tadqiqot ob’ekt va predmetlarini «topib olish»ga ulgurgan fanlar qatorida organik kimyo ham ko‘pgina munozarali masalalarga oydinlik kiritdi.
Differensiatsiya va integratsiya-ilmiy bilish rivojidagi ob’ektiv, qonuniy va zarur hodisalardir. Ular, ayniqsa, tabiiy, sotsial va gumanitar fanlar misolida yaqqol namoyon bo‘ladi. Tabiatni bilib olish inson va jamiyatni bilib olish bilan tobora ko‘proq omixtalashib bormoqda. Bunda o‘zini va o‘zgalarni anglash, borliq va bo‘shliqni nisbiy tahlil qilish kabi masalalar birinchi o‘ringa ko‘tarilishi tabiiydir, albatta [29].
O‘zbekiston Respublikasining uzluksiz ta’lim tizimi, uning ustuvor tamoyillari, «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonun va Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi, Davlat ta’lim standartlari, umuman, ma’naviy-ma’rifiy hayotning talablari hozirgi kunda quyidagi masalalarning zamonaviy ifodasini dolzarb darajaga ko‘tardi:
-tabiiy-ilmiy va gumanitar madaniyat;
-ilmiy metod;
-tabiatshunoslik va uning tarixi, rivojlanish tendensiyalari;
-tabiat va jamiyatning ilmiy-konseptual tavsifi va tahlili;
-tabiatdagi tartib va tartibsizlik;
-materiyaning tashkiliy darajalari;
-zamon va makon;
-olam taraqqiyotining dinamik, statik va saqlanish qonun va qonuniyatlari;
-tadrijiy va inqilobiy o‘zgarishlar mexanizmi;
-tarixiy tahlil va zamonaviy tafakkur va boshqalar [93].
Fan –bilimning eng oliy shakli ekan, demak unda ob’ektiv haqiqat abadiy ideallik darajasiga ko‘tariladi. Ma’lumki, fanlar o‘z o‘rganish ob’ektlari va tadqiqot predmetlariga ko‘ra tirik tabiatni, jonsiz tabiatni, ijtimoiy sohalarni o‘rganuvchi yirik guruhlarga allaqachonlar bo‘linib ulgurishgan. Biroq moddiy va ma’naviy olamni tadqiq qiluvchi turli fanlarning o‘zaro hamkorlik qilishlari tabiiy jarayondir. Shuning bilan bir qatorda, tadqiqot ko‘lamining tor doiraga ko‘chishi evaziga bu fanlarning har birida nozik ixtisoslashuv ham muqarrar ravishda ro‘y beradi.
Fanlar taraqqiyotidagi ikki ob’ektiv tendensiya –differensiatsiya (tarmoqlanish) va integratsiya (qo‘shilish), pirovard natijada, olamning yaxlit, umumiy ilmiy manzarasi yaralishida beqiyos o‘rin tutadi. Birgina, moddiy dunyo o‘lchamini aniqlash masalasi ham fanlar hamkorligining natijasidir. Bunda organik kimyo noorganik olam bilan tirik tabiat o‘rtasida katta ko‘prik vazifasini o‘taydi. Ta’lim mutasaddilari buni aslo unutmasliklari lozim. Tabiiy-ilmiy rukndagi ko‘hna va navqiron fanlardan biri bo‘lgan organik kimyo misolida moddiy olamning ilmiy manzarasini tasavvur qilish mumkin.
An’anaviy tarmoqlar hisoblangan anorganik kimyo, analitik kimyo, organik kimyo, fizik va kolloid kimyo kabilarning negizida metallar, metalmaslar, amfoter elementlar, ishqoriy metallar, ishqoriy-yer metallari, galogenlar, xalkogenlar, platinasimon metallar, radioaktiv elementlar, siyrak va tarqoq elementlar, nodir va rangli metallar, qora metallar, uglevodorodlar, neft va gaz, karbon kislotalar, aldegid va ketonlar, spirtlar, oddiy va murakkab efirlar, uglevodlar, amino- va nitrobirikmalar, aminokislotalar, oqsillar, nuklein kislotalar, vitaminlar, lipidlar, element-organik birikmalar, polimer va plastmassalar, transuran elementlar, karbidlar, nitridlar, sulfidlar kimyosi singari ko‘p sonli yangi yo‘nalishlar shakllandi. Ular insoniyatning moddiy olamni bilib olish va uni o‘zgartirishdek keng qamrovli faoliyatiga samarali xizmat qilib kelmoqda.
Xuddi shu asnodagi fikrlarni ijtimoiy-gumanitar fanlar sohasida ham bayon qilish mumkin. Ular insoniyatning ma’naviy, madaniy, siyosiy va dunyoqarash yo‘nalishlari bo‘yicha tafakkur doirasining kengayishiga hamda olam haqidagi tasavvurlarining yaxlit manzara kasb etishiga muqarrar ravishda olib boradi.
Organizm va muhitning o‘zaro chambarchas aloqasi, osmon jismlarining aloqadorligi, Yerdagi hayotning kosmik omillarga bog‘liq tarzda kechishi, kishilik jamiyatining hayotidagi o‘zgarishlarning geologik va astrofizikaviy hodisalarga o‘zakdoshligi, Yerdagi tarixiy voqealarning Quyosh aktivligi bilan bog‘liqligi kabi ko‘pgina narsa va hodisalar fanlar taraqqiyotining olamni bilib olishdagi muvaffaqiyatli ishtiroki tufayli ma’lum bo‘ldi. Bunday global ilmiy-ijodiy, ijtimoiy-ma’rifiy va antropo-noosferik jarayonlar beto‘xtov tarzda davom etaveradi. Ularni o‘zining dunyoqarash, metodologik, aksiologik, gnoseologik, ontologik, praksiologik, gumanistik, ma’rifiy, kommunikativ, tanqidiy, integrativ, prognostik va sotsiologik funksiyalari bilan «olam-odam» munosabatlaridagi eng muhim va umumiy masalalar hamda muammolarni hal etishda qatnashuvchi falsafa fani yordamida to‘g‘ri va to‘laqonli, ob’ektiv tarzda va haqiqat ko‘zgusida sharhlash tarixiy kontekstidagina mumkin bo‘ladi [90].
Xulosa qilib aytganda, olamning umumiy ilmiy manzarasi yaratilishida fanlarning integratsiyasi va differensiatsiyasi yetakchi kuch tarzida xizmat qilmoqda. Agar bu borada moddiy va ma’naviy dunyo komponentlari yaxlit tizimga keltirilsa, ko‘pgina hududiy, global, milliy, umumbashariy va ilmiy-sivilizatsiya masalalari o‘zining to‘g‘ri va maqsadga muvofiq yechimini topishi mumkin bo‘ladi. Shunday vaziyatda organik kimyoning ishtirokini uning tarixini to‘laqonli o‘rganib va o‘rgatib odilona baholash imkoni yaratiladi.
Olib borilgan tadqiqotimiz asosida organik kimyo tarixi bilan bog‘liq ma’lumotlar ta’limning zaruriy komponenti ekanligi quyidagilarda o‘z ifodasini topish mumkin, degan xulosaga keldik:
1. Organik kimyo o‘quv fani va uning ta’lim mazmuniga moddalar va jarayonlar tarixiga oid materiallarni singdirish.
2. Nomli reaksiyalar tarixini o‘rganish.
3. Idishlar, jihozlar va reaktivlar nomi bilan bog‘liq tarixiy hodisalarni aks ettirish.
4. Darslik va o‘quv qo‘llanmalarni tarixiy ma’lumotlar bilan boyitish.
5. Darsda va darsdan tashqari ishlarda tarixiy yondashuvni amalga oshirish.
6. Mustaqil o‘rganish uchun organik kimyo tarixiga oid ilmiy, ilmiy-ommabop adabiyotlar turkumini yaratish va nashr etish.
7. Oliy ta’lim muassasalarining kimyo ta’lim yo‘nalishi o‘quv rejasidagi «Kimyo tarixi» fanining o‘quv soatlari hajmini ko‘paytirish va bu kurs mazmunida organik kimyo tarixiga oid ma’lumotlarni keng yoritish.
8. Organik kimyo tarixiga daxldor materiallardan tarbiyaviy maqsadlarda yanada unumliroq foydalanish [72].
Bunday takliflar vaqt o‘lchovi nuqtai nazaridan e’tirozlarga sabab bo‘lishi mumkin. Lekin ta’limda pedagogik texnologiyalarning o‘rinli qo‘llanilishi, o‘qitishning intensiv usul, metod va samarali vositalaridan foydalanish hamda mustaqil ta’limni ilmiy asosda tashkil etish evaziga masalani ijobiy hal qilish mumkin, albatta [123].
O‘qitishning tarixiylik prinsipi organik kimyo ta’limida nazardan chetda qolayotganligi uchun tadqiqot mazmunida bu masalaga alohida e’tibor berishni lozim deb hisobladik. Buning boisi, bu fanni uning uzoq va mashaqqatli tarixisiz o‘rgatish biryoqlamalikdan iborat bo‘ladi. Ko‘pchilik kimyogarlar organik kimyoga oid zamonaviy bilimlar ko‘zgusida tarixiylik pozitsiyasini chetlab o‘tadilar. Bunga axborot ortiqchaligi, vaqt tanqisligi va o‘qitish metodikasining ayrim nuqsonlarini sabab qilib oladilar. Lekin har qanday narsa va hodisaning ayni davrdagi holatini uning tarixisiz o‘qitib bo‘lmasligini hisobga olinsa, albatta, zamonaviy kimyo ilmini uning tarixiy rakursisiz o‘rgatib bo‘lmasligi ayon bo‘ladi.
Organik kimyo kursini uglevodorodlar, kislorodli organik birikmalar va azot saqlovchi organik moddalar kabi uchta asosiy bo‘limlarga ajratish mumkin. Ushbu uch bo‘limga tegishli juda katta hajmli tarixiy materiallar mavjud. Biz ularni qisqacha bayon qilishni lozim topdik.
«Uglevodorodlar» bo‘limiga doir tarixiy materiallar
1. Organik kimyoni haqli ravishda uglevodorodlar va ularning hosilalaridan iborat bo‘lgan fan, deb atashadi. Chunki uglevodorodlar asosida organik birikmalarning deyarli barcha sinf vakillarini hosil qilish mumkin.
2. Gomologik qator vakillarida dialektikaning ob’ektiv qonunlaridan biri-miqdor o‘zgarishlaridan sifat o‘zgarishlariga o‘tish qonuni amal qiladi.
3. Tabiiy gazning asosiy komponenti bo‘lgan metan mikroorganizmlar ta’sirida organik moddalarning o‘zgarishlaridan hosil bo‘lganligi uchun uni kon gazi yoki botqoqlik gazi, deb ham ataladi.
4. Parafinlarning kimyoviy moyilligi kam bo‘lganligi uchun ularni akademik N.D.Zelinskiy XX asrning 10-yillarida «kimyoviy o‘liklar» deb atagan edi.
5. 1888 yilda rus kimyogari M.I.Konovalov parafinlarni bosim ostida 10%li nitrat kislota bilan 1400S gacha qizdirib nitrolaganligi uchun «Konovalov reaksiyasi»ning muallifini alkanlarni tiriltirgan olim ham deyishadi.
6. Alkanlarning radikalli zanjir mexanizmi bo‘yicha o‘rin olish reaksiyasiga kirishishi bilan bog‘liq zanjir reaksiyalarini keng qamrovli tadqiq etgan kimyogar, akademik, kimyoviy fizika tadqiqot yo‘nalishi va shu nomdagi ilmiy tadqiqot institutiga asos solgan N.N.Semyonov 1956 yilda kimyo bo‘yicha Nobel mukofotiga sazovor bo‘lgan.
7. Termik kreking o‘rniga katalitik kreking joriy etilishi natijasida neftdan olinadigan benzin miqdori 3-5 barovar ortdi. Bunga keyinchalik mashhur sovet texnologi va loyihachisi, faxriy akademik darajasiga yetishgan V.G.Shuxov 1891 yilda asos solgan edi.
8. Ozokerit deb ataluvchi tog‘ mumi qattiq uglevodorodlar aralashmasidir. Uning zahiralari O‘zbekistonda anchagina. Undan mum o‘rniga ishlatiladigan serezin olinadi.
9. Metan konversiyasi natijasida sintez gazi (SO va N2 aralashmasi), pirolizi natijasida esa atsetilen, vodorod, uglerod kabi yonuvchi moddalar hosil bo‘ladi. Hozirgi zamon yoqilg‘i-energetika majmuasining harakatga keltiruvchi asosiy bo‘g‘ini shu o‘zgarishlardir.
10. XVIII asrda etilenni xlorlab moysimon suyuqlik-dixloretanni olgan gollandiyalik kimyogarlar unga «olefin» deb nom berishgan (lotin tilidan tarjimasi-«moy tug‘uvchi gaz», demak).
11. Qo‘sh bog‘li birikmalarga birikish reaksiyasini tekshirgan V.V.Markovnikov o‘zining mashhur qoidasini yaratdi (1838-1904 yillar).
12. Etilen uglevodorodlarining «yumshoq» sharoitda oksidlanib ikki atomli spirtlar-glikollarga aylanishini rus organik kimyogari Ye.Ye.Vagner aniqlagan (1888 yil). Buning uchun u kaliy permanganatning 1%- li ishqoriy eritmasidan foydalangan. Olefinlar intensiv sharoitda oksidlanganda molekulaning parchalanishi natijasida boshqa turdagi kislorodli organik birikmalar hosil bo‘ladi.
13. Spirtlarni degidratlash yo‘li bilan alkenlar olinadi. Bunda reaksiya mexanizmi rus kimyogari A.M.Zaysev qoidasi (1875 yil) bo‘yicha sodir bo‘ladi va vodorod atomi eng kam gidrogenlangan uglerod atomidan ajraladi.
14. Qo‘sh bog‘li uglevodorodlarning gidrogenlanishiga mayda dispers metallar (masalan, nikel) katalizatorlik qilishini 1899 yilda fransuz kimyogari P. Sabate yana bir fransuz kimyogari J. B. Sanderan bilan hamkorlikda aniqladi. Ushbu kashfiyot uchun P.Sabate 1912 yilda kimyo bo‘yicha Nobel mukofotiga sazovor bo‘ldi.
15. Olefinlarning dimerlanishi va polimerlanishini 1868 yilda rus kimyogari A.M.Butlerov aniqlagan.
16. Nemis kimyogari F. Vyoler 1862 yilda kalsiy karbidini hosil qilish va unga suv ta’sir ettirib, atsetilen olish usulini kashf etgan. Bu olim 1824 yilda ditsianni gidrolizlab oksalat kislotasini, 1828 yilda ammoniy sianatni qizdirib, mochevinani hosil qilgan va organik kimyo taraqqiyotiga 50 yildan ko‘proq «tushov» bo‘lgan vitalizmga qaqshatqich zarba bergan edi.
17. Etanolning degidratlanishi va degidrogenlanishi evaziga butadiyen (divinil) olish va bu mahsulotni polimerlab sintetik kauchuk olish usulini rus kimyogari S.V.Lebedov kashf etgan va 1932 yilda dunyodagi birinchi sintetik kauchuk sanoat miqyosida olina boshlangan. Ammo uning dastlabki sintetik butadiyen kauchugi–SKB namunasini 1910 yilda hosil qilganligini ham esda saqlash lozim.
18. 1922 yilda rus kimyogarlari N.D.Zelinskiy va B.A.Kazanskiylar aktivlangan ko‘mir ustidan atsetilen o‘tkazib benzol oldilar (t=450-5000S). Ushbu reaksiyani 1860 yilda fransuz kimyogari M. Bertlo cho‘g‘ holigacha qizdirilgan shisha nay ichida amalga oshirgan edi. Rus kimyogarlari bu jarayonni ancha soddalashtirishga muvaffaq bo‘lishdi.
19. 1864 yilda M. Bertlo atsetilenning elementar sintezini amalga oshiradigan apparat yaratdi.
20. Ingliz kimyogari M.Faradey yoritkich gaz tarkibidan 2 ta yangi uglevodorodni ajratib oldi. Ularning birini nemis kimyogari Yustus Libix «benzol», deb atashni taklif etdi. Ikkinchi uglevodorod esa «butilen» bo‘lib chiqdi. Benzolning tuzilish formulasini 1865 yilda nemis kimyogari A. Kekule taklif etgan [179].
21. Amerikalik ixtirochi Ch. Gudyar 1839 yilda tabiiy kauchukni vulkanlab rezina va ebonit hosil qildi.
22. Galoidalkillarga ishqoriy metallar ta’sir ettirib parafinlar olish usulini fransuz kimyogari Sh. A. Vyurs 1855 yilda yaratdi. Ushbu usulni nemis kimyogari R. Fittig aromatik uglevodorodlarni sintez qilishga qo‘lladi.
23. Fransuz kimyogari Sh. Fridel amerikalik kimyogar J. Krafts bilan hamkorlikda aromatik birikmalarni alkillash va atsillash usulini yaratdi. Bu jarayonning mexanizmini o‘rgangan rus kimyogari G.G.Gustavson oraliq metall-organik kompleks birikmalar hosil bo‘lishini aniqladi.
24. Nemis kimyogari V. Reppe 1948-1949 yillarda atsetilen yordamidagi birikish va polimerlanish jarayonlarini o‘rganib yangidan-yangi va xilma-xil birikmalarni hosil qildi. Bugungi kunda ularni «Reppe sintezlari» deyiladi.
25. Rus kimyogari M.G.Kucherov 1881 yilda atsetilenning simob tuzlari katalizatorligida gidratlanish reaksiyasini kashf etdi. Ushbu reaksiya asosida ko‘p tonnali sirka aldegidini sanoatda olish 33 yildan so‘ng, 1914 yilda amalga oshirildi.
26. «Navoiyazot» ishlab chiqarish birlashmasi(hozirda-«Navoiyazot» ochiq aksiyadorlik jamiyati/OAJ/da (Navoiy shahri) tabiiy gazni konversiyalab metan asosida atsetilen olinadi. Undan XX asrning 70-yillarida akrilonitril hosil qilindi va hozirgi paytda ichki ehtiyoj va eksport maqsadlarida sintetik poliakrilonitril tola-nitron olinmoqda.
27. 1892 yilda Shveysariyaning Jeneva shahrida bo‘lib o‘tgan kimyogarlar yig‘ilishida organik birikmalarning halqaro nomenklaturasi qabul qilindi. Unga 1957 va 1965 yillarda Nazariy va amaliy kimyo halqaro ittifoqi tomonidan 2 marta qo‘shimchalar va yangi qoidalar kiritildi. Natijada halqaro nomenklatura YUPAK nomenklaturasi tarzida takomillashtirilib qo‘llanila boshlandi.
28. Neftning hosil bo‘lishi haqida rus kimyogari D.I.Mendeleyevning mineral (noorganik) nazariyasi (1877 yil) va nemis organik-kimyogari K. Englerning organik nazariyasi (1890 yil) mavjud. Bular orasidagi ixtilof hali-hanuz hal bo‘lmagan.
29. 1905 yilning kimyo bo‘yicha Nobel mukofotini olgan nemis organik kimyogari A. Bayer 1894 yilda siklogeksan sintez qildi. Bundan oldinroq (1888 yil) u benzoldagi barcha uglerod atomlarining teng qiymatli ekanligini isbotlagan. U o‘zining yopiq halqali organik birikmalar uchun yaratgan kuchlanishlar nazariyasi bilan qanchalik mashhur bo‘lgan bo‘lsa, hozirda ko‘pchilikni «yurak o‘ynog‘i» dardidan qutqaruvchi barbiturat kislotasi va uning tuzlarini 1864 yilda sintez qilib bu moddalarni o‘zi sevgan qiz Barbara sharafiga nomlash orqali kimyogarlarning oddiy insoniy his-tuyg‘ularini fan tarixiga muhrlash orqali dunyoga tanilgan edi.
30. Nemis kimyogari F. Tile 1899 yilda diyen uglevodorodlariga 1,4–birikish xosligini aniqladi. Unga o‘sha davrda Germaniyada emigrant tarzida yashagan va ishlagan organik kimyogar I.A.Ilinskiy yordam bergan. Shu boisdan, bunday birikish «Tile-Ilinskiy usuli», deb nom olgan
31. 1901 yilda rus organik kimyogari N.Ya.Demyanov alisiklik uglevodorodlarning o‘z halqasini kengaytirish yo‘li bilan izomerlanishi hodisasini kashf etgan.
32. Nemis kimyogari K. Garriyes naqd ikki yil davomida ( 1902-1904 yillar) olefinlar va diyenlarning ozonidlarini o‘rganish yo‘li bilan sintez sohasi va kauchuk sanoati ravnaqiga ulkan hissa qo‘shdi.
33. O‘simliklarning bo‘yovchi moddalari, jumladan, xlorofill pigmenti ustidagi ishlari uchun 1915 yilda kimyo bo‘yicha Nobel mukofotini olgan mashhur nemis organik kimyogari R. Vilshtetter 1905 yilda benzolsimon organik moddalar kimyosi sohasida inqilob yasab siklooktatetrayenni sintez qilgan edi. Buning ustiga uning 1907 yilda siklopropan va siklobutanni sintez qilganligi sikloalkanlar kimyosiga salmoqli hissa bo‘lib qo‘shilgan.
34. Nemis alkimyogari I. Glauber 1649 yilda toshko‘mir smolasini haydab xushbuy hidli suyuqlik ajratib olgan edi. Biroq u insoniyat tarixida birinchi marta toza benzol ajratib olganligini o‘zi bilmagan [32].
«Kislorodli organik birikmalar» bo‘limiga doir tarixiy materiallar
1. Eramizdan oldingi asrlarda insoniyat sirka, vino, pivo, kvas, chinni, shisha, polimetall qotishmalar, tabiiy bo‘yoqlar va dori-darmonlar olishni o‘zlashtirgan. Ularning aniq sanalari moziy qabristonlariga ko‘milib ketgan. Birinchi rasmiy sana-eramizning 105 yilida xitoylik Say Lunning daraxt po‘stlog‘i, lub (kanop) va lattadan qog‘oz olishi bilan bog‘liq. X asrda arab alkimyogari ar-Roziy va XI asrda Ma’mun Akademiyasining dastlabki a’zolaridan biri-Abu Abdulla al-Xorazmiy moddalarni sinflarga ajratib, aynan kislorodli organik birikmalar moddiy dunyoda alohida o‘rin tutishini ta’kidlaganlar [57].
2. Nemis alkimyogari V. Kardus 1540 yilda 20 xildan ziyod efirli moylarni tekshirib birinchi marta etil efirini ajratib olgan.
3. VI asrda arab alkimyogarlari vinoni haydash yo‘li bilan toza etanol ajratib olishgan va unga suv qo‘shib kayfiyatni yaxshilovchi suyuqlik hosil qilganlar, bu jaydari ibora bilan aytganda, «qora» ishlarga sabab bo‘luvchi «oq» aroqning «tug‘ilishi» edi.
4. 1492 yilda X.Kolumb ekspeditsiyasi Hindistonga dengiz yo‘lini ochish maqsadida yo‘lga (to‘g‘rirog‘i, suvga) chiqib va adashib, Karib dengizi havzasiga borib qoladi. Ular Kuba, Yamayka, Trinidad va Tabago orollariga duch keladi. Mahalliy qizil tanlilarning quritilgan bargni o‘rab, tutatib va tutunini ichiga yutib yurish odatini o‘zlashtirishadi. Oxir-oqibat tamaki o‘simligi urug‘ini avval Yevropaga, keyinchalik yer yuziga tarqalishiga va odamzodning kashandalik odatini egallashiga sababchi bo‘ldilar. Tamaki tutuni tarkibida aqlni o‘g‘irlovchi bosh alkoloid-nikotin bo‘lishi bilan birga aldegid va ketonlar, karbon kislotalar, oddiy va murakkab efirlar kabi kislorodli organik birikmalarning 500 dan ziyod vakillari borligini eslash kifoya. Tamaki tutuni tarkibida 1200 xildagi noorganik va organik moddalar mavjudligini va ularning 200 dan ortiq vakillari inson hayoti uchun xavfli ekanligini bilib qo‘yish ortiqchalik qilmaydi.
5. Vino ichuvchilarning tomog‘ini qitiqlovchi kaliy gidrotartrat (vino toshi)ni 1540 yilda yatrokimyoning asoschisi, nemis vrachi va tabiatshunosi T. Paratsels qo‘lbola usulda tayyorlagan.
6. Italiyalik tadqiqotchi F. Bartoletti 1615 yilda sutdan shakar ajratib olgan edi, biroq u galaktoza va glyukozadan hosil bo‘ladigan dimer-laktoza ajratib olganligini o‘zi bilmagan.
7. 1672 yilda shveysariyalik tadqiqotchi P. Segnett vino kislotasining kaliy-natriyli tuzini tayyorlagan. Bu tuz hozirda «segnet tuzi» deyiladi.
8. Nemis kimyogari va metallurgi A. Marggraf 1747 yilda lavlagidan shakarni kristall holida ajratib olgan. Lekin uning glikozid-glikozid tarzidagi glyukoza-fruktoza disaxaridi ekanligini bilmagan.
9. Olti tonna ot siydigini qaynatib, bug‘latib va qattiq qizdirib 1669 yilda oq fosforni olgan va yangi kimyoviy elementni kashf etgan nemis alkimyogari G. Branddan bir asr keyin hech qanday maktab ko‘rmay dunyoga mashhur kimyogar bo‘la olgan shved olimi K.V.Sheyele 1776 yilda siydik kislotasi toshlaridan siydik kislotasini, 1779 yilda yog‘ni sovunlab glitserinni, 1780 yilda sut tarkibidagi sut kislotasini, 1784 yilda limon va oksalat kislotani olganligi, 1785 yilda olma kislotasini va 1786 yilda pirogall kislotasini ajratib olganligi, 1782 yilda sirka aldegidini olganligi va efirlarning olinish usulini tavsiflaganligini hamda fanga «efir» atamasini kiritganligi organik kimyoga meros bo‘lsa, uning yoniga 1771 yilda plavik kislotani olganligini, 1774 yilda marganets va bariyni kashf etganligini, shu yili xlorning hech kim bilmagan xossalarini o‘rganganligini, 1775 yilda arsenat kislotasi va arsin hosil qilganligini, 1777 yilda vodorod sulfidni hosil qilganligini, 1778 yilda molibdenni va 1781 yilda volframni kashf etganligini, 1782 yilda suvsiz sianid kislota olganligini va o‘sha davr tamoyiliga muvofiq ravishda yangi moddaning ta’mini tatib ko‘rish asnosida 44 yoshida o‘zi sevgan kimyoning qurboni bo‘lganligini ham qo‘shib qo‘yish kerak. Bu har ikki kimyogarning mehnatlari fan yo‘lidagi fidoiylik namunasidir [85].
10. Rus kimyogari va adsorbsiyachisi T.Ye.Lovis 1793 yilda xlorsirka va dixlorsirka kislotalarini, 1796 yilda esa suvsiz etil spirtini hosil qilgan.
11. Aldegid va ketonlarning gidrazin bilan ta’sirlashuvidan hosil bo‘ladigan gidrazonlarning katalitik parchalanishida aldegidlar yoki ketonlarning karbonil guruhi metilen guruhga qaytarilib, uglevodorodlar hosil qilish reaksiyasini rus organik kimyogari N.M.Kijner 1910 yilda kashf etdi. Bu usul individual toza uglevodorodlarni olishning «Kijner reaksiyasi» nomi bilan keng ko‘lamda foydalaniladi.
12. Nemis kimyogari va texnologi G. Feling 1850 yilda aldegidlar va qaytarilish xossasiga ega bo‘lgan monosaxaridlarni aniqlash uchun segnet tuzi, ishqor va mis kuporosi asosidagi o‘z reaktivini tavsiya etdi.
13. Ingliz organik kimyogari U. Xeuorzs (Gevort, Xevort) monosaxaridlarning tuzilish formulalarini tavsiya etish bilan ular fazoviy holatining aniq tasvirlanishiga yordam berdi. (XX asrning 20 – yillari).
14. Rus kimyogari K.G.Shmidt 1844 yilda fanga «uglevod» atamasini kiritdi va ularni uglerodning gidratlari tarzida talqin qildi.
15. 1861 yilda akademik A.M.Butlerov formaldegidning aldol kondensatsiyasi evaziga birinchi sintetik qandsimon moddani hosil qildi. Bunda turli qandsimon moddalar aralashmasi hosil bo‘ladi. Keyinchalik undan toza geksoza-akroza ajratib olingan.
16. Atsetosirka efirining «keto» va «yenol» shakllarida mavjud bo‘la olishini dastlab A.M.Butlerov o‘rgangan va bu hodisani «qaytar izomerlanish», deb atagan. 1885 yilda nemis kimyogari Konrad Laar bu hodisani chuqur tadqiq etdi va –SONH– , –COCH2 – va –COCH= kabi guruhlarni tutuvchi moddalarda “keto-yenol” tautomeriya sodir bo‘lishini isbotladi hamda aynan u «tautomeriya» atamasini fanga kiritdi.
17. Hindlar eramizdan 300 yil oldin ham shakarqamishdan shakar olishni bilishgan. XVIII asrda bu maqsad uchun qand lavlagi qo‘llanila boshlandi. Saxaroza zarang va palmaning sharbatlarida hamda makkajo‘xorida ko‘p uchraydi.
18. Sellyuloza (kletchatka) mexanik mustahkam va kimyoviy jihatdan barqaror polisaxarid bo‘lganligi uchun ham juda kam sonli erituvchilarda eriydi. Ulardan birinchisi Shveyser reaktivi bo‘lib, u mis (II)- gidroksidining konsentrlangan ammiakdagi eritmasidir. Rux xloridning xlorid kislotadagi eritmasi, konsentrlangan nitrat va sulfat kislotalar ham sellyulozani eritadi.
19. 1847 yilda Gollandiyalik kimyogar Ya. G. Vant-Goff va fransuz kimyogari J. Le Bel 4 ta har xil atom yoki atomlar guruhi tutuvchi uglerod atomiga ega bo‘lgan optik faol birikmalarni aniqlashdi va stereokimyoga asos soldilar. Ular «chap» va «o‘ng» izomerlar, asimmetrik uglerod atomi, ko‘zgu yoki fazoviy izomeriya, optik izomeriya, burish burchagi, optik antipodlar va ratsematlar kabi atama va iboralarni fanga kiritishdi. Bunday fikr dastlab 1860 yilda vino kislotalari va ularning tuzlari ustida ish olib borgan fransuz kimyogari va mikrobiologi L. Paster tamonidan o‘rtaga tashlangan edi.
20. Ikkinchi jahon urishidan keyingi yillarida rus akademigi A.A.Shmuk tamaki quruq massasining 10 %-ini limon kislotasi tashkil etishini aniqladi va undan sanoat miqiyosida limon kislotasi ajratib olish texnologiyasini yaratdi.
21. Shvetsiyalik K.V. Sheyele 1780 yilda achigan sutdan sut kislotasini ajratib oldi. 1804 yilda yana bir shved olimi Y.Ya.Berselius bu kislotaning muskul to‘qimalarida ham bo‘lishini aniqladi. Lekin uni 1832 yilga kelib, nemis olimi Yu. Libix ajratib olishga muvaffaq bo‘ldi va bu moddaga go‘sht-sut kislotasi deb nom berdi.
22. Yog‘larning tuzilishini 1811 yilda fransuz kimyogari M. Shevrel aniqlagan bo‘lsa, yog‘larning sintezini yana bir fransuz olimi M. Bertlo 1854 yilda amalga oshirdi.
23. 1887 yilda rus olimi A.P.Eltekov qo‘shbog‘ yonidagi uglerod atomida gidroksil guruh tutuvchi birikmalar beqaror va to‘yinmagan spirt shaklidan turg‘un aldegid yoki keton shakliga o‘tishini aniqladi (Eltekov qoidasi).
24. 1869 yilda rus kimyogari A.N.Popov ketonlar oksidlanganda karbonil guruh uglerod atomi kichik radikal bilan birga parchalanishini aniqladi (Popov qoidasi) [118].
«Azotli organik birikmalar» bo‘limiga doir tarixiy materiallar
1. 1842 yilda mashhur rus kimyogari, akademik N.N.Zinin nitrobenzolni ammoniy sulfid bilan qaytarib, anilinga aylantirgan va birlamchi aromatik aminlarni olish usulini yaratgan edi (Zinin reaksiyasi).
2. Shvetsiyalik mashhur injener-kimyogar, ixtirochi va sanoatchi A.B.Nobel 1867 yilda nitroglitserinni g‘ovak tuproq- kizelgurga shimdirib xavfsiz portlovchi modda-dinamitni hosil qilgan va patentlashtirgan edi. Bu uning 355 ta ixtirosidan bittasi bo‘lib, Nobel mukofotining ta’sis etilishiga moddiy zamin hozirlagandi. 1887 yilda yaratilgan tutunsiz porox-ballistit (nitroglitserin, piroksilin va kamfora aralashmasi) ham bundan mustasno emas [84].
3. 1834 yilda nemis kimyogari E.Micherlix (Mitcherlix) tutovchi nitrat kislota yordamida aromatik uglevodorodlarni nitrolash usulini topdi. Shu yili u o‘z yurtdoshi Yu.Libix bilan hamkorlikda siydik kislotasining tuzilishini va empirik formulasini aniqladi. 1835 yilda azobenzolni sintez qildi.
4. 1869 yilda shveysariyalik vrach F. Misher yiringli yaralar tarkibidan nuklein (oqsil-nuklein kislotasi birikmasi) ajratib oldi va tajriba natijalari yaxshi bo‘lishi uchun isitilmaydigan yerto‘lada ishlab o‘pkasini shamollatdi hamda 51 yoshida vafot etib, irsiy belgilarning saqlovchisi va tashuvchisi -xromosomaning birinchi qurboni bo‘ldi [101].
5. 1828 yilda nemis kimyogari F. Vyoler ammoniy sianat tuzining suvdagi eritmasini bug‘latish yo‘li bilan mochevina (karbamid)ni hosil qildi va tabiiy organik birikmalarning laboratoriyadagi birinchi sintezini amalga oshirdi hamda bu bilan o‘z davrida hukmron bo‘lgan vitalizm nazariyasiga qaqshatqich zarba berdi .
6. 1830 yilda fransuz kimyogari J.B.Dyuma organik birikmalar tarkibidagi azotni aniqlashning hajmiy analiz metodini kashf etdi . Bu organik birikmalarning element tarkibini aniqlash sohasidagi dastlabki inqiloblardan biri edi.
7. 1850 yilda «bo‘yoqlar kimyosining otasi» deb nom olgan mashhur nemis kimyogari A. V. Gofman birlamchi , ikkilamchi va uchlamchi aminlarni sintez qilib azotli organik birikmalar kimyosining imoratiga munosib g‘isht qo‘ydi [97].
8. Insoniyat chumoli kislotaga bo‘lgan o‘z ehtiyojini ming yillar davomida yirik chumolilarning suvdagi qaynatmasi evaziga qondirib kelayotgan bir davrda nemis organik kimyogari A.V. Kolbe 1861 yilda azotli organik birikmalarning gidroliz mahsuli sifatida chumoli kislotani sintez qildi .
9. 1893 yilda mashhur nemis kimyogari V. Meyer o‘z shogirdi bilan birgalikda fanga «geterosiklik birikmalar» atamasini kiritdi va kislorod, azot, oltingugurt, fosfor va boshqa elementlarning geteroatomlarini saqlovchi siklik birikmalarning o‘zaro qon-qarindoshligini amalda isbotladi .
10. 1898 yilda nemis olimi E.G. Fisher eng muhim geterosikl-purinni sintez qildi va bu sohadagi ishlari uchun kimyogarlar orasida ikkinchi bo‘lib (1902 yilda) Nobel mukofotiga sazavor bo‘ldi . Aminokislotalarni polikondensatlab oktadekapeptid (18 zvenoli) sintez qilgan bu olim oqsillar kimyosiga katta ulush qo‘shdi va organik hamda biologik kimyo sohalarini bog‘lovchi o‘ziga xos ko‘prik o‘rnatdi.
11. 1888 yilda rus kimyogari M.I.Konovalov alifatik, alisiklik va aromatik uglevodorodlarga suyultirilgan nitrat kislota ta’sir ettirish orqali turli nitrobirikmalar olishning qulay usulini yaratgan. Bunda uning akademik N.D.Zelinskiy iborasi bilan aytganda, parafinlarni nitrolash orqali «kimyoviy o‘liklar»ni jonlantirganligi organik kimyo tarixida muhim rol o‘ynaydi [19].
12. 1864 yilda italiyalik kimyogar X.Y.Shiff aldegidlarning aminlar bilan kondensatlanishi natijasida iminobirikmalar hosil bo‘lishini aniqladi. Keyinchalik bunday birikmalar Shiff asoslari deb atala boshlandi.
13. Diaminlarnig ikki vakili-putressin N2N –(CH2)4–NH2 va kadaverin H2N –(CH2)5 –NH2 hamda to‘liq metillangan etanolaminning mahsuloti-xolinning degidratlanishidan hosil bo‘ladigan to‘yinmagan amin-neyrin juda kuchli fiziologik aktiv birikmalardir. Putressin, kadaverin va neyrin ko‘pincha oqsillarning chirishida hosil bo‘ladi, shuning uchun ularni «murda zaharlari» (ptomainlar) deb ataladi.
14. AQSHda naylon-66, sobiq Ittifoqda –anid, GFRda –perlon–T, Angliyada –luron kabi nomlar bilan atalib kelingan birinchi sintetik poliamid tolani 1936 yilda amerikalik kimyogar U.X.Karozers ikki negizli karbon kislota (adipin kislotasi) bilan diaminlarning vakili(geksametilendiamin)ni o‘zaro polikondensatlash yo‘li bilan olgan edi. 1939 yilda naylon tola ishlab chiqaruvchi birinchi korxona ishga tushganida, afsuski, bu tolaning «faxriy otasi» olamdan o‘tgan (1937 yil) edi. Bugungi «naylonxo‘r» sohalarning vakillari esa bunday «hojatbaror» poliamidning ixtirochisini unutmasliklari lozim.
15. Ma’lumki, aksariyat alkaloidlar tarkibida azot saqlovchi organik birikmalardir. Rus akademigi A.P. Orexov (darvoqe, bu olim Toshkent shahrida tug‘ilib, voyaga yetgan) 800 dan ziyod alkaloid saqlovchi o‘simliklarni o‘rgandi, 100 dan ortiq alkaloidli o‘simliklarning yangi turlarini aniqladi va ilmiy-amaliy faoliyati davomida 65 ta yangi alkaloidlarni topdi [13].
O‘zbek olimlari, Mehnat Qahramonlari, akademiklar S.Yu.Yunusov va O.S.Sodiqovlarni ham dunyoning mashhur alkaloidshunoslari qatoriga qo‘shish mumkin. Akademik S.Yunusov 700 ta alkaloidni ajratib olgan va 300 tasining tuzilishini aniqlagan, tibbiyot amaliyotiga 10 ta alkaloidli preparatlarni joriy etgan, 100 dan ziyod qimmatli alkaloidlarning yangi manbalarini topgan bo‘lsa, akademik O.Sodiqov 100 dan ziyod alkaloidlarning topilishiga, tuzilishining aniqlanishiga, kimyoviy o‘zgarishlarining o‘rganilishiga hamda xalq xo‘jaligining turli sohalariga ko‘pgina qimmatli alkaloid saqlovchi preparatlarning joriy etilishiga sababchi bo‘lgan [16,184].
16. Ikkinchi jahon urushi tugagandan so‘ng insoniyat o‘z aql-zakovatini yo‘qotmaganligini isbotlash ma’nosida 1940-1944 yillarda berilmay qolgan Nobel mukofotlarini topshirishni qaytadan boshladi. 1945 yilning fiziologiya va meditsina sohasidagi bunday mukofoti 1928 yilda mog‘or zamburug‘larining penitsillium deb ataladigan yashil turlaridan stafilokoklarni qiruvchi antibiotik-penitsilinni ajratib olgan angliyalik mikrobiolog va biokimyogar Aleksander Flemingga berildi. Bunga minglab, balki millionlab urush yaradorlarining jonini saqlab qolgan mashhur va o‘z davrining eng samarali antibiotigi –penitsillin haqli ravishda sababchi bo‘ldi [168].
17. Tamaki tarkibidagi nikotin alkaloidi piridin va metilpirrolidin halqalarini saqlaydi . Uning kashf etilishi 1492 yilda Kolumb ekspeditsiyasining Trinidad va Tabago orollari hindularining chekishiga qiziqishi tufayli avval Ispaniyaga, so‘ngra Portugaliyaga va nihoyat, Fransiyaga keltirilgan tamaki o‘simligining urug‘lari bilan bog‘liq . Dastlab tamaki tutunidan ajratib olingan ushbu alkaloidga berilgan nom tamaki urug‘ini Fransiyaga olib kelgan shu davlatning Portugaliyadagi elchisi J. Niko shaxsi bilan bog‘liq .
18. 1936 yilda sovet organik kimyogari Yu.K. Yurev besh azoli getrosikllar –furan, tiofen va pirrolning katalitik o‘zaro o‘zgarishlarini amalga oshirdi va organik moddalarning turli vakillari o‘rtasida genetik aloqani tasdiqlovchi yana bir dalil –Yurev reaksiyasiga asos soldi .
19. Akademik N.D.Zelinskiyni ko‘pchilik azot saqlovchi organik birikmalarga daxlsiz shaxs, deb hisoblaydilar. Vaholanki, bu buyuk shaxs oqsillar kimyosi tarixida ularning kislotali gidrolizini (xlorid kislota yordamida) taklif etish va aminokislotalar aralashmasini hosil qilish bilan o‘z nomini tarixda qoldirgan. Ustiga-ustak oqsil gidrolizatidan siklik angidridlar-diketopiperazinlarni topib, ularning aminokislotalar gidrolizidan hosil bo‘lmasligini, balki tabiiy oqsil moddalari tarkibida doimo bo‘lishi mumkinligi haqidagi ilmiy g‘oyani ilgari surgan va tirik materiya tashuvchilari bo‘lmish oqsil moddalarini o‘rganishga muhim hissa qo‘shgan. Uning xizmat ko‘rsatgan fan arbobi, akademik, Mehnat Qahramoni , 6 ta orden sohibi va 3 karra Davlat mukofoti laureati bo‘lishida yuqoridagi ishlarning ham ulushi bor, albatta [39].
20.Nemis kimyogari F.F.Runge indigo bo‘yog‘ining va atropin alkaloidining kimyosi bilan jiddiy shug‘ullanishi evaziga moddiy olamning insoniyat ko‘ziga yorqin bo‘yoqlarda ko‘rinishiga salmoqli hissa qo‘shdi. Gap shundaki, u indigoning barcha bo‘yoqlar orasida yoqimli rangli ekanligini payqash uchun atropin alkaloididan ko‘z qorachig‘ini kengaytirish maqsadida foydalanishni taklif etgan. Bu taklif hozirgacha amaliyotda qo‘llaniladi [92] .
Organik kimyo kursining DTS va o‘quv dasturiga muvofiq, mavzular bo‘yicha dars o‘tish amaliyotida, masalan, ma’ruza matni, tarqatma yoki ko‘rsatma materiallar tayyorlash jarayonida tarixiy materiallardan foydalanish o‘qituvchining o‘z mahorati va metodikasiga bog‘liq. Bunda, albatta, vaqt budjeti va ta’lim muassasasining moddiy imkoniyatlari ham hisobga olinishi lozim.
O‘qitishning an’anaviy usullaridan foydalanib dars mashg‘ulotlarini tashkil etilganda taklif etilayotgan tarixiy materiallar va ma’lumotlarni dars jarayoniga olib kirish mushkul va u o‘z samarasini bermaydi. Chunki bunda ishchi o‘quv dasturida ko‘rsatilgan asosiy materiallarni talabalarga yetkazishga kam vaqt qoladi. O‘qitishning zamonaviy pedagogik va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini o‘rinli qo‘llash, o‘qitishning intensiv usul, metod va samarali vositalaridan foydalanish evaziga masalani ijobiy hal kilish mumkin. Organik kimyoni o‘qitishda tarixiy materiallardan darsda foydalanish maqsadida biz namunaviy dars ishlanmalari tuzib ulardan foydalanish bo‘yicha o‘z tavsiyalarimizni ishlab chiqdik. Ulardan ayrimlarining namunalarini keltiramiz.
I. Uglevodorodlar tarixiga doir dars ishlanmaci:
Mavzu: «Uglevodorodlar» bo‘limini o‘qitishda tarixiy materiallardan foydalanish.
Maqsad: Uglevodorodlar organik birikmalarning boshlang‘ich va genetik asosi ekanligini tarixiy rakursda bayon etish.
Vazifalar:
1. «Uglevodorodlar» mavzusi asosida ta’lim va tarbiya jarayonlarini tashkil etish uchun tarixiy materiallardan foydalanish tavsiyalarini sinab ko‘rish.
2. Uglevodorodlar –organik kimyo ta’limida bosh bo‘g‘in ekanligini va ularni o‘rganish organik kimyo tarixining debochasi tarzida e’tirof etilishi bilan bog‘liq holda o‘qitishni amalga oshirish.
3. Uglevodorodlarning tabiiy manbalari va ulardan foydalanish –insoniyat tarixi bilan barobar ekanligini asoslash, isbotlash va o‘rgatish.
4. Uglevodorodlar kimyosi organik kimyo ta’limida tarixiy jihatdan asosiy o‘rin egallashini didaktik tahlil etish va pedagogik jarayonda foydalanish.
Dars uslublari va vositalar: Tushuntirish, og‘zaki hikoya, namoyish etish, o‘quv manbalari, shuningdek, tabiiy xom ashyolar bilan ishlash, suhbat, test sinovi, yangi pedagogik texnologiyalardan, texnik vositalardan foydalanish, kuzatish, tajriba, ekskursiya, ekspeditsiya.
Metodi: Kichik guruhlar bilan ishlash, muammoli vaziyatlar yaratish va ularni hal etish, didaktik mashqlar bajarish va boshqalar.
Shakli: Yangi bilimlarni bayon qilish darsi.
Usullar: Nutq, qo‘l, oyoq va gavda harakatlari (test sinovi, pantomimika, mimika).
Mavzuning mazmuni:
Darsning maqsad va vazifalaridan kelib chiqqan holda quyidagi didaktik materiallar ta’lim mazmunida aks etishi lozim deb hisobladik:
1. Parafinlarning kimyoviy moyilligi kam bo‘lganligi uchun ularni akademik N.D.Zelinskiy XX asrning 10-yillarida «kimyoviy o‘liklar» deb atagan edi.
2. 1888 yilda rus kimyogari M.I.Konovalov parafinlarni bosim ostida 10%li nitrat kislota bilan 1400S gacha qizdirib nitrolaganligi uchun «Konovalov reaksiyasi»ning muallifini alkanlarni tiriltirgan olim ham deyishadi.
3. Ozokerit deb ataluvchi tog‘ mumi qattiq uglevodorodlar aralashmasidir. Uning zahiralari O‘zbekistonda anchagina. Undan mum o‘rniga ishlatiladigan serezin olinadi.
4. XVIII asrda etilenni xlorlab moysimon suyuqlik-dixloretanni olgan gollandiyalik kimyogarlar unga «olefin» deb nom berishgan (lotin tilidan tarjimasi-«moy tug‘uvchi gaz», demak).
5. Etilen uglevodorodlarining «yumshoq» sharoitda oksidlanib ikki atomli spirtlar-glikollarga aylanishini rus organik kimyogari Ye.Ye.Vagner aniqlagan (1888 yil). Buning uchun u kaliy permanganatning 1%- li ishqoriy eritmasidan foydalangan. Olefinlar intensiv sharoitda oksidlanganda molekulaning parchalanishi natijasida boshqa turdagi kislorodli organik birikmalar hosil bo‘ladi.
6. Olefinlarning dimerlanishi va polimerlanishini 1868 yilda rus kimyogari A.M.Butlerov aniqlagan.
7. Nemis kimyogari F. Vyoler 1862 yilda kalsiy karbidini hosil qilish va unga suv ta’sir ettirib, atsetilen olish usulini kashf etgan. Bu olim 1824 yilda ditsianni gidrolizlab oksalat kislotasini, 1828 yilda ammoniy sianatni qizdirib, mochevinani hosil qilgan va organik kimyo taraqqiyotiga 50 yildan ko‘proq «tushov» bo‘lgan vitalizmga qaqshatqich zarba bergan edi.
8. 1922 yilda rus kimyogarlari N.D.Zelinskiy va B.A.Kazanskiylar aktivlangan ko‘mir ustidan atsetilen o‘tkazib benzol oldilar (t=450-5000S). Ushbu reaksiyani 1860 yilda fransuz kimyogari M. Bertlo cho‘g‘ holigacha qizdirilgan shisha nay ichida amalga oshirgan edi. Rus kimyogarlari bu jarayonni ancha soddalashtirishga muvaffaq bo‘lishdi.
9. 1864 yilda M. Bertlo atsetilenning elementar sintezini amalga oshiradigan apparat yaratdi.
10. Ingliz kimyogari M.Faradey yoritkich gaz tarkibidan 2 ta yangi uglevodorodni ajratib oldi. Ularning birini nemis kimyogari Yustus Libix «benzol», deb atashni taklif etdi. Ikkinchi uglevodorod esa «butilen» bo‘lib chiqdi. Benzolning tuzilish formulasini 1865 yilda nemis kimyogari A. Kekule taklif etgan .
11. Galoidalkillarga ishqoriy metallar ta’sir ettirib parafinlar olish usulini fransuz kimyogari Sh. A. Vyurs 1855 yilda yaratdi. Ushbu usulni nemis kimyogari R. Fittig aromatik uglevodorodlarni sintez qilishga qo‘lladi.
12. Rus kimyogari M.G.Kucherov 1881 yilda atsetilenning simob tuzlari katalizatorligida gidratlanish reaksiyasini kashf etdi. Ushbu reaksiya asosida ko‘p tonnali sirka aldegidini sanoatda olish 33 yildan so‘ng, 1914 yilda amalga oshirildi.
13. «Navoiyazot» ishlab chiqarish birlashmasi(hozirda-«Navoiyazot» ochiq aksiyadorlik jamiyati/OAJ/da (Navoiy shahri) tabiiy gazni konversiyalab metan asosida atsetilen olinadi. Undan XX asrning 70-yillarida akrilonitril hosil qilindi va hozirgi paytda ichki ehtiyoj va eksport maqsadlarida sintetik poliakrilonitril tola-nitron olinmoqda.
14. Neftning hosil bo‘lishi haqida rus kimyogari D.I.Mendeleyevning mineral (noorganik) nazariyasi (1877 yil) va nemis organik-kimyogari K. Englerning organik nazariyasi (1890 yil) mavjud. Bular orasidagi ixtilof hali-hanuz hal bo‘lmagan.
15. O‘simliklarning bo‘yovchi moddalari, jumladan, xlorofill pigmenti ustidagi ishlari uchun 1915 yilda kimyo bo‘yicha Nobel mukofotini olgan mashhur nemis organik kimyogari R. Vilshtetter 1905 yilda benzolsimon organik moddalar kimyosi sohasida inqilob yasab siklooktatetrayenni sintez qilgan edi. Buning ustiga uning 1907 yilda siklopropan va siklobutanni sintez qilganligi sikloalkanlar kimyosiga salmoqli hissa bo‘lib qo‘shilgan.
16. Nemis alkimyogari I. Glauber 1649 yilda toshko‘mir smolasini haydab xushbuy hidli suyuqlik ajratib olgan edi. Biroq u insoniyat tarixida birinchi marta toza benzol ajratib olganligini o‘zi bilmagan.
Nazorat va baholash: Reyting tizimi talablari asosida bilimlarni nazorat qilish, kuzatish va baholash amalga oshiriladi.
Nazorat uchun savollar:
1. Nima uchun uglevodorodlar organik birikmalarning genetik boshlovchisi, deb hisoblanadi?
2. Neft va tabiiy gaz organik olamning negizi sifatida qachondan buyon tan olingan?
3. Haydash, kreking va riforming qaysi maqsad uchun xizmat qiladi?
4. Tog‘ mumi –ozokerit haqida qanday tarixiy ma’lumotlarni bilasiz?
5. Parafin (sham)ning kimyoviy tarkibi va yoritkich gazni o‘rganish tarixi haqida nimalarni bilasiz?
Dars davomida tegishli ko‘rgazmali va tarqatma materiallar hamda o‘qitishning texnik va yordamchi vositalaridan unumli foydalaniladi.
Dars yakunida o‘qituvchi muxtasar xulosalar yasaydi, talabalarning javoblarini tahlil qiladi, to‘ldiradi, tuzatadi va boyitadi.
II. Kislorod saqlovchi organik birikmalar tarixiga doir dars ishlanmaci:
Mavzu: «Kislorod saqlovchi organik birikmalar» bo‘limini o‘qitishda tarixiy materiallardan foydalanish
Maqsad: Kislorodli organik birikmalar insoniyat sivilizatsiyasi bilan birga o‘rganilganligi hamda bunday birikmalar tarixi boy va rang-barang ekanligi haqida bilimlar berish.
Vazifalar:
1. Uglevodorodlar skeletiga kislorod kiritilganida xossa va sifatning o‘zgarishini tarixiy asnoda o‘rgatish.
2. Spirtlar bilan karbon kislotalarning o‘rganilish tarixi, tom ma’noda, organik kimyo tarixining o‘rganilish davomi ekanligini talabalarga tushuntirish.
3. Ayrim kislorodli birikmalarning tarixi bir butun kimyo tarixi bilan o‘zakdoshligi haqida talabalarda tasavvur hosil qilish.
4. Oddiy va murakkab efirlar hamda uglevodlar va boshqa kislorodli organik birikmalar tarixiga oid materiallarni o‘qitish.
Dars uslublari va vositalar: Tushuntirish, og‘zaki hikoya, namoyish etish, o‘quv manbalari, shuningdek, tabiiy xom ashyolar bilan ishlash, suhbat, test sinovi, yangi texnik vositalardan foydalanish, kuzatish, tajriba, ekskursiya, ekspeditsiya.
Metodi: Kichik guruhlar bilan ishlash, muammoli vaziyatlar yaratish va ularni hal etish, didaktik mashqlar bajarish va boshqalar.
Shakli: Yangi bilimlarni bayon qilish darsi.
Usullar: Nutq, qo‘l, oyoq va gavda harakatlari (test sinovi, pantomimika, mimika).
Mavzuning mazmuni:
Darsning maqsad va vazifalaridan kelib chiqqan holda quyidagi didaktik materiallar ta’lim mazmunida aks etishi lozim deb hisobladik:
1. Nemis alkimyogari V. Kardus 1540 yilda 20 xildan ziyod efirli moylarni tekshirib birinchi marta etil efirini ajratib olgan.
2. VI asrda arab alkimyogarlari vinoni haydash yo‘li bilan toza etanol ajratib olishgan va unga suv qo‘shib kayfiyatni yaxshilovchi suyuqlik hosil qilganlar, bu jaydari ibora bilan aytganda, «qora» ishlarga sabab bo‘luvchi «oq» aroqning «tug‘ilishi» edi.
3. Italiyalik tadqiqotchi F. Bartoletti 1615 yilda sutdan shakar ajratib olgan edi, biroq u galaktoza va glyukozadan hosil bo‘ladigan dimer-laktoza ajratib olganligini o‘zi bilmagan.
4. Nemis kimyogari va metallurgi A. Marggraf 1747 yilda lavlagidan shakarni kristall holida ajratib olgan. Lekin uning glikozid-glikozid tarzidagi glyukoza-fruktoza disaxaridi ekanligini bilmagan.
5. Maktab ko‘rmay dunyoga mashhur kimyogar bo‘la olgan shved olimi K.V.Sheyele 1776 yilda siydik kislotasi toshlaridan siydik kislotasini, 1779 yilda yog‘ni sovunlab glitserinni, 1780 yilda sut tarkibidagi sut kislotasini, 1784 yilda limon va oksalat kislotani olganligi, 1785 yilda olma kislotasini va 1786 yilda pirogall kislotasini ajratib olganligi, 1782 yilda sirka aldegidini olganligi va efirlarning olinish usulini tavsiflaganligini hamda fanga «efir» atamasini kiritganligi organik kimyoga qo‘shgan merosidir.
6. Rus kimyogari va adsorbsiyachisi T.Ye.Lovis 1793 yilda xlorsirka va dixlorsirka kislotalarini, 1796 yilda esa suvsiz etil spirtini hosil qilgan.
7. Ingliz organik kimyogari U. Xeuorzs (Gevort, Xevort) monosaxaridlarning tuzilish formulalarini tavsiya etish bilan ular fazoviy holatining aniq tasvirlanishiga yordam berdi. (XX asrning 20 – yillari).
8. Rus kimyogari K.G.Shmidt 1844 yilda fanga «uglevod» atamasini kiritdi va ularni uglerodning gidratlari tarzida talqin qildi.
9. Atsetosirka efirining «keto» va «yenol» shakllarida mavjud bo‘la olishini dastlab A.M.Butlerov o‘rgangan va bu hodisani «qaytar izomerlanish», deb atagan. 1885 yilda nemis kimyogari Konrad Laar bu hodisani chuqur tadqiq etdi va –SONH– , –COCH2 – va –COCH= kabi guruhlarni tutuvchi moddalarda “keto-yenol” tautomeriya sodir bo‘lishini isbotladi hamda aynan u «tautomeriya» atamasini fanga kiritdi.
10. Shvetsiyalik K.V. Sheyele 1780 yilda achigan sutdan sut kislotasini ajratib oldi. 1804 yilda yana bir shved olimi Y.Ya.Berselius bu kislotaning muskul to‘qimalarida ham bo‘lishini aniqladi. Lekin uni 1832 yilga kelib, nemis olimi Yu. Libix ajratib olishga muvaffaq bo‘ldi va bu moddaga go‘sht-sut kislotasi deb nom berdi.
11. 1887 yilda rus olimi A.P.Eltekov qo‘shbog‘ yonidagi uglerod atomida gidroksil guruh tutuvchi birikmalar beqaror va to‘yinmagan spirt shaklidan turg‘un aldegid yoki keton shakliga o‘tishini aniqladi (Eltekov qoidasi).
12. 1869 yilda rus kimyogari A.N.Popov ketonlar oksidlanganda karbonil guruh uglerod atomi kichik radikal bilan birga parchalanishini aniqladi (Popov qoidasi)
Nazorat va baholash: Reyting tizimi talablari asosida bilimlarni nazorat qilish, kuzatish va baholash amalga oshiriladi.
Nazorat uchun savollar:
Nazorat uchun quyidagi mazmunda savollar beriladi.
1. Kislorod saqlovchi organik birikmalar vakillarining tarixiy nomlarini izohlang.
2. Kislorodli organik birikmalarning o‘rganilish tarixi haqida ma’lumot bering.
3. Spirtlar, aldegidlar, ketonlar, karbon kislotalar, efirlar va uglevodlar vakillarining o‘rganilish tarixi bilan bog‘liq materiallarni bayon qiling.
4. Kislorodli organik birikmalarning tarixiy nomlaridan misollar keltiring.
Ushbu bo‘limni o‘qitishda juda boy va sermazmun tarixiy materiallardan foydalanish orqali ko‘p sonli kislorodli organik birikmalar haqida to‘la-to‘kis axborot berish imkoniyatlaridan foydalanish zarur. Bunda ushbu birikmalarning ko‘p millionli organik moddalar orasida o‘ziga xos bog‘lovchi ko‘prik rolini bajarishini esda saqlash va nazarda tutish lozim.
Dars yakunida o‘qituvchi muxtasar xulosalar yasaydi, talabalarning javoblarini tahlil qiladi, to‘ldiradi, tuzatadi va boyitadi.
III. Azot saqlovchi organik birikmalar tarixiga doir dars ishlanmaci:
Mavzu: «Azot saqlovchi organik birikmalar» bo‘limini o‘qitishda tarixiy materiallardan foydalanish
Maqsad: Azotli organik birikmalar tarixi bilan bog‘liq materiallar asosida moddiy dunyoda ushbu birikmalarning eng muhim gnosseologik, ontologik va ijtimoiy ahamiyati haqida tasavvur hosil qilish.
Vazifalar:
1. Azotli organik birikmalar insoniyatga ma’lum bo‘lgan eng qadimgi moddalar ekanligi haqida bilim berish.
2. Azot saqlovchi organik birikmalarning katta ko‘pchiligi fiziologik yoxud biologik faol moddalar ekanligi tufayli narkoolam yoki giyohvandlikka daxldor axborotlarni bilim oluvchilar ongiga yetkazish.
3. Azot saqlovchi organik birikmalar eng muhim bioorganik va xayotiy zarurati katta bo‘lgan plastik va energetik moddalar qatoriga kirishi haqida ma’lumot berish.
4. Hayotning molekular asoslarini o‘rganish azot saqlovchi organik birikmalar haqidagi bilimlarsiz to‘la-to‘kis bo‘lmasligini e’tirof etish va ushbu birikmalar to‘g‘risidagi tarixiy ma’lumotlarni zamonaviy bilimlarning poydevori tarzida foydalanish zaruriyatini uqtirish.
Dars uslublari va vositalar: Tushuntirish, og‘zaki hikoya, namoyish etish, o‘quv manbalari, shuningdek, tabiiy xom ashyolar bilan ishlash, suhbat, test sinovi, yangi texnik vositalardan foydalanish, kuzatish, tajriba, ekskursiya, ekspeditsiya.
Metodi: Kichik guruhlar bilan ishlash, muammoli vaziyatlar yaratish va ularni hal etish, didaktik mashqlar bajarish va boshqalar.
Shakli: Aralash dars.
Usullar: Nutq, qo‘l, oyoq va gavda harakatlari (test sinovi, pantomimika, mimika).
Mavzuning mazmuni:
Ushbu mavzuga oid keng ko‘lamli axborot manba borligini e’tirof etgan holda quyidagi ma’lumotlarni berish lozim, deb hisoblaymiz.
1. 1842 yilda mashhur rus kimyogari, akademik N.N.Zinin nitrobenzolni ammoniy sulfid bilan qaytarib, anilinga aylantirgan va birlamchi aromatik aminlarni olish usulini yaratgan edi (Zinin reaksiyasi).
2. 1834 yilda nemis kimyogari E.Micherlix (Mitcherlix) tutovchi nitrat kislota yordamida aromatik uglevodorodlarni nitrolash usulini topdi. Shu yili u o‘z yurtdoshi Yu.Libix bilan hamkorlikda siydik kislotasining tuzilishini va empirik formulasini aniqladi. 1835 yilda azobenzolni sintez qildi.
3. 1869 yilda shveysariyalik vrach F. Misher yiringli yaralar tarkibidan nuklein (oqsil-nuklein kislotasi birikmasi) ajratib oldi va tajriba natijalari yaxshi bo‘lishi uchun isitilmaydigan yerto‘lada ishlab o‘pkasini shamollatdi hamda 51 yoshida vafot etib, irsiy belgilarning saqlovchisi va tashuvchisi -xromosomaning birinchi qurboni bo‘ldi.
4. 1828 yilda nemis kimyogari F. Vyoler ammoniy sianat tuzining suvdagi eritmasini bug‘latish yo‘li bilan mochevina (karbamid)ni hosil qildi va tabiiy organik birikmalarning laboratoriyadagi birinchi sintezini amalga oshirdi hamda bu bilan o‘z davrida hukmron bo‘lgan vitalizm nazariyasiga qaqshatqich zarba berdi .
5. 1830 yilda fransuz kimyogari J.B.Dyuma organik birikmalar tarkibidagi azotni aniqlashning hajmiy analiz metodini kashf etdi . Bu organik birikmalarning element tarkibini aniqlash sohasidagi dastlabki inqiloblardan biri edi.
6. 1850 yilda «bo‘yoqlar kimyosining otasi » deb nom olgan mashhur nemis kimyogari A. V. Gofman birlamchi , ikkilamchi va uchlamchi aminlarni sintez qilib azotli organik birikmalar kimyosining imoratiga munosib g‘isht qo‘ydi .
7. 1898 yilda nemis olimi E.G. Fisher eng muhim geterosikl-purinni sintez qildi va bu sohadagi ishlari uchun kimyogarlar orasida ikkinchi bo‘lib (1902 yilda) Nobel mukofotiga sazavor bo‘ldi . Aminokislotalarni polikondensatlab oktadekapeptid (18 zvenoli) sintez qilgan bu olim oqsillar kimyosiga katta ulush qo‘shdi va organik hamda biologik kimyo sohalarini bog‘lovchi o‘ziga xos ko‘prik o‘rnatdi.
8. 1888 yilda rus kimyogari M.I.Konovalov alifatik, alisiklik va aromatik uglevodorodlarga suyultirilgan nitrat kislota ta’sir ettirish orqali turli nitrobirikmalar olishning qulay usulini yaratgan. Bunda uning akademik N.D.Zelinskiy iborasi bilan aytganda, parafinlarni nitrolash orqali «kimyoviy o‘liklar»ni jonlantirganligi organik kimyo tarixida muhim rol o‘ynaydi.
9. Diaminlarnig ikki vakili-putressin N2N –(CH2)4–NH2 va kadaverin H2N –(CH2)5 –NH2 hamda to‘liq metillangan etanolaminning mahsuloti-xolinning degidratlanishidan hosil bo‘ladigan to‘yinmagan amin-neyrin juda kuchli fiziologik aktiv birikmalardir. Putressin, kadaverin va neyrin ko‘pincha oqsillarning chirishida hosil bo‘ladi, shuning uchun ularni «murda zaharlari» (ptomainlar) deb ataladi.
10. AQSHda naylon-66, sobiq Ittifoqda –anid, GFRda –perlon–T, Angliyada –luron kabi nomlar bilan atalib kelingan birinchi sintetik poliamid tolani 1936 yilda amerikalik kimyogar U.X.Karozers ikki negizli karbon kislota (adipin kislotasi) bilan diaminlarning vakili(geksametilendiamin)ni o‘zaro polikondensatlash yo‘li bilan olgan edi. 1939 yilda naylon tola ishlab chiqaruvchi birinchi korxona ishga tushganida, afsuski, bu tolaning «faxriy otasi» olamdan o‘tgan (1937 yil) edi. Bugungi «naylonxo‘r» sohalarning vakillari esa bunday «hojatbaror» poliamidning ixtirochisini unutmasliklari lozim.
11. Ma’lumki, aksariyat alkaloidlar tarkibida azot saqlovchi organik birikmalardir. Rus akademigi A.P. Orexov (darvoqe, bu olim Toshkent shahrida tug‘ilib, voyaga yetgan) 800 dan ziyod alkaloid saqlovchi o‘simliklarni o‘rgandi, 100 dan ortiq alkaloidli o‘simliklarning yangi turlarini aniqladi va ilmiy-amaliy faoliyati davomida 65 ta yangi alkaloidlarni topdi . O‘zbek olimlari, Mehnat Qahramonlari, akademiklar S.Yu.Yunusov va O.S.Sodiqovlarni ham dunyoning mashhur alkaloidshunoslari qatoriga qo‘shish mumkin. Ulardan birinchisi 700 ta alkaloidni ajratib olgan va 300 tasining tuzilishini aniqlagan, tibbiyot amaliyotiga 10 ta alkaloidli preparatlarni joriy etgan, 100 dan ziyod qimmatli alkaloidlarning yangi manbalarini topgan bo‘lsa, ikkinchisi 100 dan ziyod alkaloidlarning topilishiga, tuzilishining aniqlanishiga, kimyoviy o‘zgarishlarining o‘rganilishiga hamda xalq xo‘jaligining turli sohalariga ko‘pgina qimmatli alkaloid saqlovchi preparatlarning joriy etilishiga sababchi bo‘lgan .
12. 1936 yilda sovet organik kimyogari Yu.K. Yurev besh azoli getrosikllar –furan, tiofen va pirrolning katalitik o‘zaro o‘zgarishlarini amalga oshirdi va organik moddalarning turli vakillari o‘rtasida genetik aloqani tasdiqlovchi yana bir dalil –Yurev reaksiyasiga asos soldi .
Nazorat va baholash: Reyting tizimi talablari asosida bilimlarni nazorat qilish, kuzatish va baholash amalga oshiriladi.
Nazorat uchun savollar:
Nazorat uchun quyidagi mazmunda savollar beriladi:
1. Azotli organik birikmalar nima sababdan insoniyat tarixi bilan birga ma’lum va mashhur?
2. Nikotin yoki boshqa turdagi giyohvandlik moddalari nima sababdan azot saqlovchi birikmalar turkumiga mansub, deb hisoblanadi?
3. Ko‘knori shirasida 25 dan ortiq alkaloidlar bo‘lgani holda ularning qanchasi azot saqlovchi birikmalardir?
4. Azotli organik birikmalar tarixi bilan nima sababdan chambarchas tarzda bog‘lanadi?
Dars davomida tegishli ko‘rgazmali va tarqatma materiallar hamda o‘qitishning texnik va yordamchi vositalaridan unumli foydalaniladi.
Dars yakunida o‘qituvchi muxtasar xulosalar yasaydi, talabalarning javoblarini tahlil qiladi, to‘ldiradi, tuzatadi va boyitadi.
IY. «Alkanlar» mavzusini o‘qitishda “Fikrlar mantig‘i” innovatsion texnologiyasidan foydalanishga oid dars ishlanmasi
Mashg‘ulot «Alkanlar» mavzusini o‘qitishda tarixiy materiallardan foydalanish bo‘yicha tashkil qilinadi. Mashg‘ulotni tashkil qilishdan maqsad alkanlar organik birikmalarning boshlang‘ich va genetik asosi ekanligini tarixiy rakursda bayon etishdan iborat.
Mashg‘ulotni tashkil qilishda yangi mavzu bilan tanishtirish davomida tarixiy ilmiy ma’lumotlarni keng yoritish orqali talabalarda ta’limiy faoliyatga nisbatan motivatsiyani shallantirish, bilimlarni mustahkam bo‘lishiga erishish, ularda ilmiy tafakkurni rivojlantirish kabi pedagogik vazifalar qo‘yiladi.
Mashg‘ulot kichik guruhlarda hamkorlikda tashkil qilinadi va “Fikrlar mantig‘i” innovatsion texnologiyasidan foydalaniladi[53]. Darsning informatsion-texnik ta’minoti masalalari ham faoliyat samaradorligini oshirishda muhim o‘rin tutadiki, pedagogik jarayonda kompyuter texnologiyalari, mavzuga oid slaydlardan maqsadli foydalanish mumkin.

Har bir guruh tezisda keltirilgan axborotlar mazmuni bilan tanishib chiqib shaxsiy fikr mulohazalari asosida tezisni davom qildiradilar. Masalan, birinchi guruh alkanlarning YUPAK nomenklaturasi bo‘yicha nomlanish qoidalarini, ikkinchi guruh Sh. A. Vyurs reaksiyasi bo‘yicha alkanlarning olinishi, uchinchi guruh nima uchun alkanlar N.D.Zelinskiy tomonidan «kimyoviy o‘liklar» va «Konovalov reaksiyasi»ning muallifini esa alkanlarni tiriltirgan olim deb atalganligi sabablarini o‘rganib chiqib aniq misollar keltirish orqali o‘qituvchi bergan savollarga javob topishga harakat qilsa to‘rtinchi guruh talabalari metan misolida alkanlarning ishlatilishiga oid materiallarni o‘rganadilar.

Ta’lim tizimi oldiga qo‘yilayotgan asosiy talablar mazmuni mutaxassis tayyorgarligi maqsadlariga borib taqaladi. Ta’lim jarayoni har bir mutaxassisning tayyorgarlik sifatini kafolatlashi dolzarb vazifalardan biri hisoblanadi.
Bu jarayonda talaba bo‘lg‘usi mutaxassis sifatida ilm-fan asoslarini keng tahlil qiladi, o‘quv axborotida keltirilgan ma’lumotlarga nisbatan ma’lum nuqtai-nazari shakllanadi, aniq dalillar asosida bahs-munozara yuritadi, dalillarni qabul qiladi. Ta’limiy jarayonda talabaning mantiqiy tafakkuri rivojlanishi juda ahamiyatlidir.
2.3. Organik kimyoni o‘qitishda tarixiy materiallardan darsdan tashqari mashg‘ulotlarda foydalanish shakllari va metodlari
Fan tarixi va tadqiqotchilar ijodi hamda ularning ilmiy merosini atroflicha o‘rganish uchun, nafaqat dars, balki darsdan tashqari ishlar va tadbirlarning keng imkoniyatlaridan ham foydalanish maqsadga muvofiqdir. Kimyo kechalari, viktorinalar, konferensiyalar, mavzuli o‘qishlar, radio- va telelektoriylar, kitobxonlar klublari kabi sinfdan va maktabdan tashqari amalga oshiriladigan ishlar bu borada katta pedagogik va ma’rifiy-ma’naviy samaralar beradi.
Tematik kechalar darsdan tashqari ishlarning ommaviy shakllaridan biri bo‘lib, ular, birinchidan, o‘quv-tarbiya jarayonining bevosita davomi, ikkinchidan, bunday tadbirlarda ko‘p sonli talabalarga axborot yetkazish imkoniyati mavjud, uchinchidan, bu kechalar mazmunida DTS, o‘quv rejasi va dasturi hamda darsliklar hajmiga sig‘magan materiallarni yoritish mumkindir. Biz organik kimyo tarixi bilan bog‘liq ko‘pgina ma’lumotlarni o‘z ichiga olgan bir qator tematik kechalarni tashkil etish va ularni o‘tkazish uchun materiallar to‘pladik, ularni tanladik, saraladik hamda ssenariylarini yaratdik. Eng muhimi, ularni pedagogik tajriba-sinovidan o‘tkazib ijobiy natijalarga erishdik. Dissertatsiya hajmining chegaralanganligi tufayli «Organik kimyo darg‘alari» va «Nobel mukofoti sovrindorlari» mavzularidagi kechalarning ssenariylarini asosiy matnda qoldirib, boshqalarini esa ilovaga o‘tkazdik(1.2-, 1.3- va 1.4 ilovalarga qaralsin). Ulardan namunalar keltiramiz:
Tematik kechalar ishlanmalari, ularni tashkil etish va o‘tkazish metodikasi
A) «Organik kimyo darg‘alari»
Bunday tematik kechani tashkil etish va o‘tkazish uchun juda boy bibliografik hamda tarixiy ma’lumotlarni to‘plash va ularni didaktik jihatdan tahlil qilish lozim bo‘ladi . Kimyo ilmining shoh va «rais» tarmog‘i bo‘lgan organik kimyoning beshigini tebratgan hamda uni tetapoya qilgan benazir va betakror olim hamda tadqiqotchilar soni juda ham ko‘pdir . Ular orasidan katta qiyinchilik va jiddiy mas’uliyatni zimmamizga olgan holda atigi 17 nafarini tanladik, ularning ilmiy-ijodiy faoliyati bilan bog‘liq materiallarni ushbu tadqiqot mavzusiga taalluqli tarzda amaliyotga kiritishni lozim topdik [79,115].
Bunday mavzudagi kechani tashkil etish uchun tayyorgarlik davomida ma’ruzachilar tayyorlanadi, kecha o‘tkaziladigan zal bezatiladi. Buning uchun organik kimyo darg‘alarining portretlari osiladi, ularning asarlaridan kseronusxalar ko‘rgazmasi tashkil etiladi, hujjatli va ilmiy-ommabop filmlardan videoroliklar tayyorlanadi va tegishli fursatlarda namoyish qilinadi. Tegishli jadval va diagrammalar, sxema va izohli illyustratsiyalar, rangli rasmlar va biografik ma’lumotlar ham namoyish etilishi mumkin [26].
Quyida kecha ishtirokchilari organik kimyo darg‘alari haqida berishi mumkin bo‘lgan ayrim ma’lumotlarni keltiramiz:
1. Yens Yakob Berselius (Shvetsiya) 1779 -1848
Birinchi talaba. Agarki, ushbu olim kimyo tarixida boshqa hech qanday ish qilmasa ham, faqat 1814 yilda kimyoviy yozma tilga asos solib, elementlarning lotincha nomlaridagi bosh va undan keyingi tegishli harflari bilan belgilash tarzidagi kimyoviy simvolikani yaratganligi uchun uning nomini asrlar davomida sivilizatsiyaga erishgan insoniyat mamnuniyat bilan eslab yurishi o‘ta joiz bo‘lar edi. Biroq u o‘z nomining, umuman, kimyo va xususan, organik kimyo darg‘alaridan biri deb tan olinishiga loyiq ishlarni bajargan. Uni organik moddalar qandaydir «hayotiy kuch» (vis vitalis) tasirida yaratiladi», degan xato fikri tufayli organik kimyo taraqqiyoti salkam yarim asr to‘xtatib qo‘yilganligi uchungina tanqid qilish mumkin, xolos. Bu shaxs o‘zining shaxsiy hayotiy lazzatlarini ham unutib naqd 56 yoshga kirgunicha uylanmasdan, o‘zining bor ongli hayotini klassik kimyoning shakllanishiga baxshida etgan. (Izoh:Klassik kimyo-bu fanning uzoq tarixidagi salmoqli davr bo‘lib, XYIII asrning ikkinchi yarmidan XX asr boshigacha davom etgan va bu davrning asoschilari sifatida uch shaxs–Y.Ya. Berselius (Shvetsiya), J. Dalton (Angliya), va A.L. Lavuaze (Fransiya) haqli ravishda tan olingan [68,145]).
Biroq shved olimi «Klassik kimyo darg‘alaridan biri» va «Klassik kimyoning yetuk otaxoni ( yoki oqsoqoli )» hamda «Toj kiymasa ham XIX asr kimyogarlari orasidagi qirol» taxalluslarini o‘z zamondoshlaridan haqli ravishda olgan edi. Bunga sabab uning o‘sha davr Yevropasi olimlari o‘rtasida qozongan katta obro‘-etibori hamda 45 ta kimyoviy elementlarning atom massasini o‘ta aniq o‘lchaganligi (1807-1818), kimyoviy birikmalarning formulalarini birinchi marta fanga kiritganligi (1817-1830), organik birikmalarning elementar tarkibini aniqlash bo‘yicha qilgan ishlari (1811-1817), ko‘pgina organik moddalarning formulalarini to‘g‘ri va aniq tuzatganligi (1803-1845), seriy (1803), selen (1817), toriy (1828) kabi elementlarni kashf etganligi, kremniy, tantal, titan, va sirkoniy kabi elementlarni toza holda ajratib olganligi (1824-1825), kimyoviy moyillikning elektrokimyoviy nazariyasini rivojlantirganligi (1812-1819), murakkab radikallar nazariyasini yaratganligi hamda organik birikmalarga stexiometrik qonunlarni tatbiq etganligi (1820-1821), izomeriya va polimeriya haqidagi tasavvurlarni kengaytirganligi (1830-1835), barcha ma’lum katalitik tadqiqotlarning natijalarini umumlashtirganligi (1835), «kataliz» va «katalizator» atamalarini fanga kiritganligi (1835), allotropiya haqidagi tasavvurni rivojlantirganligi (1841), besh tomlik «Kimyo darsligi» kitobini nashr ettirganligi (1843-1848), atigi 10 yil davomida 43 ta elementning 2000 dan ziyod noorganik va organik birikmalarini hosil qilganligi, tozalaganligi va tahlil qilganligi hamda 250 dan ziyod nomdagi barchaga o‘rnak bo‘ladigan maqolalar, referatlar va kitoblar nashr etganligidir (1838-1848) [39].
2. Karl Vilgelm Sheyele (Shvetsiya) 1742 – 1786
Ikkinchi talaba. O‘zbekistonlik kimyogar, metodist-olim, professor H.T. Omonovning 1993 yilda «Ximiya v shkole» jurnalida bosilgan «Znamenitiy ximik-samouchka (k 250-letiyu so dnya rojdeniya K. V. Sheyele)» maqolasi [85], nafaqat sobiq ittifoq, balki kimyogarlarning taniqli avlodini yetishtirgan O‘zbekistonning o‘zida ham katta bahs-munozaralarga sabab bo‘lgan edi. Buning boisi: a) Hech qanday maktabda o‘qimay turib dunyoga mashhur kimyogar bo‘lish masalasi; b) bor-yo‘g‘i 44 yil umr ko‘rib, 100 yil umr ko‘rganlardan ziyodroq fanga hissa qo‘sha olish xaqiqati; v) o‘z davridagi barcha kimyoviy kashfiyotlarning 50% dan ko‘prog‘ini amalga oshira olish imkoniyati; g) ma’lum va noma’lum fakt va hodisalar o‘rtasida odil hakamlik qila olishning ob’ektiv baholanishi; d) oddiy apteka amaliyotidan kimyoviy eksperiment shohsupasiga ko‘tarila olishning real yoki norealligi; ye) aql bovar qilmaydigan darajadagi ishlarni bajarib o‘zining kimyo tarixida kimligini (organikmi yoki noorganikmi?) sir tutib o‘tganligi kabi holatlar edi.
Darhaqiqat, kimyo tarixida bu kabi shafoatli va sir-sinoatli shaxs qayd qilinmagan: O‘ylab ko‘ring, maktab ta’limini olmasdan turib, mohir eksperimentator darajasiga erishish, fosforning olinish usulini taklif etish (1769), plavik kislotani olish (1771), erkin holda xlor, marganets va bariy oksidini olish (1774), mishyak gidridi va arsenat kislotani kashf etish (1775), vodorod sulfidi va boshqa oltingugurtli birikmalarni olish va tadqiq etish (1777), temir, mis va simobning turli oksidlanish darajasiga ega bo‘lishi mumkinligini ko‘rsatish (o‘sha yil), yog‘och ko‘mirining gazlarni yutish qobiliyatini aniqlash (o‘sha yil), molibden va volframni kashf etish (1778-1781), XVIII asrda ma’lum bo‘lgan barcha organik birikmalarning yarmidan ko‘pini ajratib olish va tavsiflash (1769-1782), jumladan, vino-tosh kislotasi (1769), sut kislotasi (1780), siydik kislotasi (1776), sianid, benzoy va sliz (shilliq) kislotalari, sirka va benzoy kislotalarining murakkab efirlarini sintez qilish (1777), suvsiz sinil kislotasini ajratib olish (1782), glitserinni kashf etish(1779), birinchi marta oksalat, limon, olma, pirogall kislotalarini ajratib olish usullarini taklif etish (1784-1786) kabi buyuk ishlar kimning ham qo‘lidan kela olar edi?. Bularni faqat K. V. Sheyeledek noyob iste’dod egasi uddalagan [136].
Z. Fridrix Vyoler (Germaniya) 1800–1882
Uchinchi talaba. Fransuzlar o‘z vatandoshi va klassik kimyoning asoschilaridan biri, deb dunyoda tan olingan A.L.Lavuazeni [50], ayrim allomalar ilmiy atomizmning kimyo faniga kiritilishiga sababchi bo‘lgan ingliz olimi J. Daltonni [80] va nihoyat, nemis fan tarixchilari esa Yu.Libix va F.Vyolerni zamonaviy kimyo asoschilari, uning nazariyalarini yaratuvchisi, tadqiqot metodlarining tashabbuskorlari sifatida e’tirof etadilar [25]. Biz bu masalaga hakamlik qilish fikridan yiroq holda ularning barchasini fan darg‘alari sifatida tan olinishini chin dildan istaymiz.
F.Vyoler talabalik yillaridayoq sian yodid, simob tiotsianatni sintez qilib ularni organik moddalarga aylantirish bilan jiddiy shug‘ullangan. 1822 yilda sianat kislotani kashf etdi. Yu.Libix bilan hamkorlikda qaldiroq kislota tuzlarini obdon o‘rgandi . 1828 yilda ammoniy sianatning suvdagi eritmasini bug‘latib mochevina hosil qildi va organik kimyo tarixida birinchi ilmiy inqilob yaratdi, yani Y.Ya.Berseliusdek allomaning organik moddalarni inson qo‘li bilan yaratib bo‘lmaydi, degan fikriga qaqshatgich zarba berdi . (Izoh: A.L Lavuaze 1777 yilda yonishning kislorodli nazariyasini yaratib, kimyo tarixidagi birinchi ilmiy inqilobni amalga oshirgan [86]).
1832 yilda Yu. Libix bilan hamkorlikda benzoy kislotasining formulasini aniqladi. Ushbu hamkorlik benzoy kislotasi-benzaldegid- benzoilxlorid-benzoilsulfid qatoridagi o‘zgarishlarga S6N5SO – guruhi sababchi ekanligining aniqlanishiga sabab bo‘ldi va unga «benzoil», deb nom berildi.
Amigdalinning parchalanishi (1837), siydik kislotasi va uning hosilalarini tadqiq qilish (1838), dietiltellur (1840), gidroxinon (1844), bodom (mindal) kislotasi (1847), toza aluminiy (1827), berilliy va ittiriy (1828), fosfor (1829), kremniy va uning birikmalari (1856-1858), kalsiy karbidi va undan atsetilenning (1862) olinishi kabi ishlar Vyolerning nomini olamga mashhur qildi hamda uni organik va noorganik kimyo o‘rmonzorlaridan mag‘rur holda yo‘l topib chiqishiga sabab bo‘ldi.
F.Vyoler 1835 yilda «Hozirgi paytda organik kimyo har qanday kishini aqldan ozdirishi mumkin. U mening nazarimda ajoyibotlar to‘lib toshib yotgan qalin o‘rmonga, ichiga kirish vahimali bo‘lgan cheksiz chakalakzorga o‘xshaydi», degan edi [118].
4. Yustus Libix (Germaniya) 1803–1873
To‘rtinchi talaba. Agrokimyoning asoschilaridan biri, deb tan olingan bu shaxs maktab yoshida kimyodan boshqa hech bir fanga qiziqmagan va o‘qituvchilaridan eng ko‘p dakki eshitgan o‘quvchi edi [25]. Keyinchalik organik kimyoning rivojiga eng katta hissa qo‘shgan olimlardan biriga aylangan Yu.Libix quyidagi ishlarni bajardi: Qaldiroq kislota tuzlarining izomeriyasi (1823), xloroformning olinishi (1831), benzoy kislotasi va uning hosilalarini tadqiq qilish (1832), etil radikalining kimyoviy ko‘chishini o‘rganish (1834), benzoy kislotasining formulasini aniqlash (F.Vyoler bilan birgalikda, 1832), xloralning kashf etilishi (1832), organik birikmalardagi uglerod va vodorodni aniqlash metodikasining takomillashtirilishi (1831-1833), sut kislotasi formulasining aniqlanishi (1832), sirka aldegidining kashf etilishi va «aldegid» atamasining fanga kiritilishi (1835), bodom kislotasining olinishi (1836), organik kimyoni murakkab radikallar dunyosi, deb atash (1837), vino, olma, limon, bodom, xin, kamfara kislotalarining tarkibi va xossalarining o‘rganilishi (1838), siydik kislotasi empirik formulasining topilishi (1834), siydik va benzolgeksakarbon kislotalari hamda ularning hosilalari xossalarining o‘rganilishi (F. Vyoler bilan birgalikda, 1838), xinin (1838), sinxonin (1838), morfin (1839), koniin (1839 ) alkaloidlarining tadqiq qilinishi, fiziologik jarayonlar kimyoviy tabiatining o‘rganilishi (1846), o‘simliklarning mineral oziqlanishi nazariyasining yaratilishi (1840), gaz analizi metodlarining kiritilishi (1841), katalizning birinchi nazariyasining yaratilishi (o‘sha yil), analitik tadqiqotlar uchun original asboblarning taklif etilishi (o‘sha yil), kimyogarlar katta maktabining yaratilishi (umri davomida) va boshqalar.
Yu.Libixning 21 yoshida kimyo professori lavozimiga chiqishi dunyoning kimyo ilmi tarixidagi noyob hodisadir [101]. Salkam yetmish yil umr ko‘rgan olim o‘sha davrda mavjud bo‘lgan barcha faxriy unvon va nishonlarni olib bo‘lgan edi. Vatanparvarlik xarakatidagi ishtiroki uchun u ko‘p aziyat chekkan edi. «Molekulalar konstitutsiyasi» iborasining fanga kiritilishi ham Yu. Libix nomi bilan bog‘liq (bu-molekulalar tuzilmasini anglatadi). Dunyoga tanilgan kimyogarlar-Gofman, Kekule, Pettenkofer, Kopp, Feling, Frezenius, Erlenmeyer, Folgard, Jerar, Vyurs, Gibbs, Pleyfer, Zinin, Voskresenskiy o‘zlarini haqli ravishda Yu. Libixning shogirdlarimiz, deb tan olishgan.
Olimning ongli hayotidagi eng katta yutuq va mag‘lubiyatlaridan bittadan misol keltirishni lozim topamiz: Angliyalik fabrikant Musprat kaliyli o‘g‘itlar ishlab chiqarish patentini Libixdan yalina-yalina sotib olgan [71]. 1826 yilda O‘rta yer dengizidagi sho‘r konlar va suv o‘tlarining qizg‘ish-qo‘ng‘ir rangli qaynatmalarini tekshirish jarayonida muvaffaqiyat qozonmagan. O‘sha yili bu eritmalar tarkibini tekshirib, yangi kimyoviy element-bromni topgan 24 yoshli fransuz kimyogari A. J. Balar sha’niga Yu. Libix zaharxandalik bilan «Balar bromni emas, balki brom Balarni kashf etdi», degan edi [163].
5. Avgust Vilgelm Gofman (Germaniya) 1818–1892
Beshinchi talaba. Bu mashhur bo‘yoqchi-kimyogarning dunyoga tanilishida uning o‘quvchilik yillarida tasodifan eshitgan Yu.Libixning jozibali ma’ruzalari bosh sababchi bo‘lgan.
1841 yilda toshko‘mir smolasidan anilin va xinolinni ajratib olgan, 1845 yilda stirolni polimerlagan, 1850 yilda to‘rt radikalli azotli asoslarni topgan va ularni organik metallar, deb atagan, 1850 yilda galogenalkillarga ammiak ta’sir ettirib alifatik aminlarning sintez usulini taklif etgan (Gofman reaksiyasi), 1855 yilda trietilfosfinni, 1856 yilda allil spirtini olgan va uni oksidlab akroleinga aylantirgan, 1858 yilda anilin bo‘yoqlaridan biri-fuksinni sintez qilgan va 1861 yilda uning tuzilishini aniqlagan, 1863 yilda rozanilin bo‘yoqlarining tarkibini aniqlagan va ularni sintez qilishning yo‘llarini topgan, 1871 yilda yarim benzidinli qayta guruhlanish hodisasini kashf etgan, 1881 yilda kislota amidlaridan alifatik yog‘-aromatik va geterosiklik aminlarni olish usullarini taklif etgan (Gofman qayta guruhlanishi), 1861-1863 yillarda London kimyogarlar jamiyatining Prezidenti bo‘lib ishlagan (taklif bo‘yicha), nemis kimyogarlar jamiyatini tashkil etgan va 1868-1892 yillarda uning birinchi Prezidenti bo‘lib ishlagan, o‘z hamda o‘zga jamiyatlarning eng hurmatli olimi bo‘lgan Gofman shaxsiy hayotida ko‘p qayg‘uli kunlarni boshidan o‘tkazgan.
Turli sabablarga ko‘ra 5 marta uylanib, so‘nggi umr yo‘ldoshi vafotidan keyin undan yodgor bo‘lib qolgan sevimli va arzanda o‘g‘li hurmatiga qayta uylanmagan hamda 74 yoshida beva holida dafn etilgan bu mashhur shaxs-o‘ziga xos, noyob fenomendir. Uning mazmundor va to‘laqonli hamda o‘ta qiziqarli ma’ruzalarini eshitganlarning katta ko‘pchiligi kimyo ilmining muxlislariga aylanib qolganlar. Butun umri davomida 900 nomdagi nashrlar muallifi, o‘z shaxsiy ehtiyojlaridan ham ko‘proq laboratoriya jihozlariga mablag‘ sarflab, katta shov-shuvlarga sababchi bo‘lgan. Universitet rektori bo‘lib ishlashi davomida dunyo ta’lim tizimining takomillashuviga munosib hissa qo‘shgan. Uni so‘nggi yo‘lga kuzatgan omma orasida ko‘p mashhur kimyogarlar dunyoning turli burchaklaridan kelib qatnashgan. Ular qatorida «Gofman tomchilari» deb ataluvchi (bir qism dietil efiri hamda uch qism etil spirtidan iborat aralashma) davo vositasi yordamida jon saqlaganlar ham bor edi [71].
6. Per Ejen Marselen Bertlo. (Fransiya) 1827–1907
Birinchi talaba. Sintetik organik kimyoning asoschilaridan biri-M.Bertlo shoshma-shosharlik bilan ko‘p va xo‘b ishlagan olimdir.
Asosiy tadqiqotlari organik, analitik, termo- va biokimyo, kimyo tarixi sohalariga bag‘ishlangan. 1851 yilda naftalin, benzol va fenolni sintez qilgan, 1854 yilda uglerod sulfid va vodorod sulfiddan metan olgan, stearin, palmitin, olein va boshqa yog‘ kislotalarini hamda yog‘larni, etilenni gidratlab etil spirtini sintez qilgan, 1867 yilda suv va is gazidan chumoli kislota hosil qilgan, 1866 yilda atsetilen asosida bir qator aromatik uglevodorodlarni sintez qilgan, ko‘pchilik sintezlari bilan noorganik moddalardan organik moddalar hosil qilib, «Kimyo-hayotiy kuchlarga muhtoj emas», degan qat’iy fikrga kelgan va termokimyoda inqilob yasab «kalorimetrik bomba» yaratgan (1881), ekzo- va endotermik reaksiyalar haqidagi tasavvurlarni kiritgan hamda kimyo tarixi bilan jiddiy shug‘ullangan M. Bertlo fizikaviy kimyoning alohida fan sifatida shakllanishiga va 1886-1887 yillarda Fransiya Maorif vaziri bo‘lib ishlagan davrida oliy ta’lim sohasini isloh qilish hamda tabiiy fanlarning ta’limdagi salmog‘ini oshirish ustida katta g‘amxo‘rlik qilganligi bilan boshqalardan ajralib turadi. U «barcha haqiqat-fandadir», deb hisoblagan. Umrining 60 yili davomida inson aql-zakovati bilan bog‘liq turli sohalarda 2773 ta ilmiy ishlar chop ettirgan M.Bertlo biologiya, agrokimyo, tarix, arxeologiya, lingvistika, filosofiya, pedagogika va iqtisodiyot hamda, albatta, umumiy kimyo, ayniqsa, organik va fizikaviy kimyo sohalarida hayratlanarli darajada ijod qilgan.
M. Bertlo «Yuz yillardan keyin dunyo beqiyos taraqqiyotga erishadi va insoniyat fan yordamida o‘zining ko‘pgina og‘riqli dardlaridan xalos bo‘ladi», deb orzu qilgan edi. Uning ilmiy maslahatlari asosida Fransiya himoyasi uchun kuniga 7000 kg qora porox, ko‘p sonli to‘p va qurol-yarog‘ ishlab chiqaradigan zavodlar qurilgan. Uning yubileyida Germaniya, Angliya, Belgiya, Bolgariya, Daniya, Misr, AQSH, Vengriya, Gretsiya, Italiya, Norvegiya, Portugaliya, Shvetsiya, Shveysariya, Turkiya va boshqa davlatlardan olimlar qatnashdilar yoki o‘z tabriknomalarini yubordilar. So‘zga chiqqan olim 3800 nafar yig‘ilgan odamlar qarshisida o‘z so‘zini «Odamlar, fanni hurmat qiling, uning yo‘lida jon fido eting, qolganlarni ushbu fan qutqaradi!», degan xitob bilan yakunlagan edi [78].
7. Nikolay Nikolayevich Zinin (Rossiya) 1812–1880
Ikkinchi talaba. «Tarvuz» yoki «alkaloid» bo‘lib-bo‘lmagan bir kimyogar keyinchalik A.P.Borodin iborasi bilan aytganda, «Rus kimyogarlarining otaxoni», degan nom olgan va o‘ta ayanchli taqdir so‘qmoqlari orqali dunyoga tanilgan shaxs –bu N.N. Zinindir. Rossiyaning Eronga yaqin Kavkaz orti mintaqasida harbiylar oilasida tug‘ilgan chaqaloq 11 kunligidayoq ota-onasidan judo bo‘lib ammalari qo‘lida qoladi va tez orada o‘sha yerda tarqalgan qandaydir epidemiya bilan kasallanib o‘ziga kelgach biladiki, ammalarining har ikkalasi ham hayotdan ko‘z yumgan. Yosh o‘spirin uzoq o‘lkada yolg‘iz qolgach, kimdandir Qozonda universitet borligini bilib, o‘qishga otlanadi. Yo‘l kiraga pul topolmagan bu yigitcha «tarvuzlar o‘lkasi» Astraxanga borib, tarvuz yuklab Volga daryosi orqali Rossiyaning ichkarisiga yo‘l oladigan kemada tarvuzlar orasida «tirik tarvuz» bo‘lib, Qozonga yetib boradi va tez orada eng zo‘r talabaga aylanadi hamda rektor-Lobachevskiy (mashhur matematik)ning nazariga tushadi.
Tabiatshunos, fizik, analitik mexanika o‘qituvchisi bo‘lib tanilgan yosh ustoz gidrostatika va gidrodinamika hamda matematika va kimyo fanlaridan dars berib, barchani qoyil qiladi. Keyin uni 2 yil muddatga chet el safariga yuborishdi. Germaniya, Angliya, Shveysariya, Fransiya olimlaridan saboq olgan N. N. Zinin Qozonga qaytib, muvaffaqiyat bilan dissertatsiya himoya qildi. Nitrobirikmalarni qaytarib aminlar hosil qilishga oid ishi bosilib chiqqach, u butun dunyoga mashhur bo‘lib ketdi. Uning shogirdlaridan A.M.Butlerov va A.P.Borodin (kimyogar-kompozitor) ham keyinchalik nomdor kimyogarlar darajasiga yetdilar.
Qarzdor talaba imtihon topshirishga kelganida, Zinin o‘zi band bo‘lganligi uchun uni Borodinga javob berishga buyurdi. Talaba «Alkaloidlar-nima ?», degan savolga «Nomlari oxirida «-in» qo‘shimchasi bo‘lgan jismlar (moddalar–X.R.)–alkaloidlardir», deb javob berganida, laboratoriya burchagida qo‘lini yuvayotgan Zinin yugurib kelib, «Hoy o‘rtoq, Sizning-cha, Zinin va Borodin ham alkaloidlar ekan-da!?», deb uni mulzam qildi va xatosini to‘g‘rilab qo‘ydi [12,141].
N.N.Zinin, tom ma’nodagi organik kimyogar edi. Uning asosiy ishlari quyidagilardir: Benzaldegiddan benzoin olish va benzoinni oksidlab benzil olish (1841). Bu aromatik ketonlarni olishning universal usuli-benzoin kondensatsiyasidir. Aromatik nitrobirikmalarni qaytarib anilin olish reaksiyasi (1842)-kimyo sanoatida anilin-bo‘yoq tarmog‘ining shakllanishiga asos bo‘lgan reaksiyadir. Ushbu usulda anilin va naftilamin (1842) olish, metafenilendiamin va dezoksibenzoin (1844) hamda benzidinlarni hosil qilish(1845), kislotalar ta’sirida gidrazobenzol qayta guruhlanishini kashf etish (1845). Buni hozirgi paytda «benzidin qayta guruhlanishi deyiladi». Aminlar turli kislotalar bilan tuzlar hosil qiladigan asoslar ekanligini isbotlash, allilyodid va kaliy rodanid asosida «uchuvchan xantal (gorchitsa) moyi» deb ataluvchi izotiotsianat kislotaning allil efirini olish (1852), ureidlarning kashf etilishi (1854), allil radikalining hosilalarini tekshirish va allil spirtini sintez qilish (1855-1860), dixlor- va tetraxlorbenzol, tolan va stilbenlarni olish (1860), lepiden (tetrafenilfuran) va uning hosilalarini o‘rganish (1870) va boshqalar.
A.M.Butlerov, N.N.Beketov, A.P.Borodin va boshqa ko‘pgina mashhur kimyogarlar Zininning shogirdlaridir.
N.N.Zinin rus kimyogarlari jamiyati asoschilaridan biri va uning birinchi Prezidentidir (1868-1877). Bu jamiyat 1880 yilda N.N.Zinin va A.A.Voskresenskiy xotiralariga bag‘ishlab ular nomidagi mukofotlarni ta’sis etdi. Germaniya kimyogarlari jamiyatining 1880 yilda bo‘lib o‘tgan yig‘ilishida so‘zga chiqqan A.V.Gofman «Agar Zinin nitrobenzolni anilinga aylantirishdan boshqa hech qanday ish qilmaganida ham uning nomi kimyo tarixiga oltin harflar bilan yozilgan bo‘lar edi », degan edi [164].
8. Fridrix Avgust Kekule (Germaniya) 1829–1896
Uchinchi talaba. XIX asr o‘rtalarida organik moddalar soni portlash tezligida ko‘payib borayotgan edi. Bu olimlardan organik kimyoning nazariy asoslarini yaratishni talab qilardi. Ana shunday bir paytda A.Kekule muammoning yechimiga o‘zining salmoqli hissasini qo‘shdi. U tiosirka kislota va boshqa oltingugurtli birikmalarni (1854), glikol kislotani (1856) sintez qilgan va 1854 yilda vodorod sulfidli tiplar nazariyasini yaratgan, valentlikni butun sonlar kabi tasavvur qilish fikrini ilgari surgan (1857), kislorod va oltingugurtning ikki valentli bo‘lishini isbotlagan (o‘sha yili), uglerodning to‘rt valentli bo‘lishini organik birikmalarga tatbiq etgan(o‘sha yili), uglerodning n ta atomiga 2n + 2 ta vodorod atomi birika olishi haqidagi fikrni o‘rtaga tashlagan(1858), kuchli va kuchsiz kimyoviy bog‘lar bo‘lishi haqida fikr aytgan(o‘sha yili) va nihoyat, 1865 yilda benzolning siklik tuzilish formulasini taklif etish orqali A.M.Butlerovning tuzilish nazariyasini amalda tasdiqlagan. Bu olim benzol molekulasidagi barcha vodorod atomlari teng qimmatli ekanligini amalda isbotlagan edi.
A.Kekule benzolning galogenli, nitro-, amino- va karboksi-hosilalarini sintez qildi, 1864 yilda oksikislotalarning kimyoviy o‘zgarishlarini amalga oshirdi, 1866 yilda diazoaminobirikmalarning aminoazobenzolga qayta guruhlanishini kashf etdi, 1872 yilda trifenilmetanni va 1878 yilda antraxinonni sintez qildi hamda barcha sintezlarini nazariy jihatdan asoslab berdi.
Talabalik yillarida 2-3 kunlab uxlamasdan dars tayyorlagan, uzoq yillar sutkasiga atigi 2-3 soatdan uxlab o‘qigan va ishlagan bu tirishqoq shaxs keyinchalik Bonn va nemis kimyogarlar jamiyatiga Prezidentlik lavozimlariga ko‘tarildi. 1860 yilda Karlsrueda bo‘lib o‘tgan kimyogarlar
I- Xalqaro kongressining tashkilotchilaridan biri sifatida dunyoviy obro‘-e’tibor topgan A.Kekule o‘zini Yu.Libix, J.B.Dyuma, Sh.A.Vyurs, Sh.F. Jerar va boshqa ko‘pgina atoqli kimyogarlarning shogirdi deb hisoblar edi. Kamtarinlik va mehnatsevarlik bobida u ko‘pchilikka o‘rnak bo‘la olar edi [25].
9. Aleksandr Mixaylovich Butlerov (Rossiya) 1828–1886
To‘rtinchi talaba. Kapalakboz, asalchi, bog‘bon, kimyogar-bular rus kimyogarlar maktabini dunyoga mashhur qilgan A.M.Butlerovning ko‘p sonli va xilma-xil kasbiy fazilatlaridandir. Hali maxsus maktab (pansion) o‘quvchisi paytida tarbiyachilardan yashirin holda porox va bengal olovlari hosil qilish uchun aralashma tayyorlash paytidagi tasodifiy portlash tufayli uning bo‘yniga qora taxtachaga yozilgan «Buyuk kimyogar» («Velikiy ximik») yozuvini osib, ko‘pchilik oldida 3 kun davomida sazoyi qilishgan [71]. Qozon universiteti tabiatshunoslik bo‘limida o‘qib «Janubiy Ural faunasining kunduzgi kapalaklari» mavzusidagi magistrlik dissertatsiyasini muvaffaqiyatli yoqlagach, uni zoologiya kafedrasiga ishga olib qolishdi. Buning boisi, u mohir ovchi, yaxshigina mergan, hayvonot olamining katta do‘sti edi. Kapalaklarga bo‘lgan mehri tufayli o‘z tomorqasida betakror gulzor yaratgan. Asalarichilik bilan shug‘ullanib, juda katta zafar quchgan Butlerovning «Asalari va uning hayoti» ( «Pchela i yeyo jizn» ) nomli asari Rossiyada uning hayotligidayoq 11 marta qayta nashr qilingan va har bir asalchining ishchi kitobiga aylanib ulgurgan.
Kimyogarlik unga baxtli tasodif tufayli nasib etgan. Uning iqtidori organik birikmalarning tuzilishi nazariyasi yaratilishida to‘la namoyon bo‘ldi (1861). Ungacha metilen yodid olishning yangi usuli (1858), metilendiatsetat sintezi (1859), geksametilentetraamin(urotropin)ning sintezi (1860), «metilenitan» deb ataluvchi C6H12O6 tarkibli shakarsimon moddaning sintezi (1861), izomeriya hodisasining organik birikmalarga tatbiqi(1864), uchlamchi butil spirti (trimetilkarbinol) (1864), izobutan(1866) va izobutilen (1867)ning sintezi va tuzilishining aniqlashi, polimerlanish va izomerlanish reaksiyalari mexanizmi haqidagi ta’limotning yaratilishi (1862), etilen uglevodorodlarining tuzilishi va xossalari bo‘yicha ishlar (1863), tautomeriyaga oid tadqiqotlar-bular Butlerovning organik kimyoga qo‘shgan bebaho hissalaridir. 1864 yilda yozilgan «Organik kimyoni to‘la o‘rganish uchun kirish» nomli mashhur darsligida tuzilish nazariyasining asosiy g‘oyalari to‘la bayon etilgan [39]. Rus kimyogarlarining katta ilmiy maktabini yaratdi va undan V.V.Markovnikov, A.M.Zaysev, Ye.Ye.Vagner, A.Ye.Favorskiy, I.L. Kondakov, D.P.Konovalov, S.N.Reformatskiy va boshqa ko‘pgina mashhur kimyogar-organiklar yetishib chiqqan.
Ushbu ma’lumotlarga A. M. Butlerovning 1860-1863 yillarda Qozon davlat universitetiga rektorlik va 1878–1882 yillarda Rus fizik-kimyo jamiyatining kimyo bo‘limiga raislik qilganligini qo‘shib qo‘yish o‘rinlidir.
10. Vladimir Vasilevich Markovnikov (Rossiya) 1837–1904
Beshinchi talaba. Qozon davlat universitetining yuridik fakulteti kameral bo‘limida o‘qib texnologiya, kimyo, qishloq xo‘jaligi, mineralogiya, botanika, zoologiya, davlat huquqi, siyosiy iqtisod, statistika kabi fanlarni o‘rganib, ular orasidan organik kimyoni o‘ziga kasb qilib, mashhur qoida muallifiga aylangan V.V.Markovnikov A.M.Butlerovning sevimli shogirdlaridan biridir. Uning barcha tadqiqotlari tuzilish nazariyasini rivojlantirishga va molekuladagi atomlarning o‘zaro ta’siri mexanizmini o‘rganishga bag‘ishlangan. Ular orasida organik sintez va neft kimyosi bilan bog‘liq ishlar ham bor.
1862-1867 yillarda spirtlar va yog‘ kislotalarning izomeriyasi o‘rganildi, etilen uglevodorodlarning bir qator oksidlari kashf etildi, moy kislotasining galogenli va oksihosilalari birinchi marta sintez qilindi. Bularning hammasi 1869 yilda «To‘yinmagan birikmalarga tarkibida vodorod saqlovchi moddalar biriktirilganda, vodorod bevosita eng ko‘p gidrogenlangan (ya’ni, eng ko‘p vodorod atomlari bilan bog‘langan) uglerod atomiga birikadi», deb ta’riflanadigan mashhur qoidaning yaratilishiga olib keldi. Bo‘lajak olim chet el safarlarida A.Bayer, R. Erlenmeyer, A.Kolbe va o‘z vatanida A.M.Butlerov, A.M.Zaysev, M.Ya. Kittari, I.A.Kablukov, V.I.Vernadskiy kabi olimlardan tahsil oldi hamda ularning ayrimlaridan ilm sohasida o‘zib ham ketdi. Buni uning Moskva Davlat universitetidagi 30 yillik jo‘shqin ilmiy, ijodiy va pedagogik faoliyati ham tasdiqlaydi. M.I.Konovalov, N.M.Kijner, N.Ya. Demyanov, A.N.Reformatskiy, I.A.Kablukov, A.P.Sabaneyev, A.A.Yakovkin, V.P.Ijevskiy, A.M.Berkengeym, Yu.V.Lermontova kabi taniqli kimyogarlar uning shogirdlaridir [39].
V. V. Markovnikovning «Olim bo‘lmasang ham, grajdanin bo‘l!», degan vatanparvarlik ruhi bilan sug‘orilgan xitobi o‘zbek xalqining «Olim bo‘lmasang ham odam bo‘l!», degan hikmatli iborasi bilan sinonimdir.
Olim tomonidan 1883 yilda organik birikmalarning yangi sinf vakillari-naftenlar kashf etildi, keyinchalik esa siklik uglevodorodlar kimyosi rivojlantirildi, ularning izomerlanish qonuniyatlari o‘rganildi, analiz va sintezning yangi eksperimental usullari kiritildi hamda naftenlarning aromatik uglevodorodlarga aylanish qonuniyatlari aniqlandi( 1890-1900). Kavkaz neftlari sohasidagi ajoyib tadqiqotlari uchun Xalqaro neft kongressi 1900 yilda Parij shahrida V.V. Markovnikovga oltin medal topshirdi. Kongress qatnashchisi italiyalik taniqli kimyogar S.Kannitssaro «Organik kimyoni yangi tipdagi uglerodli birikmalar bilan boyitgan V.V.Markovnikovning nomi tarixda mangu qoladi», degan edi [12].
11. Sodiqov Obid Sodiqovich (O‘zbekiston) 1913-1987
Birinchi talaba. Kimyogar olim, jamoat arbobi, O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi akademigi(1947), sobiq ittifoq FAsining haqiqiy a’zosi(1972), Respublika Fanlar akademiyasi prezidenti(1966-84), Mehnat Qahramoni(1973) Sodiqov Obid Sodiqovich 1913 yilda Toshkent shahrida tug‘ilgan. O‘rta maktabni muvaffaqiyatli tugatib, 1932 yilda O‘rta Osiyo Davlat universitetining kimyo fakultetiga o‘qishga kirdi. Universitetni tugatgach(1937), organik kimyo kafedrasida aspiranturada qoldirildi. Tabiiy birikmalar kimyosini o‘rganish sohasida nomzodlik dissertatsiyasini yoqlagach, Samarqand Davlat universitetiga ishga yo‘llanma oldi va u yerda dotsentlik vazifasida ishladi. 1942 yili O‘rta Osiyo Davlat universitetiga qaytdi.
Pedagogik ishlari bilan bir qatorda o‘zining anabazin alkaloidlari kimyosini chuqur o‘rganish borasidagi ishlarini ham olib bordi. 1946 yili doktorlik dissertatsiyasini himoya qildi. Bir yildan so‘ng professor O.S.Sodiqov boshchiligida universitetning Kimyo fakultetida tabiiy birikmalar kimyosi bo‘yicha mutaxassislar tayyorlovchi O‘simliklar kimyosi kafedrasi tashkil qilindi. O‘ttiz to‘rt yoshida O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi akademigi qilib saylangan olim alkaloidlar kimyosi va muhim biologik moddalar sintezi bilan shug‘ullandi, paxta shulxasining kimyoviy tuzilishini o‘rgana boshladi.
O.S.Sodiqovning asosiy ishlari organik va bioorganik kimyoga oid bo‘lib O‘rta Osiyoda 100 dan ortiq dipiridil, xinolizidin, izoxinolin qatori alkaloidlarini ajratib oldi, ularning tuzilishi, konformatsion holati va biogenetik o‘zgarishlarini aniqladi. 600 dan ortiq ilmiy maqolalar, 100 dan ortiq ixtirolarga ega bo‘lgan buyuk olim 10 ta fan doktori, 80 ta fan nomzodlarini tayyorlagan.
O.S.Sodiqov rahbarligida g‘o‘za bargi, chiqiti, qobig‘i, guli va g‘o‘zapoyadan uglevodlar, yuqori molekulali spirtlar, kislotalar, sterinlar, triterpenlar, flavonoidlar, polifenollar, gossipol va uning yo‘ldoshlari, shuningdek, A, Ye, R, F kabi vitaminlar ajratib olindi. Ko‘pgina preparatlar(anabazin-gidroxlorid, gossipol, gossipol linimenti, megosin malhami, batriden tabletkasi, gozanidon tabletkasi va boshqalar)ni sanoat miqiyosida ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yildi.
O.S.Sodiqov tashkil qilgan maktabda g‘o‘zani vilt bilan kasallanishdan himoya qilishning kimyoviy va biologik usullari ishlab chiqildi, muhim yo‘nalish –vilt qo‘zg‘atuvchi toksinlar kimyosi va biokimyosi sohasida tadqiqotlar o‘tkazildi. G‘o‘za bargidan limon va olma kislotalari ajratib olishning sanoat usuli ishlab chiqildi(1956), shakar ishlab chiqarish chiqindisidan mikrobiologiya usuli bo‘yicha itakon kislota olindi, dorivor moddalar, biostimuliyatorlar sintez qilindi, hayot uchun muhim bo‘lgan fiziologik faol tabiiy birikmalar va ularning sintetik anologlari tuzilishi bilan organizmdagi funksiyasi o‘rtasidagi bog‘lanish chuqur o‘rganildi, eukariotlar to‘qimalari genomining kooperativ aktivatsion modeli taklif etildi.
O.S. Sodiqov darslik (“Organik ximiya”, hamkorlikda, T., 1971; “Organik ximiyadan praktikum”, hamkorlikda, T., 1973), o‘quv qo‘llanmalari, ilmiy va ommabop kitoblar muallifi, ilm-fan tashkilotchisidir.O.S.Sodiqov ToshDU rektori (1973-1977), bioorganik kimyo instituti direktori (1977-1987) lavozimlarida ishlagan. Beruniy nomidagi O‘zbekiston Davlat mukofoti laureati (1979), “Buyuk xizmatlari uchun” ordeni bilan mukofotlangan, O‘zbekiston FA Bioorganik kimyo institutiga O.S.Sodiqov nomi berilgan (1988). Toshkentdagi 249-maktab, S. Rahimov tumanidagi mahalla, Shoyxontoxur tumanidagi ko‘chalardan biri ham Sodiqov nomi bilan ataladi. Oxirati obod bo‘lsin shunday insonning [16,17,39,51,183].
12. Yunusov Sobir Yunusovich (O‘zbekiston) 1909-1995
Ikkinchi talaba. Vatanimizning yirik kimyogar olimlaridan biri sobiq ittifoq Fanlar akademiyasining muxbir a’zosi(1958), O‘zbekiston Fanlar akademiyasining akademigi(1952), Mehnat Qahramoni(1969), kimyo fanlari doktori(1949), professor(1952), O‘zbekiston FA Kimyo institutining alkaloidlar kimyosi laboratoriyasi mudiri(1943-87), ayni vaqtda Institut direktori(1949-52), O‘zbekiston FA Vitse prezidenti(1952-62), O‘zbekiston FA O‘simlik moddalar kimyosi institutining tashkilotchisi va direktori(1983-86), faxriy direktori(1987-95), O‘zbekiston FA kimyo-texnologiya bo‘limi raisi(1986-87) Sobir Yunusovich Yunusov 1909 yil 18 martda Toshkentda ishchi oilasida tug‘ilgan. U yoshligidan otasidan ajralib internatda tarbiya topdi.
S.Yunusov 1930 yili O‘rta Osiyo Davlat universitetining kimyo fakultetiga o‘qishga kirdi va uni 1935 yilda muvaffaqiyatli tugatib, mashhur rus olimi A.P.Orexov nazariga tushdi. A.P.Orexov uni kimyo-farmatsevtika ilmiy tekshirish institutining laboratorisiga ishga qabul qildi. 1936 yilda S.Yunusov aspiranturaga kirdi. A.P.Orexov S.Yunusovga: «Men senga dissertatsiya uchun mavzu bermayman, o‘z diding bilan mavzu tanlab olishing kerak» deganida u O‘zbekistonning yovvoyi o‘simliklarini o‘rganish niyatida respublikamizning tog‘li tumanlaridan o‘zida alkaloid saqlaydigan giyohlarni yig‘ib olib ketdi. Bo‘lajak olim diqqatini lolaqizg‘aldoq ko‘proq jalb etdi va uni atroflicha tekshira boshladi. Ilmiy kuzatishlar o‘z natijasini berib, u lolaqizg‘aldoqdan bir necha alkaloidni ajratib oldi, ular tuzilishini sinchiklab o‘rgandi va alkaloidlarning biri ikkinchisiga o‘tishi mumkinligini amalda isbot qildi.
S.Yunusov 1939 yilda nomzodlik dissertatsiyasini muvaffaqiyatli yoqladi. Uning ilmiy ishlari tetragidroizoxinolin va fenantridin alkaloidlarini tadqiq qilish, yangi alkaloidlar tuzilishini aniqlash, ulardan amaliyotda foydalanish, o‘simliklarda alkaloidlar hosil bo‘lish mexanizmini, ularning o‘sish maydonlariga qarab yig‘ilishi, to‘planishi dinamikasini o‘rganishga oiddir.
S.Yu.Yunusov O‘zbekiston alkaloidlar kimyosi maktabining asoschisidir. Uning rahbarligida 4 mingdan ortiq o‘simlik tadqiq qilinib, ularning yarmidan ko‘prog‘ida alkaloidlar mavjudligi aniqlandi. 1000 dan ortiq alkaloidlar ajratib olindi, sitizan, glantamin, papaverin, protopoin kabi muhim alkaloidlarning 100 dan ortiq manbai topildi. Tibbiyot uchun amaliy ahamiyatga ega 20 ga yaqin birikma amaliyotga tavsiya qilindi. 600 dan ortiq ilmiy maqolalar, 100 dan ortiq ixtirolar, 10 dan ortiq fan doktori, 10 dan ortiq monografiyalar muallifi, 100 dan ortiq fan nomzodlari tayyorlagan bu yirik olim 1967 yilda Beruniy nomidagi O‘zbekiston Davlat mukofoti laureati, vafotidan so‘ng esa 2002 yil «Buyuk xizmatlari uchun» ordeni bilan mukofotlangan. O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi O‘simlik moddalari kimyosi institutiga uning nomi berilgan. Shunday buyuk insonning ilmiy-ijodiy hamda hayotiy faoliyati bugungi yosh avlod uchun kasb tanlash va o‘z mustaqil hayot yo‘lini to‘g‘ri belgilab olish borasida ibrat olarlik darajada xazinadir [16,17,39,51,183].
13. Usmonov Hamdam Usmonovich (O‘zbekiston) 1916-1994
Uchinchi talaba. Mamlakatimizda paxta sellyulozasi kimyosini o‘rganish va rivojlantirilishida O‘zbekiston FA ning akademigi H.U.Usmonovning roli kattadir. H.U. Usmonov yirik olim bo‘lishi bilan birga ajoyib pedagog, talabchan rahbar, aktiv jamoat arbobi edi. U 1916 yil 18 oktabrda Toshkent shahrida ishchi oilasida dunyoga kelgan. 1937 yili O‘rta Osiyo davlat universitetini muvaffaqiyatli tugallab fizik kimyo kafedrasiga aspiranturaga qabul qilindi. Tinimsiz mehnat o‘z natijasini berib 1941 yilda u nomzodlik dissertatsiyasini himoya qildi. Ikki jahon urushi qatnashchisi H.U. Usmonov 1946 yilda urushdan qaytib universitetda avval katta o‘qituvchi, keyinroq esa dotsent bo‘lib ishladi. 1948 yildan boshlab O‘zbekiston FA ning kimyo institutida katta ilmiy xodim vazifasida xizmat qildi.
1950 yilda H.U. Usmonov respublikada birinchi bo‘lgan tabiiy polimerlar kimyosi laboratoriyasini tashkil etdi. 1952 yili O‘zbekiston FA ning kimyo institutiga direktor qilib tayinlandi va uni 1956 yilgacha boshqardi. 1954 yilda H.U. Usmonov doktorlik dissertatsiyasini muvaffaqiyatli himoya qildi. 1956 yilda olim O‘zbekiston FA ning muhbir a’zosi, 1966 yilda esa haqiqiy a’zosi qilib saylandi. 1959 -1962 yillarda O‘zbekiston FA Polimerlar kimyosi institutining direktori lavozimida ishladi. 1962-1964 yillarda O‘zbekiston FA Prezidiumi a’zosi va kimyo fanlari bo‘limi akademik-kotibi lavozimida ishladi. Paxta sellyulozasi kimyosi va texnologiyasi ilmiy tadqiqot instituti direktori va laboratoriya mudiri (1963-1982), bosh maslahatchi (1982 yildan) lavozimlarida faoliyat yuritdi. Ilmiy ishlari sellyuloza kimyosi va fizikasi, paxta tolasi, linti, chiqindilari va ftor-polimerlarni o‘rganishga oiddir.
Uning rahbarligida paxta sellyulozasi olishning jahon standartlari talablariga javob beradigan bir qancha texnologik tizimlar ishlab chiqilgan. G‘ijimlanmaydigan gazmol ishlab chiqarish texnologiyasi, tibbiyot polimerlari, ftorli polimerlar va boshqalar amaliyotga joriy qilingan. H.U. Usmonov 1977 yilda Beruniy nomidagi O‘zbekiston Respublikasi Davlat mukofoti laureati bo‘ldi.
H.U. Usmonov rahbarligida 5 ta doktorlik, 50 dan ortiq nomzodlik dissertatsiyalari muvaffaqiyatli himoya qilingan, bir qancha monografiyalar, 250 dan ortiq ilmiy maqolalar e’lon qilingan [16,17,39,51,183].
14. Abdurasuleva Amina Raximovna (O‘zbekiston) 1912-1990
To‘rtinchi talaba. Birinchi o‘zbek ayollari orasida kimyo fanlari doktori(1965), professor(1966) Amina Raximovna Abdurasuleva 1912 yilda Urganchda ishchi oilasida tug‘ilgan. Ota-onasidan ajralgan A.Abdurasuleva bolalar uyida tarbiyalandi, so‘ngra Xivadagi xotin-qizlar pedagogika texnikumiga o‘qishga kirib, uni muvaffaqiyatli tugatdi. Ilmga havas qo‘ygan A.Abdurasuleva o‘z bilimini oshirish niyatida 1934 yilda O‘rta Osiyo Davlat universitetining kimyo fakultetiga o‘qishga kirdi. Universitetni tugatgach(1939), aspiranturada qoldirildi. 1943 yilda nomzodlik dissertatsiyasini yoqlagach, besh yil davomida universitetning Organik kimyo kafedrasida assistentlik qildi, 1948-1966 yillarda esa dotsent bo‘lib ishladi, ilmiy izlanishlarini davom ettirib ko‘p yillik tadqiqot kuzatuvlarini 1965 yilda doktorlik dissertatsiyasi sifatida yoqladi.
Ilmiy ishlari fenollar va ularning efirlarini alkillashga bag‘ishlangan bo‘lib nazariy va amaliy ahamiyatga egadir. A.Abdurasulevaning ortosiklogeksilfenolni sintez qilish metodi sanoat miqiyosida amalga oshirildi. Uning rahbarligida uch kishi fan nomzodi bo‘lib yetishdi, juda ko‘plab malakali kimyogarlar hayotga yo‘llanma oldi. A.Abdurasuleva o‘z ilmiy ishlarini 60 ga yaqin maqola va avtorlik guvohnomalarida e’lon qilgan [16,17,51,183].
15. Rashidova Sayyora Sharofovna(O‘zbekiston) 1943 yil tug‘ilgan
Beshinchi talaba. O‘zbekiston FA akademigi(2000), O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan fan arbobi (1993), kimyo fanlari doktori (1983), professor (1984), Moskva universitetining bitirgan (1965), O‘zbekiston FA Kimyo institutida laboratoriya mudiri (1972-1979), polimerlar kimyosi bo‘limi rahbari (1979-1981), O‘zbekiston FA polimerlar kimyosi va fizikasi instituti direktori (1981 yildan) Rashidova Sayyora Sharofovna Jizzaxda tug‘ilgan.
Asosiy ilmiy ishlari yuqori molekular birikmalar kimyosi – polimerlar zanjirida kechadigan kimyoviy reaksiyalarga oiddir. S. Rashidova rahbarligida yo‘naltirilgan kimyoviy modifikatsiyali biologik faol polimerlar, dorivor preparatlar, o‘simliklarni himoya qilish vositalarini olish uchun yuqori molekulali moddalarni tanlashning nazariy asoslari, qishloq xo‘jaligi ekinlari (g‘o‘za, sholi, qand lavlagi va boshqalar) urug‘larini ekishga tayyorlashda biologik faol polimerlarni qo‘llab kapsulasining ekologik zararsiz texnologiyalari ishlab chiqildi.
Oliy Majlisning Inson huquqlari bo‘yicha vakili (1995 yildan). “Do‘stlik”(1999), “El-yurt hurmati” (2003) ordenlari bilan mukofotlangan [16,17,51,183].
16. Abdulhamid G‘ofurovich Maxsumov (O‘zbekiston) 1936 yilda tug‘ilgan
Birinchi talaba. O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan ixtirochi, Xalqaro SOROS jamg‘armasining sovrindori, «YILNING ENG YAXSHI ILMIY RAHBARI»(2000 y), «YILNING ENG YAXSHI MURABBIYSI»(2002 y) nominatsiyalari bo‘yicha Respublika tanlovining g‘olibi, Birinchi ToshMI(hozirgi Toshkent Davlat Tibbiyot akademiyasi) bioanorganik va bioorganik kimyo kafedrasining mudiri, kimyo fanlari doktori, professor A.G‘.Maxsumov 1936 yilda Toshkentda tug‘ilgan.
A.G‘.Maxsumov 133 ta o‘quv-uslubiy, uslubiy tavsiyanoma, 4 ta monografiya, 5 ta darslik, muallifidir. Uning umumiy chop qilingan ishlarining soni 1232 ta bo‘lib, shu jumladan, 303 ta ixtiro va patentlar, 372 ta xalqaro , 286 ta Respublika, 156 ta institut miqiyosidagi maqolalari mavjud. A.G‘.Maxsumov rahbarligida 7 nafar fan doktori, 41 nafar fan nomzodlari va 73 nafar ixtirochi talabalar yetishib chiqqan. Shuningdek, shogirdlaridan 2 nafari Zulfiya nomidagi Davlat mukofotiga, 5 nafari «Prezident», 6 nafari «Ibn Sino» va 8 nafari «Yan Yu Sik» stipendiyalariga sazovor bo‘lishgan.
A.G‘.Maxsumovning 255 ta ixtiro-patent, ilmiy maqolalarining natijalari darslik, o‘quv adabiyoti va o‘quv qo‘llanmalarda tatbiq qilingan. U 4 marta Respublika fan va texnologiya markazi granti g‘olibidir. Hindiston, Bolgariya, Turkiya, Fransiya va Belgiyadagi simpozium va kongresslarda 12 marta chiqish qilgan.
A.G‘.Maxsumovning ilmiy ishlari propargil spirti hosilalari va geterosiklik birikmalar asosida yangi fiziologik faol moddalar sintez qilishga bag‘ishlangan bo‘lib, organik kimyo sohasida o‘z maktabini yaratgan taniqli olimdir. 82 ta tibbiyot va xalq xo‘jaligida qo‘llaniladigan moddalar yaratgan. Uning tomonidan dunyo miqiyosida birinchi marta sintez qilingan yangi moddalarning soni 22260 tani tashkil etadi.
Xalq xo‘jaligi va tibbiyot sohalarida qo‘llanilayotgan, qo‘llanishga tavsiya qilingan biologik faol yangi moddalar va preparatlardan: a) yangi sun’iy tishning monomer va polimer plastmassalari; b) yallig‘lanishga qarshi 65 ta yangi preparatlar; v) bakteritsid moddalar; g) flokulyantlar(masalan, poli-4(N-α-pipekolilbutin-2) metakrilat); d) «O‘zbekiston» I/Ch va Qo‘qon teri-charm zavodlarida tabiiy terilarni issiq sharoitda mikroblar va zamburug‘lar ta’siridan saqlash uchun antiseptiklar(PE propionat va fenollar) sintez qilingan.
Rossiyaning bir necha zavodlarida tekshiruvdan o‘tgan zaharsiz antidetonator [1-(2,4,6-trixlorfenoksi)-6-(p-ferrotsenil-fenoksi)-geksadiin-2,4] yaratilgan bo‘lib, ishlatilganda kanserogen uglevodorodlarni chiqishini 5-6 marta kamaytirgan, atrof muxitni ifloslanishdan saqlagan va katta iqtisodiy samara bergan. Atsetat tolalar, plastmassalarning hamma turini, plenkalar, parafinli chiroqlar va sovunlarni bo‘yash uchun yangi, kam zaharli va keng qirrali bo‘yoq moddalari yaratilgan. Ular O‘zbekselmash, Jizzax plastmassa, Farg‘ona kimyo tola, Farg‘ona «Orgsintez» ishlab chiqarishlarda katta iqtisodiy samara bergan.
2,3-diyod-buten-2-diol-1,4ni Farg‘ona va Sank-Peterburg sovun zavodlarida qo‘llab o‘ta kuchli antiseptik, bakteritsid sovun «POKIZA» ishlab chiqilgan va tibbiyotning hamma sohalarida, oziq-ovqat sanoatlarida, harbiy gospital va kazarmalarda keng qo‘llanilgan. Paxtani o‘stiruvchi stimulyatorlar va vilt kasaliga qarshi yangi moddalar, 2,5-difeniltiofen kabi kuchli gerbitsid ham A.G‘.Maxsumov tomonidan yaratilgan bo‘lib paxtachilikda keng qo‘llanilgan va katta iqtisodiy samaralar bergan.
Hozirgi kundagi ayrim dorilar: (indometotsin, gidrokortizon, butadion, amidopirin, aspirin) va boshqalardan 10 marta kuchli kam zaharli preparatlaridan dixlatazol, fenotriazolin va boshqalar klinikada qo‘llanilib shamollashga, og‘riq qoldirishga va boshqa maqsadlarda keng qo‘llanilgan [16,17,51,183].

17. Iskandarov Sa’dulla (O‘zbekiston) 1939 yilda tug‘ilgan

Ikkinchi talaba. O‘zbekiston FA akademigi (2000), O‘zbekiston qishloq xo‘jaligi FA akademigi (1991), kimyo fanlari doktori (1973), professor (1980), Toshkent farmatsevtika institutini tugatgan (1961), O‘zbekiston FA O‘simlik moddalari kimyosi institutida ilmiy xodim (1965-1973), Xorazm Pedagogika instituti prorektori (1973-1977), O‘rta Osiyo neftni qayta ishlash ilmiy tekshirish instituti direktori (1977-1978), Toshkent Irrigatsiya va qishloq xo‘jaligini mexanizatsiyalash injenerlari instituti rektori va kafedra mudiri (1978-1986, 2001 yildan), laboratoriya mudiri (1976-1991), Toshkent farmatsevtika instituti rektori (1991-2001). S. Iskandarov 1939 yilda Xorazm viloyatining Bog‘ot tumanida tug‘ilgan.
Ilmiy ishlari o‘simliklar alkoloidlarini o‘rganish, kimyoviy tuzilishini aniqlash, strukturaviy tahlil usullari va ularni qishloq xo‘jaligida qo‘llash masalalariga bag‘ishlangan. O‘simliklardan 24 ta yangi alkaloid ajratib olgan. Paxtachilikda qo‘llaniladigan biologik stimulyatorlar (A-1, Ketostem), “Optim” defoliantini ixtiro qilgan. Shamol eroziyasiga qarshi kurashda interpolimer kompleks qoplama hosil qilish usulini yaratdi.
Tibbiyotda keng ko‘lamda ishlatiladigan bir qancha noyob dorilar (levomitsetin, vitamin Ye, mumiyo va boshqalar) ni ishlab chiqarishning yangi texnologiyalarini taklif etdi. Oliy o‘quv yurtlari uchun organik kimyo bo‘yicha darsliklar yozgan. Jahon dorishunoslar Kongressi a’zosi (1996) [16,17,51,183].
Kechada faol ishtirok etganlarga, she’rlarni me’yoriga yetkazib o‘qiganlarga, yuksak did va saviya bilan chiqarilgan devoriy gazetalarning mualliflariga rag‘batlantirish maqsadida sovg‘alar ulashiladi.
B) «Nobel mukofoti sovrindorlari»
Alfred Bernxard Nobel (1833-1896 ) shved kimyogar-muhandisi, ixtirochisi, tadbirkori, texnologi, gumanisti, katta boylik egasi, dunyodan oilasiz va farzandsiz yashab o‘tgan zahartabiatli, odamovi, urushning ashaddiy dushmani, 355 ta patentlashtirilgan ixtironing muallifi, dunyoning eng nufuzli mukofotining ta’sischisi, hozirgi kungacha xalqaro obrusiga putur yetmagan yagona shaxsdir. Ixtirolari orasida «Nobel portlatgichi», ya’ni dinamit «asr ixtirosi» deb tan olingan va egasiga katta shov-shuv, yuksak shuhrat hamda beqiyos boylik keltirgan. 1843-1850 yillarda ota-bola Nobellar Peterburgda yashagan va ishlagan.
Keyingi 3 yilda A.Nobel Germaniya, Fransiya, Italiya va AQSHda kimyo ilmini o‘rgandi. 1853 yilda Rossiyaga qaytdi va o‘z otasiga qarashli rus armiyasiga qurol-yarog‘ yetkazib berishga ixtisoslashgan «Nobel» firmasida ishlay boshladi. O‘sha davrda Peterburg tibbiyot-jarrohlik akademiyasining professori (keyinchalik akademik) Nikolay Zinin nitroglitserindan porox o‘rnida foydalanib granata va boshqa qurollar tayyorlash borasida dala sinovlari o‘tkazayotgan edi.
Baxtli tasodifni qarang-ki, yosh va ziyrak Alfredlarning oilasi Zinin tajriba o‘tkazayotgan dala hovliga qo‘shni yashar edi. Fanga fidoyi A.Nobel bu tajribalardan tegishli xulosalar chiqardi va tez orada Shvetsiyaga borib nitroglitserinli portlovchi aralashmalar tayyorlashni hamda sinab ko‘rishni davom ettirdi. Oradan ko‘p o‘tmay u foydalanishga qulay portlagichlar ishlab chiqaradigan ikkita zavod (biri-Shvetsiyada, Stokgolm yaqinida, ikkinchisi-Germaniyada, Gamburg shahrida) qurib ishga tushirdi. Bir necha kuchli portlashlar sodir bo‘lib, zavodlarga katta zarar ham yetdi, ko‘pgina ishchilar halok bo‘ldi (shu jumladan, A.Nobelning tug‘ishgan ukasi Emil ham).
G‘ovak tuproq (kizelgur) yoki boshqa yutuvchi yuzaga shimdirilgan nitroglitserin dinamit (grekcha: «dinamos»-kuchli, baquvvat), deb ataladigan samarali portlovchi vosita bo‘lib tanildi va undan tog‘-toshlardan yo‘l solish, rudalarning yuzasini ochish, shaxtalar hosil qilish uchun hamda harbiy maqsadlarda foydalanila boshlandi. 1867 yilda dinamit hosil qilish Shvetsiya, Angliya va AQSHda patentlashtirildi. A.Nobel 1873 yilda nitrosellyuloza (piroksilin)ni nitroglitserinda eritib «portlovchi jelatina» hosil qildi. 1887 yilda esa nitroglitserin, piroksilin va kamfora aralashmasidan tutunsiz porox-ballistitni yaratdi.
Sanoat miqyosida bunday moddalarni ishlab chiqarish bir vaqtning o‘zida dunyoning turli burchaklarida amalga oshirildi va A.Nobel jamg‘armasiga foyda ketidan foyda oqib kela boshladi. O‘z yaqinlari orasida kamgap va kamsuqum, serjahl va istehzoli kishi bo‘lib tanilgan bu ixtirochi ajoyib insonparvar, falsafiy va ma’naviy mushohadasi keng, tinchliksevar va odam avlodiga serhurmat shaxs bo‘lib, urushni qattiq la’natlar va uni barcha dahshatlardan ko‘ra dahshatliroq jinoyat, deb tushunar edi. U o‘zining umrbod qilgan kashfiyotlari faqat tinchlik maqsadlariga xizmat qilishini juda-juda istar edi. Shuning uchun ham 1895 yilda og‘ir betob bo‘lib qolgach, o‘zining mashhur vasiyatini yozib qoldirdi. Bunga muvofiq uning barcha boyligi maxsus fondga to‘planishi va uning foyda protsentlari insoniyatga eng katta manfaat keltiruvchi kashfiyotlar yoki ishlar uchun beriladigan mukofotlarga aylanishi kerak. Bu protsentlar beshta teng qismga bo‘linishi va kimyo, fizika, fiziologiya va meditsina, adabiyot hamda tinchlikni mustahkamlash sohasidagi mukofotlar tarzida har yili berib borilishi lozim.
O‘sha davrda Nobelning boyligi 33 mln shved kronasi (bu 9,2 mln AQSH dollariga teng edi) miqdorida bo‘lsa, bugungi kunda bu mablag‘ 2,5 mlrd krona(yoki 500 mln dollarga yaqin)ga yetdi. Alohida mukofotning miqdori ham yil sayin oshib bormoqda. 1990 yilda Nobel tinchlik mukofotining laureati bo‘lgan sobiq Ittifoqning birinchi va oxirgi prezidenti M.S.Gorbachyov 4 mln krona (220 ming AQSH dollari) olgan bo‘lsa, 2007 yilgi laureatlarning har biri 1,5 mln dollardan olishdi. Bu rekord darajadagi summa bo‘lib, insoniyat tarixidagi birorta mukofot unga tenglasha olmaydi.
Bu mukofotlar kimga va qanday tarzda topshirilishi haqida batafsil ma’lumot beradigan bibliografik manbalar yetarlidir [84,129,168,173]. Nobel vasiyati bo‘yicha uning mukofotlari faqat tirik insonlarga hamda ularning hayotida bir marta berilishi lozim. Nobel mukofotlari berish komiteti alohida hollarda bu sovrinni qaytadan taqdim qilishni ham lozim topgan. Shu kungacha ikki marta laureat bo‘lish baxtiga atigi to‘rt kishi muyassar bo‘lgan:
1) talantli polyak olimasi Mariya Sklodovskaya-Kyuri tabiiy radioaktivlik hodisasini tadqiq qilgani uchun 1903 yilda fizika bo‘yicha, radiy va poloniy elementlarini kashf etgani hamda radiy metalini ajratib olgani va xossalarini o‘rganganligi uchun 1911 yilda kimyo bo‘yicha mukofot olgan;
2) keng qamrovli ilmiy va intellektual qobiliyat egasi bo‘lgan AQSH kimyogari Laynus Poling kimyoviy bog‘lanishlarning tabiatini va murakkab birikmalarning tuzilishini aniqlashga oid ishlari uchun kimyo sohasida (1954), atmosferada yadro qurollari sinovini to‘xtatish haqidagi tashabbusi uchun esa Nobel tinchlik mukofotini olishga sazovor bo‘ldi (1962);
3) noyob istedod egasi bo‘lgan amerikalik fizik Jon Bardin har ikkala mukofotini ham fizika sohasidagi genial ishlari uchun qo‘lga kiritgan. 1956 yilda yarim o‘tkazgichlarni tadqiq qilgani va tranzistor effektini kashf qilgani uchun; 1972 yilda esa o‘ta o‘tkazuvchanlik nazariyasini yaratgani uchun;
4) angliyalik biokimyogar Frederik Senger oqsillarning, asosan, insulinning birlamchi strukturasini o‘rganish borasida (1958) va nuklein kislotalar malekulasidagi nukleotidlarning ketma-ketlilik tartibini aniqlashga doir (1980) ajoyib tadqiqotlari uchun kimyo bo‘yicha ikki marta laureatlikka loyiq, deb topildi. Ne baxtkim, jahondagi atigi to‘rt nafar ikki karra laureatlarning uchtasi kimyogarlardir.
Shu va boshqa shu kabi ma’lumotlarni targ‘ib etish maqsadida ko‘rsatilgan mavzuda kecha o‘tkazish bo‘yicha o‘z tavsiyamizni berishni lozim topdik. (Albatta, bu tavsiyalar pedagogik tajriba sinovidan o‘tkazildi va amaliyotga tavsiya etildi) [96]. Bunday mavzudagi kechani tashkil etish uchun tayyorgarlik davomida ma’ruzachilar tayyorlanadi, kecha o‘tkaziladigan zal bezatiladi. Buning uchun laureatlarning portretlari osiladi, ularning asarlaridan kseronusxalar ko‘rgazmasi tashkil etiladi, hujjatli va ilmiy-ommabop filmlardan videoroliklar tayyorlanadi va tegishli fursatlarda namoyish qilinadi. Tegishli jadval va diagrammalar, sxema va izohli illyustratsiyalar, rangli rasmlar va biografik ma’lumotlar ham namoyish etilishi mumkin [26].
Quyida kecha ishtirokchilari laureatlar haqida berishi mumkin bo‘lgan ayrim ma’lumotlarni keltiramiz:
1. Emil German Fisher (Germaniya) 1852–1919
Kimyoviy sintez hech kimga 1902 yilga qadar bunchalik katta shuhrat keltirmagan edi. Gap shundaki, tabiatning eng murakkab molekulalari bo‘lgan qandlar va oqsillar inson qo‘li bilan tekshirib bo‘lmaydigandek edi. Shunday bir paytda, E.Fisher 1875 yilda fenilgidrazinni sintez qildi. Bu modda qandlarni tekshirish uchun maxsus reaktiv bo‘lib xizmat qildi. Uning yordamida Fisher monosaxaridlarning aldoza va geksozalarga bo‘linishini isbotladi. U ko‘plab mono- va disaxaridlarni sintez qildi, ularning bir-biriga aylana olishini isbotladi va ularning aralashmasidan toza qandlarni ajratib oldi. Ungacha purinli birikmalarning tuzilishini tekshirib (1882), kofein, teobromin, ksantin, gipoksantin, teofillin, guanin va adeninni sintez qildi (1897).
Siydik kislotasi (1899) va purinning sintezi (1898) uni shohsupaga ko‘tardi.Uning ishlari asosida (1884-1900) uglevodlar kimyosi alohida soha sifatida tan olindi. 1887-1900 yillar davomida ko‘plab qandlarni sintez qilib, o‘zining mohir eksperimentator ekanligini amalda isbotladi. 1890 yilda uglevodlar uchun oddiy nomenklaturani, ratsional va proyeksion formulalarni hamda qandlar klassifikatsiyasini taklif etdi.1890 yilda mannoza, fruktoza va glyukozani sintez qildi. 1893 yilda qandlar va spirtlar yordamida birinchi marta –va –glikozidlarni sintez qilishning yangi usulini taklif etdi.
Fermentativ sintezga ham u asos soldi, ya’ni fermentlar yordamida yangi turdagi organik birikmalarni yaratish yo‘lini topdi. Oqsillarning aminokislotalar shodasidan iborat ekanligini isbotlab, oqsillardan aminokislotalarni, masalan, valin, prolin, oksiprolin va boshqalarni ajratib oldi, aminokislotalardan esa dipeptid, oktadekapeptid va polipeptidlar sintez qildi (1900-1907). Peptid bog‘ hosil bo‘lishini tajribada isbotladi. Ko‘pgina aminokislotalarni sintez ham qildi. 1903 yilda birinchi uyqu dori-veronalni, ya’ni dietilbarbiturat kislotani sintez qildi. Umrining keyingi yillarida oshlovchi moddalar bilan shug‘ullandi [25].
1902 yilda unga qandlar va purinlar sintezi bo‘yicha qilgan ishlari uchun kimyo bo‘yicha Nobel mukofoti (№2) berildi va bu borada u o‘z ustozi A. Bayerdan o‘zib ketdi ( ustozi 1905 yilda laureat bo‘ldi).
Uning shogirdlaridan ko‘pchiligi Nobel mukofoti laureati bo‘ldilar: O.Dils, A.Vindaus, F.Pregl, O.Varburg, A.Butenandt, K. Alder, G.Krebs, X.Teorel va boshqalar.
2. Adolf Iogann Fridrix Vilgelm Bayer (Germaniya) 1835-1917
Tabiiy badbo‘y moddalar indol va skatol bilan shug‘ullangan va ularning sintezini amalga oshirgan bu buyuk shaxs sahna san’ati ishqibozi edi. Navbatdagi operetta premerasiga laboratoriyadan shoshilib borganida, uning yonidagi ikki tannoz xonimlardan biri «Otboqarni teatrga kim qo‘ydi ekan?» , deya burnini berkitdi. Izza bo‘lgan tadqiqotchi xafa holda uyiga qaytdi. Ertasiga ustozi A. Kekulega dardini yorganida shunday javob oldi: «Azizim, badbo‘y hidlar yo‘qolar va unutilar, Sizning nomingiz esa ko‘p sonli tannozlar uzra asrlar osha yashaydi» [151].
Darhaqiqat, sintetik organik kimyo va stereokimyoning otasiga aylanib ulgurgan A.Bayer kimyogarlar orasida Nobel mukofotining beshinchi laureati bo‘ldi.
Uning sintezdagi birinchi muvaffaqiyati barbiturat kislota va uning tuzlarini olish bilan bog‘liq (1864). Bu kislotani o‘zining birinchi muhabbati-Barbara nomi bilan ataydi. Indol va uning hosilalari bilan o‘n yillar davomida shug‘ullandi. Indolning sintezi, aldegidlarning ammiak bilan kondensatsiyasi, naftalinning qaytarilishi, organik birikmalarni qaytarish amaliyotiga rux kukunining tatbiq etilishi, malon efiri bilan jiddiy shug‘ullanish, tereftal kislota va uning hosilalarini olish, “sis” va “trans” izomerlar haqidagi tushunchani kiritish, benzol uglerod atomlarining teng qiymatliligini aniqlash, karanning tuzilish formulasini taklif etish kabilar Bayer qilgan ishlarning bir qismi bo‘lsa, sikllar barqarorligi bilan bog‘liq kuchlanish nazariyasi-uning o‘chmas kashfiyotidir. Uning «bo‘yoqlar sultoni»-indigo bilan umr bo‘yi shug‘ullanganligini e’tiborga olib 1905 yildagi Nobel mukofotini «Organik kimyo qiroli» A. Bayer sharafiga «moviy mukofot», deb atashdi [71].
3. Otto Vallax (Germaniya) 1847–1931
Ta’bi nozik nemis tannozlari (nafaqat, ular) Germaniyada xushbuy moddalar ishlab chiqarish sanoatiga organik kimyoda o‘chmas iz qoldirgan va 1910 yil Nobel mukofoti laureati bo‘lgan nemis kimyogari O. Vallax asos solganini bilarmikan? O‘zi mustaqil ravishda olimlik shohsupasiga ko‘tarilgan Vallax alisiklik birikmalar va terpenlar ustidagi ishlari hamda o‘sha vaqtda kimyo sanoatining rivojiga qo‘shgan hissasi uchun mukofot oldi.
Terpenlar va alisiklik birikmalarni 1884 yildan boshlab o‘rgangan bu olim ko‘pchilikning tasavvuriga sig‘maydigan tabiiy birikmalarni ajratib oldi, xossalarini o‘rgandi va amaliyotga joriy etish bo‘yicha qimmatli takliflar berdi. Bular orasida limonen, fellandren, fenxon, terpinolen, terpineol va boshqa terpenlar bor edi. 1906-1908 yillarda etilidensiklogeksanning kislotalar ta’sirida etilsiklogeksen-1 ga izomerlanishini aniqladi. Undan oldin 1903 yilda –xlorsiklogeksanga ishqor bilan ishlov berib siklopentankarbon kislotani olgan.
1909 yilda aldegid va ketonlarning birlamchi va ikkilamchi aminlarini chumoli kislota bilan aralashmasi yordamida ishlov berilganda sodir bo‘ladigan qaytarilib aminlanish hodisasini ochdi.
Uning 1880 yilda aniqlangan azoksibirikmalarning qayta guruhlanib para- va oksi- hosilalardan azobenzolga aylanishini aniqlaganligi sintetik organik kimyo tarixida o‘chmas iz qoldirgan. Germaniya atir-upa sanoatining dunyoda yetakchi o‘ringa ko‘tarilishida O.Vallaxning roli beqiyosdir. Afsuski, bu orqali qo‘lga kiritilgan moddiy boyliklardan keyinchalik, ikkinchi jahon urushi boshlanishida A.Gitler makkorlik va ustalik bilan foydalandi (yaxshi hamki, buyuk olim bu paytda ko‘rmay ham, kuymasdan ham olamdan o‘tgan edi) [151].
Yana bir karra afsuski, shunday buyuk shaxsning kimyoviy xizmati uzluksiz kimyo ta’limi sohasidagi o‘quv adabiyotlaridan o‘z o‘rnini topmagan. Biz uning ishlari, loaqal darsdan tashqari tadbirlar evaziga bo‘lsa ham bo‘lg‘usi kimyogar-organiklar va kimyo o‘qituvchilari qulog‘iga yetsin, degan ezgu niyatda O.Vallax ilmiy merosini ushbu tematik kecha dasturiga kiritishni lozim topdik.
4 . Mariya Sklodovskaya –Kyuri (Polsha) 1867–1934
Nobel mukofotlari berila boshlangan 1901 yildan buyon o‘tgan davr maboynida ikki fan sohasida laureat bo‘lgan birinchi va hozirgi kungacha yagona ayol –polyak qizi va fransuz kelini M.Sklodovskaya-Kyuridir.
Radioaktivlik haqidagi ta’limotning asoschilaridan biri bo‘lib tanilishi uchun butun umrini sarflagan ayol o‘z umr yo‘ldoshi, fransuz fizigi Per Kyuri bilan birga 1903 yilda fizika sohasida Nobel mukofotiga sazovor bo‘ldi. Ular 1898 yilda ikkita yangi kimyoviy element –poloniy va radiyni topishdi («poloniy» -Polshaning sharafiga, «radiy»(nur sochuvchi) esa radioaktivlik bilan bog‘liq holda nomlandi). Uran atomlaridan bo‘lak nur sochuvchi elementni bilmagan insoniyatga ular bir emas, ikkita yangi radioaktiv element sovg‘a qilishdi. Fanga «radioaktivlik» atamasini ham ular kiritishdi (1898). Shu yili ular toriy elementining radioaktivligini topishdi. Radioaktiv nurlarning moddiy tabiatga egaligi haqidagi fikrni ham ular o‘rtaga tashlashdi (1899). Bir necha tonna uran rudasidan ular 0,1 gramm radiy tuzini ajratib oldilar. Birgalikda radioaktivlik o‘lchovining miqdoriy metodlarini yaratishdi, radiyning atom og‘irligini aniqlashdi, ba’zi radioaktiv elementlarning yemirilish kattaliklarini aniqlashdi. 1910 yilda fransuz kimyogari A.Debern bilan hamkorlikda toza radiy metalini ajratib olishdi va uning davriy sistemadagi o‘rnini aniqlashdi. Bu ishi uchun M.Sklodovskaya-Kyuriga 1911 yilning kimyo bo‘yicha Nobel mukofoti berildi. Birinchi jahon urushi yillarida Fransiyaning harbiy yaradorlar gospitallarida rengenologik va radiologik tekshiruvlarni yo‘lga qo‘ygan bu olima ko‘pgina savobli ishlar qilib ulgurdi [151].
O‘z moddiy sarf-xarajatlari hisobiga shuncha ish qilgan M.Kyuriga amerikalik ayollar o‘z jamg‘armalari yordamida bir gramm radiy metali sovg‘a qilishdi. Moddalarning tuzilishi, atomlarning realligi, radioaktivlikdan tinchlik va gumanistik maqsadlar yo‘lida foydalanish, fizika va kimyoning o‘zaro hamkorligini mustahkamlash masalalari bilan bir qatorda M.Kyuri ilmning dunyoviy xarakterga ega ekanligini isbotlash, tabiiy fanlarni rivojlantirish va yosh olimlarga yordam qo‘lini cho‘zish kabi faoliyat bilan ham umrbod shug‘ullangan.
Poloniy va radiyning kashf etilishi davriy qonun va uning grafik ifodasi bo‘lgan kimyoviy elementlar davriy sistemasini mukammallashtirdi, element va atom haqidagi tasavvurlarni kengaytirdi, M.Kyurining ishlari asosiy kimyoviy tushunchalar talqinida tub o‘zgarishlar yasadi, bunday jarayonlar hamon davom etmoqda.
Varshava gimnaziyasini 16 yoshida oltin medal bilan bitirib, o‘sha davrda Rossiya imperiyasiga qo‘shib olingan Polshaning oliy o‘quv yurtlariga 8 yil mobaynida kira olmagan (naqadar, adolatsizlik!) Mariya 1891 yildagina Parij universitetining fizika-matematika fakultetiga kirgandi. Organik kimyo amaliyotidagi tadqiqot usullarida bu olimaning radioaktiv merosidan ham keng ko‘lamda foydalaniladi. Dunyoviy ilmlar malikalaridan biri, o‘z mehnati, fidoiyligi, oqilaligi, xokisorligi, o‘ta iste’dodliligi va boshqalar havas qilsa arzigudek fazilatlari bilan «Intellektual rekord»ga erishgan bu farishta ayol radioaktivlikning tom ma’nodagi qurboniga aylandi: 1934 yil 3 iyulda radiologiya asoschisi nur kasalligidan vafot etdi. Oxirati obod bo‘lsin, shunday insonning! [96].
5. Paul Karrer (Shveysariya) 1889-1971
«Qara, o‘yla, so‘ngra gapir!», tamoyiliga amal qilib butun umr yashagan ushbu shaxs Moskvada tug‘ilgan va 3 yoshida ota-onasi bilan o‘z yurtiga qaytib olamshumul muvaffaqiyatlar qozongan eng sermahsul laureatlardandir [152].
Asosiy ishlari karotinoidlar, flavonoidlar va vitaminlarni o‘rganishga bag‘ishlangan. 1907-1930 yillar davomida aminokislotalarni o‘rgandi. 1926 yilda antotsianlar va flavonoid bo‘yoqlari kabi pigmentlarni o‘rganishdan ish boshlab, 40 yil davomida karotinoidlarni muntazam tadqiq qildi. Birinchi jahon urushi davrida Shveysariya armiyasi safida ofitser-artillerist bo‘lib xizmat qilgan P.Karrer butun umri davomida insoniyat uchun sirli olam hisoblangan o‘simlik pigmentlari va vitaminlar kimyosi bo‘yicha «merganlik» va mohirlik bilan ishladi. Ishlaganda ham «quling o‘rgilsin!», qabilida ishladi. Uning chop etilgan ishlari soni faqat 1909 yilning laureati V.Ostvaldnikidan ozroq bo‘lishi mumkin, xolos. Lekin bu «ozroq» ham har qanday aqlli kishini aqldan ozdirar darajadadir.
1915-1918 yillarda alkaloid va uglevodlar bilan jiddiy shug‘ullandi. 1911 yildayoq pomidorning qizil pigmenti-likopinning tuzilishini aniqlagan (S40N56, unda 13 ta qo‘sh bog‘ mavjud) olim keyinchalik fitoldan pergidrolikopinni sintez qildi. Ustunli adsorbsion xromatografiya va klassik analitik metodlar yordamida – va –karotin izomerlarini ajratib oldi, ularning tuzilishini aniqladi. 1931 yilda baliq jigaridan A vitaminini ajratib oldi va uning tuzilishini aniqladi. Bu vitamin –karotin (A provitamini) dan hosil bo‘lishini isbotladi. 1935 yilda V2 vitaminining tuzilishini aniqladi va uni sintez qildi. 1938 yilda – va – tokoferollar (Ye vitamini)ni sintez qildi. 1939 yilda K1 vitaminini ajratib oldi va uning tuzilish formulasini aniqladi. S vitaminini tadqiq qilish ishlarida qatnashdi. 50 dan ziyod yangi alkaloidlarni topdi va meditsina amaliyotiga kiritdi.
Noyob xotira egasi bo‘lgan P.Karrer 282 ta(!) doktorlik dissertatsiyasiga rahbarlik qilgan, 1042 ta maqola, 78 ta patent, 2 ta monografiya va 1928 yilda yozilgan hamda keyinchalik 13 marta qayta nashr qilingan va 7 ta dunyo tillariga tarjima bo‘lgan «Organik kimyo kursi» darsligi(rus tilida 3 marta nashr qilingan)ning muallifidir.
Bu kamtarin, o‘ta tartibli, hazilkash, tejamkor va talabchan olimga 1937 yilning kimyo bo‘yicha Nobel mukofoti berilgan. U butun umr xizmat transportidan emas, balki tramvaydan foydalangan, juda ko‘p unvon va mukofotlarga sazovor bo‘lgan, dunyoning ko‘pgina akademiyalari, ilmiy tashkilotlari va bilim dargohlariga saylangan.
60 yillik ilmiy faoliyati davomida bu olim 10 dan ortiq yirik ilmiy yo‘nalishlarga asos solgan [168].
6. Frederik Senger (Angliya) 1918 yilda tug‘ilgan
«Nobel mukofoti va unga sazovor bo‘lgan kimyogarlar» risolasining mualliflari F.Sengerga bag‘ishlangan qismiga «Mashhurlar orasida ikki bora mashhur», deb sarlavha qo‘yishgan [96]. Bizga qolsa, bu mavzuni «Mashhurlar orasida ikki bora va yolg‘iz holda mashhur», deb o‘zgartirgan bo‘lardik. Chunki hozirgacha 2 martadan Nobel mukofotini olgan atigi 4 kishidan faqat F.Sengergina kimyo bo‘yicha 2 ta mukofot olgan kishidir.
Uning asosiy ishlari oqsillar va nuklein kislotalar kimyosiga bag‘ishlangan. 1945 yildan boshlab insulin tarkibini o‘rganishga kirishgan olim 1954 yilgacha shu muammo bo‘yicha o‘zining dinitroftorbenzolli metodi yordamida oqsil tabiatiga ega bo‘lgan gormon-insulinning molekulasidagi 21 ta aminokislota qoldig‘ini saqlovchi A zanjir va 30 ta aminokislota qoldig‘ini saqlovchi V zanjir uchun birlamchi struktura mohiyati va mazmunini aniqlab berdi. Empirik formulasi bo‘lgan insulin 3 ta disulfid ko‘prigini saqlaydi. Aminokislotalarning ketma-ketlik tartibi aniqlangach, insulin va boshqa gormonlarni sintez qilish imkoniyati yaratildi. Bunday kashfiyot Sengerga 1958 yilda kimyo bo‘yicha birinchi Nobel mukofotini olib keldi [164].
Keyinchalik u nuklein kislotalarning tuzilishini aniqlash ishlarini amalga oshirdi va bunda ularni fosforning radioaktiv izotopi bilan nishonlash evaziga juda oz (10-6 g) miqdordagi materialni ham analiz qilishni yo‘lga qo‘ydi. Shu yo‘sinda RNKning 120 ta, DNKning esa 5375 ta nukleotiddan iborat bo‘laklarining birlamchi strukturasini aniqladi va 1980 yilda kimyo bo‘yicha ikkinchi Nobel mukofotiga sazovor bo‘ldi.
Uning 1977 yilda taklif etgan va DNKning birlamchi strukturasidagi nukleotidlar ketma-ketligini aniqlash metodi molekular biologiya, biokimyoviy genetika va gen injenerligi hamda hujayra komponentlarini o‘rganishda juda qo‘l kelmoqda. Keyingi yarim asr davomida shu sohalarda qo‘lga kiritilayotgan ulkan yutuqlar -oqsillarni sintez qilish, gen tashuvchilarning mazmunini aniqlash, molekular metabolizmni boshqarish, hujayra faoliyatini maqsadli o‘zgartirish kabi ishlar, aynan F.Senger va uning betakror ilmiy merosining ijodiy davom ettirilishidan iboratdir.
40 yoshida birinchi laureat, 62 yoshida ikkinchi laureat bo‘lgan F.Sengerning ilmiy «rekordi» qachon va qayerda takrorlanarkin? [183]
7. Robert Berns Vudvord (AQSH) 1917-1979
XX asrning eng buyuk kimyogarlaridan biri R.Vudvord 16 yoshida Massachuset texnologiya institutiga kirish chog‘idayoq organik kimyoni batafsil bilib olgan, institutni filosofiya doktori ilmiy darajasi bilan bitirgan, umrining oxirigacha nufuzli Garvard universitetida ishlagan o‘ta talantli olim edi. U eng murakkab va biologik jihatdan muhim organik birikmalaring strukturasini aniqladi va ularni sintez qilish usulini yaratdi. Sintetik va struktural kimyoning beqiyos va yirik mutaxassisi jahonning 27 ta oliy o‘quv va ilmiy muassasalarining faxriy fan doktori, 25 dan ortiq turli ilmiy mukofotlarning sovrindori, 25 ta akademiya va ilmiy jamiyatlarning a’zosi darajasidagi obro‘-e’tiborga ega bo‘ldi.
Ayollar jinsiy gormoni-estronni sintez qilishga daxldor ish boshlagan Vudvord bu gormonning to‘liq sintezini boshqa tadqiqotchilar amalga oshirganini eshitgach, g‘ayirlik bilan «Men xolesterinni sintez qilaman!», dedi. O‘zining 32 yoshli ustozidan bu so‘zlarni eshitgan stajerlardan biri-Frans Zondxaymer (keyinchalik u ham taniqli kimyogar bo‘lib yetishgan): «Bu aqldan ozgan, shekilli!?», deb hayratlangan edi [71].
O‘sha davr uchun noreal vazifa hisoblangan murakkab tuzilishli molekulalar (steroidlar, pigmentlar, alkaloidlar, terpenlar, antibiotiklar, vitaminlar)ning sintezi Vudvord, uning hamkasblari va shogirdlari tomonidan birin-ketin amalga oshirila bordi. Organik sintezni san’at darajasidan to «moddani taslim qilish» yoki «yaratuvchilikning qudratli quroli» darajasiga yetkaza olgan Vudvord aql bovar qilmaydigan ishlarni bajardi. 1944 yilda-xinin, 1949 yilda-semperverin alkaloidlari, 1950 yilda-patulin antibiotigi, 1951 yilda-xolesterin va kortizon, 1954 yilda-strixnin va lanosterin, 1955 yilda-rezerpin, 1956 yilda-norborneol, 1960 yilda-xlorofillning «a» va «b» shakllari, 1971 yilda–V12 vitamini sintez qilindi. Shu bilan birgalikda, penitsillin(1945), patulin(1949), terramitsin va biomitsin(1954), streptomitsin(1963) kabi moddalarning tuzilishi aniqlandi [39].
Rezerpin alkaloidining sintezini Vudvord stereokimyoviy mashq, deb atagan edi. V12 vitaminini sintez qilish uchun naq 10 yil sarf bo‘ldi. 60-70 bosqichli jarayonlarni o‘z ichiga olgan bu gigant ilmiy dasturni amalga oshirish uchun faqat Garvard universitetida 70 dan ziyod aspirant va stajorlar tinimsiz ishladilar. Vaholanki, bu molekulaning deyarli yarmisini shveysariyalik kimyogarlarning Syurix guruhi a’zolari «yig‘gan» edi. Albatta, so‘nggi so‘zni Vudvord aytdi: 1972 yilda Dehlida bo‘lib o‘tgan tabiiy birikmalar kimyosiga bag‘ishlangan Xalqaro simpoziumda u V12 vitaminining sintezi yakunlanganligi haqidagi xabarni dunyo ilm ahliga yetkazdi [96].
Sintez ishlarining «yuksak estetik qimmatga ega» ekanligini Vudvord tan olar va uning sintezlari rostakamiga badiiy ijod namunalari tarzida qabul qilinardi. Shuning uchun Nobel mukofoti unga «Organik sintez san’atiga qo‘shgan g‘oyat katta hissasi uchun» berildi (1965). Vudvordning shogirdi U.D.Ollis: «U (Vudvord–X.R.) kimyoviy reaksiyalarni majburan ishlatib bo‘lmaydi, istalgan yo‘sinda sodir bo‘lishi uchun ularni ko‘ndirish yo‘li bilan ko‘zlangan maqsadga erishish mumkin, deb hisoblardi», degan edi[66].
Vudvord va uning shogirdi Roald Xofman elektrosiklik reaksiyalarning stereokimyosi va mexanizmini tushuntirish yo‘lida molekular orbitallar nazariyasini qo‘lladilar. Bu ishlar kimyoning keyingi taraqqiyoti uchun bebaho ahamiyat kasb etdi. Ana shunday maqsadga yo‘naltirilgan kimyoviy reaksiyalarning mexanizmiga oid nazariya uchun Xofman 1981 yilda Nobel mukofotini oldi. Xofman aytganidek, «agar tirik bo‘lganida, Vudvord ikkinchi marta Nobel mukofotini, albatta, olgan bo‘lar edi». Afsus ...
Sobitqadam ijodkor odatda biror ishga qo‘l urishdan oldin uning g‘oyasi va rejasini o‘z ongida obdon pishitadi. Vudvord xuddi shunday san’atkor-kimyogar edi. U 1956 yildayoq eritromitsin antibiotigini sintez qilishni o‘ylab qo‘ygan edi, lekin V12 vitaminidan keyin unga navbat keladi, deb ishongan edi. Taassufki, 48 ta yosh kimyogarlarning 10 yildan ortiq vaqtini olgan 56 bosqichli eritromitsin sintezi amalga oshirilganida (1981) Vudvord hayot emas edi.
Lekin sintetik organik kimyo tarixida uning betakror sintezlari va 3 ta qoidasi (1941, 1961, 1965) barhayot va mangu qoladi [96].
8. Laynus Karl Poling (AQSH) 1901-1996 yillar
Kimyogarlar orasida yagona Nobel tinchlik mukofotiga sazovor bo‘lgan amerikalik fizik va kimyogar L.Poling dunyodagi Nobel mukofotlarini ikki marta olgan 4 kishidan biridir.
O‘tgan asrning 30-yillarida L.Poling kimyoviy bog‘larning kvant mexanikasi nuqtai nazaridan talqin qilishda katta muvaffaqiyatlarga erishdi. U atom orbitallari metodini rivojlantirdi va takomillashtirdi hamda undan o‘ta murakkab strukturali molekulalarning kimyoviy «pasporti»ni to‘ldirish uchun samarali foydalandi. Ayniqsa, uning oqsillar molekulasining atomli strukturasini tadqiq qilish borasidagi ishlari mashhur bo‘lib ketdi. Oqsillar kimyosiga «α–spiral» va «γ–spiral» kabi tushunchalarni kiritdi.
Birinchi tadqiqotini u kristallografiya sohasida bajarib, buning uchun 1931 yilda I.Lengmyur mukofotini olgan. 1924 yilda fanga «nuqsonli struktura» tushunchasini kiritdi va kristall panjaralar haqidagi tasavvurlarni kengaytirdi va to‘ldirdi. 1931-1934 yillarda molekulalarni o‘rganishning kvant mexanika metodi va ular strukturasini tavsiflashning valent bog‘lari metodini ishlab chiqdi. 1931-1933 yillarda kimyoviy bog‘lar tabiatini tushintirishga xizmat qiluvchi rezonans nazariyasini yaratdi.
Elektromanfiylikning miqdoriy shkalasini yaratdi va uning atomlar bog‘lanish energiyasi bilan o‘zaro bog‘liqligini isbotladi (1932). 1933 yildayoq ksenonning XeF6 va XeF8 tipidagi birikmalarini olish mumkinligi haqida fikr berdi. 1940 yildan boshlab biokimyoviy masalalar bilan shug‘ullandi. 1946-1950 yillarda hamkasblari bilan birgalikda oqsillar struktural analizining asoslarini ishlab chiqdi.
Polipeptid zanjirning fazoviy holati haqida o‘ramalar shaklini taklif etdi, ayniqsa, α–spiralning ikki tavsifini mukammal keltirdi (1951). Qonning ayrim kasalliklarida molekular anomaliyalar sodir bo‘lishini aniqladi (1952). DNKning tuzilishini aniqlash, antitelalar tuzilmasini o‘rganish, immunologik reaksiyalar tabiatini bilib olish va evolyutsion biologiya muammolari bilan ham samarali shug‘ullandi (1950-1960). Ikkinchi jahon urushi yillarida yangi turdagi yonuvchi va portlovchi aralashmalarni ishlab chiqdi, qon zardobi va qonning o‘rnini bosa oladigan aralashmalarni yaratib, ko‘pgina odamlar umrining saqlab qolinishiga sababchi bo‘ldi. Xuddi shu davrda suv osti kemalari va samolyotlar uchun kislorod olishning yangi manbalarini taklif etdi. Koordinatsion kimyo sohasida valentlik o‘zgarmagan holda koordinatsion son o‘zgarishini tushuntiruvchi formulani yaratdi (1947).
Garchi, L.Poling bir asrga yaqin umr ko‘rgan bo‘lsa-da, uning yoshlik va o‘spirinlik davridagi sog‘ligi havas qilarlik darajada emas edi. U o‘z sog‘ligini mustahkamlash va umrini uzaytirish maqsadida S vitaminidan umrbod samarali foydalandi. S vitaminining biokimyoviy jarayonlardagi ishtiroki bilan jiddiy shug‘ullangan olim oksidlanish-qaytarilish fermentlari faoliyatida ushbu vitaminning yetakchi roli borligini aniqladi. Uning «Vitamin S i zdorove» nomli asari rus tiliga tarjima qilingach, dunyo halqlari qatorida sobiq ittifoq aholisi ham Poling tavsiyalaridan unumli foydalanishdi, deb xulosa chiqarish mumkin [114].
Uning «Umumiy kimyo» monografiyasi (1947) dunyoning ko‘p tillariga tarjima qilindi (jumladan, rus tilida ham 4 marta qayta nashr qilingan). Bu kitob o‘z davrida mukammal kimyoviy bilimlar beruvchi manba sifatida e’tirof etildi.
1962 yilda atmosferada yadro sinovlarini to‘xtatish borasidagi takliflari uchun unga Nobel tinchlik mukofoti ham berildi. XX asrda L.Poling kabi keng qirrali faoliyat egasi bo‘lgan shaxsni kimyo va kimyogarlar olami boshqa ko‘rmadi, desak mubolag‘a bo‘lmas... [96].
Ushbu kechani ham yuqoridagi ssenariyga moslab va ijodiy yondashib tayyorlash, o‘tkazish va yakunlash mumkin.
Kimyo –moddalar tarkibining miqdoriy o‘zgarishlari asosida sodir bo‘ladigan sifat o‘zgarishlari haqidagi fandir. Uning predmeti tabiatning o‘zidek cheksiz, chegarasiz, keng va xilma-xil xususiyatlariga egadir. Moddiy olamning realligi, ob’ektivligi, o‘zgaruvchanligi, abadiyligi, sir-sinoatliligi va tabiat, jamiyat hamda inson bilan uzviy aloqadorligi uni o‘rganish va bilib olish zaruriyatini belgilaydi. Kimyo va uning barcha tarmoqlari ijtimoiy-iqtisodiy sohalar bilan chambarchas bog‘liqdir.
Bu fan dunyoni bilib olish, atrof-muhitga ta’sir etish, uni o‘zgartirish, tabiat bilan raqobat qilish, yashash uchun kurashda samarali qurollarga ega bo‘lish kabi ko‘pgina ehtiyoj tufayli shakllandi va rivojlandi. Qishloq xo‘jaligi, tibbiyot, metallurgiya, mashinasozlik, yengil va oziq-ovqat sanoati, aviatsiya va kosmonavtika, qurilish, harbiy majmua, konchilik, avtomatika, elektronika, robototexnika, energetika-bular kimyoning hamkorligiga muhtoj bo‘lgan ko‘p sonli sohalardan bir qismi, xolos.
Ishlab chiqarish, xomashyoni qayta ishlash, noyob xossa va sifatlarga ega bo‘lgan mahsulot va materiallar yaratish kabi inson faoliyatining turfa sohalari ham kimyoning aralashuvi va ko‘magiga muhtojdir. Bugungi kunda insoniyat hayotini kimyosiz tasavvur qilib ham bo‘lmaydi. Har qanday kasb egasi uchun ham kimyo bevosita va bilvosita dastyorlik qila oladi. Uning qudrati ikki yo‘nalish bo‘ylab namoyon bo‘ladi: tuzuvchi (yaratuvchi) va buzuvchi (zarar keltiruvchi) kimyoviy aralashuvlar.
Organik kimyo –yuksak darajada differensiatsiyalashgan (tarmoqlangan) va integratsiyalashgan (omuxtalashgan) zamonaviy kimyoning shoh bo‘limidir [88]. Uning moddiy jamg‘armasi, ayni vaqtda 18 mln modda va birikmalarni o‘z ichiga oladi. Taqqoslash uchun noorganik modda va birikmalar soni 500 ming atrofida ekanligini eslash kifoya.
Organik kimyoning mashaqqatli va shonli, yutuqli va alamli, shodlik va qayg‘ulik tarixini o‘rganish juda katta ma’rifiy-tarbiyaviy, ilmiy-amaliy va aksiologik ahamiyatga egadir.
Shu asnoda kimyoning tabiat bilan musobaqasi, eng muhim tushunchalari, asosiy qonun va qoidalari, taniqli olimlari, kashfiyot va ixtirolari, shonli sanalari, yutuqlari va mavjud muammolari haqida ko‘proq ma’lumotlarga ega bo‘lish-ma’naviy zaruriyatdir [30]. Organik kimyoning hozirgacha bosib o‘tgan yo‘lini chuqur anglash uchun dars va darsdan tashqari ishlarning o‘quv-tarbiyaviy imkoniyatlaridan keng ko‘lamda foydalanish lozim. Ana shunday maqsadda «Organik kimyo tarixi» ruknida savol-javoblar tarzida to‘plangan ma’lumotlardan samarali foydalanish mumkin [75,134]. Bunday tadbirlar orasida viktorinalar alohida ahamiyat kasb etadi.Ular bilim oluvchilarning dunyoqarashini kengaytiradi, bilimlarni chuqurlashtiradi va mustahkamlaydi. O‘quv dasturlari talabi doirasiga sig‘magan yangi fakt va ma’lumotlarni qo‘shimcha yo‘l bilan o‘zlashtirishga yordam beradi. Asosiy matnning hajmini ko‘paytirmaslik maqsadida organik kimyo tarixiga doir tuzilgan, tanlangan, tahlil qilingan, sinovdan o‘tkazilgan va yaxshi samara bergan viktorina savollari va ularning javoblari dissertatsiyaga ilova qilindi (1.5 va 1.6-ilovalarga qaralsin) [38].
II bob bo‘yicha xulosalar
1. Organik kimyoning o‘quv materiallari ilmiylik va zamonaviylik niqobi ostida tarixiylik pozitsiyasidan uzoq holda o‘qitilayotganligi maqsadga muvofiq emas, deb e’tirof etildi. Darsda va darsdan tashqari ishlar qamrovida berilishi lozim bo‘lgan ma’lumotlarning hajmi va mazmuni aniqlandi.
2. Mavjud kamchiliklarni bartaraf etish maqsadida dissertant tomonidan dars materiallariga tarixiy kiritmalar taklif etildi va organik kimyoning uch asosiy bo‘limi bo‘yicha dars namunalari yaratildi.
3. Tematik kechalar ishlanmalari yaratildi, ularni tashkil etish va o‘tkazish metodikasi tavsiya qilindi, ularning metodik jihatdan maqsadga muvofiqligi amaliyotda isbotlandi.
4. Tarixiy ma’lumotlar va materiallar bilan bog‘liq viktorina tashkil etildi, sinovdan o‘tkazildi hamda ularning metodik jihatdan maqsadga muvofiqligi amaliyotda isbotlandi.
5. Olib borilgan tadqiqotda organik kimyo tarixiga doir materiallarni dars va darsdan tashqari mashg‘ulotlarda o‘rgatishning yaxlit metodikasi ishlab chiqildi.