Oy kalendari Arab kalendari Turk kalendari

Namangan davlat unversiteti
TRX-BU-20 Talabasi
Rahmonjonov Ja’far ning
Maxsus tarix fanlaridan mustaqil ishi.

Mavzu: sharqda qo’llanilgan oy kalendarlari.
Reja:

1. 
   Oy kalendari
   
2. 
   Arab kalendari
   
3. 
   Turk kalendari.
   

Oy kalendari. Quyosh harakatini kuzatishdan ko’ra, Oy harakatini
kuzatish osonroq. Shuning uchun Oy harakatiga asoslangan vaqt
oichovi Quyosh harakatiga asoslangan vaqt oichovi yilidan avvalroq
qo'llana boshlagan. Oyning ko'rinish shakllari kun sayin o'zgarib turadi.
Qadimdan insonlar Oyning ko'rinishi shakllarining o'zgarib turishiga
nazar solganlar.
Oyning Yer atrofidagi harakatlanishi davrida Quyoshga nisbatan
egallaydigan vaziyatlari Oy fazalari deviladi. Oy o'zidan nur chiqarmaydi.
uni Quyosh nuri yoki Quyosh nurining Yerdan qaytayotgan qismi yoritishi
mumkin, shu tufayli Oyning fazoda Quyoshga va Yerga nisbatan qanday
holatda turishiga ko'ra. u Yerdan qaralganda turli shaklda ko’rinadi. Mar
oyda Oy taxminan Yer bilan Quyosh orasidan o'tadi va Yerga o'z.ining
qorong'i tomoni bilan turadi. Bunga astronomik yangioy deyiladi. Birikki kundan so'ng Quyosh botgach. osmonning g'arbiy qismida Oy
ingichka o'roq shaklida ko'rinadi, bu xalq til ¡da hilol yoki yangioy (vizual
yangioy) deyiladi. Bunda Oyning qolgan qismini Yer o'zining kunduzgi
yarim sharidan qaytgan Quyosh nurlari bilan xira kulrang ravishda yoritib
turadi. Yetti kundan keyin Yerdan Oyga va Quyoshga tomon yo'nalishlari
orasidagi burchak 90° ga teng bo'ladi. bunda u yarim «kulcha» shaklida
ko'rinib, Oyning bu fazasi birinchi chorak deyiladi. Taxminan 14-15
kunlik Oy Quyoshga qarama-qarshi turib. uning Quyosh bilan yoritilgan
yarim sferasi to'laligicha Yerga qaraydi. Oyning bu fazasi toMinoy deb
ataladi. Bunda Ovni to'la yorug' doira shaklida ko’rish mumkin. Keyingi
kunlarda Oyning g’arbiy tomoni «yemirila borib». 22-sutkada faqat qabariq tomoni sharqqa qaragan yarim doira shaklida ko‘rinadi. Buni
Oyning oxirgi chorak fazasi deyiladi.
Birinchi chorak
Oxirgi chorak
Oy fazalari
29,5 sutkadan so‘ng Oy yana astronomik yangioy fazasida boiadi.
Ikki ketma-ket kelgan yangioy orasida o‘tgan vaqt Oyning sinodik davri
deyilib, 29 sutka 12 soat 44 minut 2,28 sekundga yoki 29,530588 sutkaga
teng. Siderik oy - Oyning yulduzlarga nisbatan ikki ketma-ket kelgan bir
xil vaziyati orasida o'tgan vaqt bo'lib, u 27 sutka 7 soat 43 minut 11,51
sekundga teng.
Oy atamasini biz ikki ma'noda ishlatamiz. Bosh harf bilan
voziladigan Oy - bu Yer sayyorasining tabiiy yoidoshi, samoviy jismdir.
Kichik harf bilan yoziladigan vaqt oralig'i o'lchovi, yuqorida aytganimiz
sinodik1 oydir. Oy kalendari to'liq va to’liq bo'lmagan oylarga bo'linadi.
To'liq oylar 30 kundan, to‘liq bo'lmagan oylar 29 kundan iborat bo'lgan.
Toq oylar 30, juft oylar 29 sutka qilib belgilangan.
Oy kalendarida yilning davomiyligi 354,36706 sutkaga teng
(29,530588818-12 = 3354,3670516 yoki taxminan 354,36706 ga tengdir).
Oy kalendarida bir yil 354 sutkaga teng qilib (29.5-12=354)
olingan. Unda oddiy yil 354 kun, kabisa (arabcha nasiy oyi) 355 kun
bo'ladi. Oy kalendari musulmon olamining hijriy yil hisobiga asos
qilib olingan, U milodiy 622-vilning 16-iyul juma kunidan boshlabhisoblanadi. Hijriy yil hisobi o‘z navbatida hijriy-qamariy (Oy) va hijriyshamsiy (Quyosh) yiliga boiinadi:
Oy kalendarida ham Quyosh kalendaridagi kabi kabisa yillarini
hisoblashda ba’zi muammolarga duch kelinadi. Qadimdan astronomlar
kabisa yillarini belgilashda sakkiz yillik va o‘ttiz yillik davriyIiklardan
foydalanganlar.
354,36706x8 = 2834,93648 taxminan 2835 sutka (xato +0,0631 sutka);
354,36706x30=10631,01180 taxminan 10631 sutka (xato —0,0118).