O'yinlar: asosiy tushunchalar va tamoyillar

1. O‘yin nazariyasiga kirish
1.1 Tarix
O'yin, faoliyatni namoyish qilishning maxsus shakli sifatida, g'ayrioddiy uzoq vaqt oldin paydo bo'lgan. Arxeologik qazishmalar o'yin uchun xizmat qilgan narsalarni aniqlaydi. Qoya rasmlari bizga qabilalararo taktik o'yinlarning dastlabki belgilarini ko'rsatadi. Vaqt o'tishi bilan o'yin yaxshilandi va bir nechta tomonlarning odatiy mojaro shakliga keldi. O'yin va amaliy faoliyat o'rtasidagi oilaviy aloqalar kamroq sezilib qoldi, o'yin jamiyatning alohida faoliyatiga aylandi.
Agar shaxmat tarixi yoki karta o'yinlari bir necha ming yillarga borib taqaladi, nazariyaning birinchi konturlari faqat uch asr oldin Bernulli asarlarida paydo bo'lgan. Avvaliga Puankare va Borelning asarlari bizga o‘yin nazariyasining tabiati haqida qisman ma’lumot berdi va faqat J. fon Neyman va O. Morgensternning fundamental ishlari bizga ushbu fan sohasining butun yaxlitligi va ko‘p qirraliligini taqdim etdi.
J. Neumann va O. Morgensternning "O'yin nazariyasi va iqtisodiy xulq-atvori" monografiyasini o'yin nazariyasining tug'ilish vaqti deb hisoblash odatda qabul qilinadi. 1944 yilda nashr etilganidan so'ng, ko'plab olimlar iqtisodiyotda yangi yondashuvni qo'llash orqali inqilobni bashorat qilishdi. Bu nazariya o'zaro bog'liq vaziyatlarda oqilona qaror qabul qilish xulq-atvorini tasvirlab berdi, turli ilmiy sohalardagi ko'plab dolzarb muammolarni hal qilishga yordam berdi. Monografiyada strategik xulq-atvor, raqobat, hamkorlik, tavakkalchilik va noaniqlik o‘yin nazariyasining asosiy elementlari bo‘lib, boshqaruv muammolari bilan bevosita bog‘liq ekanligi ta’kidlangan.
O'yin nazariyasi bo'yicha dastlabki ishlar uning taxminlarining soddaligi bilan ajralib turardi, bu esa uni amaliy foydalanish uchun kamroq moslashtirdi. O'tgan 10-15 yil ichida vaziyat keskin o'zgardi. Sanoatdagi taraqqiyot amaliy faoliyatda o'yin usullarining samarasini ko'rsatdi.
So'nggi paytlarda bu usullar boshqaruv amaliyotiga kirib keldi. Shuni ta'kidlash kerakki, 20-asrning oxirida M. Porter nazariyaning "strategik harakat" va "o'yinchi" kabi ba'zi tushunchalarini kiritdi, bu esa keyinchalik asosiy tushunchalardan biriga aylandi.
Hozirgi vaqtda iqtisodiy va ijtimoiy fanlarning ko'pgina sohalarida o'yin nazariyasining ahamiyati sezilarli darajada oshdi. Iqtisodiyotda u nafaqat umumiy iqtisodiy ahamiyatga ega bo'lgan turli muammolarni hal qilish, balki korxonalarning strategik muammolarini tahlil qilish, boshqaruv tuzilmalari va rag'batlantirish tizimlarini ishlab chiqish uchun ham qo'llaniladi.
1958-1959 yillarda. 1965-1966 yillarga kelib Sovet o'yin nazariyasi maktabi yaratildi, bu antagonistik o'yinlar va qat'iy harbiy qo'llanmalar sohasidagi sa'y-harakatlarning to'planishi bilan tavsiflanadi. Dastlab, bu Amerika maktabidan orqada qolishning sababi edi, chunki o'sha paytda antagonistik o'yinlarda asosiy kashfiyotlar allaqachon qilingan edi. SSSRda 1970-yillarning oʻrtalarigacha matematiklar. boshqaruv va iqtisod sohasiga kiritilmadi. Sovet iqtisodiy tizimi parchalana boshlaganida ham, iqtisod o'yin nazariyasi tadqiqotlarining asosiy yo'nalishiga aylanmadi. O'yin nazariyasi bilan shug'ullangan va hozirda ixtisoslashgan institut Rossiya Fanlar akademiyasining tizimli tahlil institutidir.