Отабаева Айгул топишмоклар lotin

Topishmoq  xalq  og‘zaki  ijodining  boshqa  janrlaridan  farqli  holda  tasvir 

obyektini  imkoni  boricha  mavhum  qilib,  yashirib,  butunlay  boshqacha  qilib 

tasvirlashga  intiladi.  Natijada,  tushunarli  bo‘lgan  so‘z,  gaplar  ham  yangi 

kuzatilmagan belgi-xususiyatlar kasb etadi, tushunarsiz hodisalarga aylanadi. 

Demak,  xalq  topishmoqlarining  tuzilishi  jarayonida  belgi  narsa  va 

hodisalarning o‘rnini bosuvchi sifatida ishtirok etadi. 

Haqiqatan ham, ko‘plab faktlar shuni ta’kidlaydiki, o‘zbek xalq topishmoqlari 

bevosita  o‘ziga  xos  alohida  bir  ko‘rinish  kasb  etadi.  Oddiy  narsalar  haqida 

gapirib, ularni yorqin bo‘yoqlar bilan bezab, go‘zal liboslar bilan o‘raydi.  

Hozirgi  kunda  xalq  topishmoqlari  bilan  bir  qatorda  yozuvchilar,  o‘quvchilar 

va  qiziquvchilar  tomonidan  yangi-yangi  topishmoqlar  yaratilib,  yoshlarning 

zehnini  o‘stirishga  yordam  beradigan  masala,  rebus,  krossvordlar,  skanvordlar 

matbuotlarda  keng  o‘rin  olmoqda.  Bu  narsalar,  albatta,  hozirgi  kunda  ham 

topishmoq janrining uzluksiz ravishda rivojlanayotganligidan dalolat beradi.  

---

 

10

Topishmoqlar  gap  xarakterida  va  o‘z    ichki  tuzilish    xususiyatiga  ega.  Ana 

shu  nuqtai  nazardan  topishmoqlar  lingvistik  birlik  sifatida  lingvistikaning 

o‘rganish obyekti sanaladi.  

   Topishmoqlar  grammatik  tuzilishi,  ohangi,  mazmuniga  ko‘ra,  yaxlit  bir 

butunlikni  tashkil  etadi.  Topishmoqda  bu  xil  butunliklar  sodda  yoki  murakkab 

bo‘lishi  mumkin:  agar  ular  bir  xil,  bir  turdagi  gaplardan  tuzilsa  sodda,  agar  bu 

butunlik turli xil gaplardan tuzilsa murakkab holatni keltirib chiqaradi. 

    Fikr  turlicha  ifodalanadi:  sodda  yoki  qo‘shma  gaplar,  murakkab  qo‘shma 

gaplar  orqali,  ikki  yoki  bir  sostavli  gaplar  yordamida  ifodalanishi  mumkin.  Bu 

shakllarning  turi  fikrning  xususiyatiga,  ma’lum  maqsadga  ko‘ra  belgilanadi. 

Ammo  gap  qanday  shaklda  bo‘lmasin,  unda  kishining  ma’lum  maqsadi 

ifodalanadi. 

Sodda  va  qo‘shma  gaplar  o‘rtasidagi  differensial  belgi  predikativlik  ma’nosi 

va  predikativlik  shakli  miqdoridir.  U  faqat  bitta    predikativlik  ma’nosiga  ega 

bo‘lib, bitta predikativlik  shakli orqali ifodalansa, sodda gap, ikki va undan ortiq 

predikativlik  ma’nosi  va  uni  ifodalovchi  shaklga  ega  bo‘lsa,  qo‘shma  gap 

hisoblanadi. 

Sodda gap xarakteridagi topishmoqlar − Igna uchi yaltiroq.                           − 

Shudring  (o‘zb.t.,23-bet);  Suvsiz  cho‘lda  tozi  o‘ynar.−  Quyun;  Oq  kuchugim 

aravadan sakradi.−Tupuk.  

Qo‘shma  gap  shaklidagi  topishmoqlar  −  Jar  yoqalab  tosh  qo‘ydim, 

jiyronchani  bo‘sh  qo‘ydim.−  Tish,  til  (o‘zb.t.,  39-bet);  Besh  og‘ayni  yosh  edi, 

ichida biri bosh edi.− Barmoqlar(o‘zb.t., 41-bet); Otamdan bir meros oldim, yerga 

ko‘msam chirimas.−  Ism. 

Ushbu  topishmoqlar  ikkita  sodda  gapning  o‘zaro  grammatik  bog‘lovchilar 

yordamisiz birikuvidan tuzilgan. 

Qo‘shma  gap  shaklidagi  topishmoqlar  birdan  ortiq  sodda  gaplarning 

birikuvidan  tuzilgan  bo‘lsa    ham,  bu  sodda    gaplar    mazmunan    yaxlit    holda 

birikib, umumiy bir fikrni, maqsadni ifodalaydi.  

---

 

11

 Bu  turdagi  topishmoqlar    Muyassar  Saparniyozova    tomonidan  atroflicha 

tadqiq qilinganligi uchun to‘xtalib o‘tirishni lozim topmadik

7

. 

Xalq  topishmoqlari  o‘ziga  xos  xususiyatlari  bilan  ajralib  turadi.  Ular    shakl, 

mazmun va ohangdagi   o‘ziga xos  jihatlari bilan murakkab fikrni ifodalaydi. Ular 

semantik-grammatik  vazifani   o‘taydi. 

Har  qanday  til  birligi  shakliy  (moddiy)  va  mazmuniy  jihatlarning  muayyan 

butunligidan tashkil topadi.  Albatta, shakliy jihat deganda, ushbu birlikni boshqa 

birliklardan ajratib turuvchi farqlar yig‘indisi nazarda tutiladi.  

Falsafiy nuqtai nazardan qaraganda, shakl predmetning  mavjud bo‘lish usuli, 

mazmunning  elementlarini  bir  butunlikka  bog‘laydigan  narsadir.  Shakl 

predmetning borlig‘ini, nima ekanligini ko‘rsatib turadi.