Основные понятия об измерениях и измерительных приборах

Қалқовучли зичлик ўлчагичлари  
Қалқовучли зичлик ўлчагичлари икки гурухга бўлинади: 
1) сузиб турувчи қалқовучли; 
2) суюқликга тўла чўкиб турувчи қалқовучли. 
Сузиб турувчи қалқовучли зичлик ўлчагичларда, зичликнинг ўзгариши билан, 
маълум форма ва массага эга бўлган қалқовучнинг чўкиб турган қисмининг чўкиш 
даражаси ўзгаради. 
Бу зичлик ўлчагичларнинг ишлаши Архимед қонунига асосланган бўлиб, 
суюқликга туширилган жисм, ўзининг оғирлигига тенг бўлган хажмдаги суюқликни 
сиқиб чиқаради. Зичлик ўзгариши билан қалқовучни чўкиш даражаси ўзгаради, 
яъни, қалқовуч оғирлигига тенг бўлган сиқиб чиқарилган суюқлик хажми ўзгаради. 
Зичлик ортиши билан қалқовуч тепага қараб силжийди, чунки, энди нисбатан 
кам хажмдаги суюқлик хажми оғирлиги қалқовуч оғирлигига тенг бўлади. 
Бу қалқовучли зичлик ўлчагичларга ареометрларни мисол қилиш мумкин. Бу 
асбоблардан хар хил эритмалар зичлигини лаборатория шароитида ўлчаш учун 
фойдаланилади (экспрес-усул). 
Ареометр – бу шкалали (3) шиша қалқовуч (расм 143). Бу қалқовучнинг 
чўкиш даражаси қалқовуч оғирлигига (шиша цилиндри 1 кўринишидаги қалқовучга 
солинган дроблар (2) миқдорига) ва ўлчанаётган эритма зичлигига боғлиқ бўлади. 
Қалқович оғирлиги ўзгармас бўлганлиги сабабли, қалқовучнинг чўкиш даражаси 
фақат эритма зичлигига боғлиқ бўлади. 

---

140 
Расм 143
Ишлаб чиқаришда зичликни ўлчаш учун, ахборотни масофага узатишга 
мўлжалланган дифференциал трансформатор схемали сузиб турувчи қалқовучли 
зичлик ўлчагичлардан фойдаланиш мумкин (расм 144).
Расм 144. Расм 145 
Зичлик ўлчагич, металлдан ясалган қалқовуч 2 сузиб турувчи ўлчаш 
идишидан 1 ташкил топган. Ўлчанаётган суюқлик, сарфни стабиллашга 
мўлжалланган ўзгармас дроссель 5 ўрнатилган патрубок 3 орқали берилиб, патрубок 
4 орқали чиқариб юборилади. Зичликнинг ўзгариши қалқовучни (2) ва у билан 
уланган ўзакни (7) силжишига сабаб бўлади. Ўзакни ўрамлар орасидаги силжиши, 
дифференциаль – трансформатор схемали сигнал ўзгартиргич чиқиш электр 
сигналини ўзгартиради. Идиш ичида оқим тўлқинларининг таъсирини камайтириш 
мақсадида тўлқин қайтаргичлар (6) ўрнатилган.
Ўлчов асбоби хатолиги ±1%. Камчилиги – ўлчанаётган мухит сарфининг 
ўзгариши билан, патрубок 4 орқали тошиб ўтаётган суюқлик сатхининг ўзгариши 
натижасида қўшимча хатоликларнинг пайдо бўлиши ва ўлчамларининг катталиги. 

---

141 
145-расмда келтирилган сузиб турувчи қалқовучли зичлик ўлчагичи 
конструкциясида ўлчов асбоби кўрсатишига сарф ўзгаришининг таъсири, тошиб 
ўтувчи идишда (6) суюқлик устуни босими ўзгармас бўлиши сабабли, 
йўқотилади. Бу ерда: 1-идиш; 2-қалқовуч; 3-силжишнинг электр сигнал 
ўзгартиргичи; 4-ўзак; 5 ва 7 –трубка; 8-чиқарувчи трубка. 
146-расмда Юсупбеков Н.Р. ва Тошпўлатов Х.П. муаллифлигида яратилган 
қалқовучли зичлик ўлчагичларнинг чизмаси келтирилган.