|
5.Bronza va ilk temir davrida Zarafshon, Qashqadaryo xavzalari va Amudaryoning quyi xavzasida qadimgi dehqonchilik markazlarining tashkil topishi,
Javobi-5
Bronza davrining oxirlarida O‘rta Osiyoning o‘troq aholisi sug‘orma dehqonchilik madaniyatini va hunarmandchilik sirlarini yaxshigina egallagan edilar. Bu davrda asosan shimoliy xududlardan O‘rta Osiyoga kirib kelgan ko‘chmanchi chorvador qabilalar cho‘l va dasht zonalariga joylasha boshladilar. Vaqtlar o‘tishi bilan tubjoy aholining o‘troq hayoti va dehqonchilikka asoslangan xo‘jaligi chorvadorlarning turmush tarziga ham o‘z ta’sirini ko‘rsata boshladi. Chorvador jamoalar ham o‘zlariga dastlab vaqtinchalik bo‘lsada qarorgohlar va makonlar qurganlar. Ular asosan Amudaryo, Sirdaryo va Zarafshonning quyi havzalarida, tog‘ yon bag‘irlaridagi soy bo‘ylarida istiqomat qilganlar. Chorvador qabilalar madaniy va xo‘jalik taraqqiyoti jihatidan janubning o‘troq jamoalaridan ancha orqada edilar.
Moddiy manfaatdorlik va mahalliy aholi tomonidan biror-bir jiddiy qarshilikka uchramaslik, chorvador qabilalarning dehqonchilik zonalariga kirib kelishlarini tezlashtirgan. Jumladan, mil. av. II ming yillik o‘rtalarida Qozog‘iston cho‘llarida yashagan chorvadorlar (ular fanda «Andronovo madaniyati» aholisi deyiladi) avval O‘rta Osiyoning shimoliy rayonlariga, so‘ng esa uning janubiy chegaralarigacha kirib borganlar.
Tadqiqotlar qadimgi Xorazmning Tozabog‘yob madaniyatini yaratgan chorvador qabilalar qisman qadimgi suv havzalarining pastqam va zaxkash qismlarida ibtidoiy dehqonchilik bilan ham shug‘ullanganliklarini ko‘rsatadi. Tozabog‘yob madaniyatiga xos bo‘lgan yarim yerto‘la turar joylar, qo‘lda yasalgan va turli geometrik naqshlar bilan bezatilgan sopol idishlar Qozog‘iston va Sibirning cho‘l zonalaridagi sopol buyumlarga o‘xshaydi. Shularga asoslanib, S.P.Tolstov tozabog‘yobliklarni Andronova qabilalarining avlodlari deb hisoblagan. Arxeologik manbalarda bu davrlarga oid yodgorliklardan ikki zona aholisi o‘rtasida keskin to‘qnashuvlar sodir bo‘lganligiga guvohlik beruvchi ma’lumotlar uchramagan[1].
Tozabog‘yob madaniyatiga xos bo‘lgan xususiyatlar Zarafshon daryosi etaklarida yashagan chorvador qabilalar o‘rtasida ham mavjudligi aniqlandi. Quyi Zarafshon urug‘ jamoalari yashagan yarim yerto‘la va chaylalar, ular yasagan sopol idishlarning shakli va naqshlari, ishlov berish va pishirish texnologiyasi tozabog‘yobliklarnikidan deyarli farq qilmaydi. Bunday o‘xshashliklar, har ikkala jamoaning o‘zaro yaqin iqtisodiy, madaniy va etnik aloqada bo‘lganliklaridan dalolat beradi.
CHo‘l zonalarida yashagan qabilalarga xos yodgorliklar Farg‘ona vodiysida ham bir qadar keng o‘rganilgan. Bular jumlasiga Vodil va Karamko‘l qishloqlaridan topilgan qadimgi qabristonlarni, Xo‘jand viloyatidagi Qayroqqum makonlari va Dahana qabristonlarini ko‘rsatish mumkin. Qayroqqumda o‘tkazilgan tadqiqotlar jarayonida 60 ga yaqin qadimgi manzilgohlar topilgan. Qayroqqumning g‘arbida joylashgan SHo‘rko‘l atrofidagi Taqir yagona deb atalgan markaziy va sharqiy manzilgohlar ham shular jumlasidandir. Bulardan tashqari, 60 dan ortiq chorvador urug‘ jamoalarining mavsumiy qarorgohlari o‘rganildi. Bu makonlardan minglab chizma naqshli sopol parchalari, bronza va toshdan ishlangan mehnat qurollari, hayvon suyaklari, kullarning qoldiqlari topildi. Sopol parchalarining naqshlari, shakli, qo‘pol va mo‘rtligi jihatdan Toshkent vohasi, Zarafshon vodiysi va Amudaryo etaklarida o‘rganilgan bronza davri chorvador qabilalarinikiga o‘xshashdir.
Bronza davrida Qozog‘iston cho‘llari, Janubiy Ural, Oltoy hamda Janubiy Sibir hududlarida yashab turkiy tillarning turli lahjalarida so‘zlashgan ko‘chmanchi qabilalarning turmush tarzi va ma’naviy hayoti bir-birlaridan deyarli farq qilmagan. Qadimgi xitoychada «bey» so‘zi ilk Xitoy podsholiklari davrida ulardan shimolda yashovchi turkiy tilli chorvador hunnu qabilalariga nisbatan ishlatilgan. Demak, bu davrda Janubiy Ural, Markaziy va Sharqiy Qozog‘iston, Oltoy va Janubiy Sibir mintaqalarida yashagan va arxeologik manbalarda «Andronovo madaniyati» deb nom olgan madaniyatni yaratgan chorvador aholi turkiy tilda so‘zlashgan[2].
Yunon manbalarida Yevrosiyo cho‘l zonalarida yashagan aholi skiflar deb atashgan. Bu haqda Pliniy quyidagi fikrni bildirgan: «forsiylar ularni (skiflarni – N.M.) o‘zlariga yaqin yashovchi qabilalarning nomi bilan saklar deb ataydilar»[3]. Qadimgi Eron manbalarida shak (sak) hamda skif etnik nomlari uchraydi[4]. Qadimgi eronliklar O‘rta Osiyoning cho‘l zonalarida yashagan qabilalarni shunday etnik nomlar bilan atashgan. Eronshunos V.Abayev «Avesto»ning «Yasht» qismida tilga olingan turlarni O‘rta Osiyo saklari bilan, «tez chopar otli turlar» hamda danoy (Sirdaryoning qadimgi nomlaridan biri) turlarini esa Sirdaryo bo‘ylarida yashagan saklar deb hisoblaydi[5].
Tadqiqotlar Sirdaryo va Amudaryo oralig‘ida sak qabilalarining katta guruhlari yashaganligini ko‘rsatmoqda. Sak qabilalarining madaniyatida skiflar bilan umumiylik mavjudligiga qarab, ularning antropologik tuzilishi, tili va turmush tarzi jihatidan Qora dengizning shimoliy qismi, Qozog‘iston cho‘llari va Sibir hududlarida yashagan skiflarga yaqin bo‘lishi kerak degan xulosaga kelish mumkin. Behistun qoyalariga o‘yib ishlangan suratlarda so‘g‘diyonaliklar, baqtriyaliklar va xorazmliklarning ham tasvirlari bo‘lib, ularning tasvirlari saklarga o‘xshatib ishlangan. S.P.Tolstov qadimgi so‘g‘dlar va xorazmliklarning tillari bir-birlariga yaqinligini, shuningdek, Qora dengiz bo‘ylarida yashagan skiflarning tillari ham ularga yaqin bo‘lganligini qayd etgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
