|
Мирзо Меҳдихоннинг “Санглох” ва “Мабони ул-луғат” асарлари
Алишер Навоий ва “чиғатой туркийси”да ижод этган шоирлар асарлари бўйича тузилган луғатлардан бири Мирзо Меҳдихон (Низомиддин Муҳаммад Хож ал-Ҳусайн ас-Сафавий)нинг “Санглоҳ” асаридир. Луғатга грамматик очерк ҳам қўшимча қилинган бўлиб, у “Мабони ул-луғат” (“Тил асослари”) деб аталган.
Мирзо Меҳдихон ўзининг “Санглох” асарини ҳижрий 1173 (мелодий 1760 йили) ёзиб тугатган. Унда Лутфий, Мир Ҳайдар, Навоий, Ҳусайн Бойқаро, Бобур асарларида қўлланган туркий сўзлар форс тилида изоҳланган, улар қатнашган байтлардан келтирилган. Луғатга классик ижодкорларнинг асарларидаги маъносини топиш қийин бўлган сўзлар жамланган. Шундан келиб чиқиб, Мирзо Меҳдихон уни “Санглох” деб атаган эди (маъноси “тошлоқ ер” дегани).
Муаллиф “Санглох”нинг кириш қисмида “чиғатой туркийси”, хусусан, Навоий асарлари бўйича тузилган бошқа луғатларни тилга олади. Унинг бу маълумоти туфайли “Бадойиу-л-луғат”, “Абушқа”дан ташқари Румий, Фароғий, Надр Али, Мирзо Абдулжалил Носирийнинг бизгача етиб келмаган луғатлари бўлгани тўғрисида хабар топамиз.
Луғат беш жузвга бўлинган: биринчиси белгисиз бўлиб, ўз ичига “алиф” билан бошланувчи сўзларни қамрайди; иккинчи жузвда бошланиши ب, ز ҳарфли сўзлар келади; учинчи жузвда ص, ض, ط, ظ, ع, غ ва ف ҳарфли сўзлар; тўртинчи жузвда ق ва ك билан бошланган сўзлар; бешинчи жузвда эса ل, م, ن, ه, و ва ي ҳарфи билан бошланган сўзлар берилган.
Қисмлар китобларга бўлинади. Буларнинг ичига кирган ҳар бир ҳарф мустақил китобни ташкил қилган. Ҳар бир китобга кирган сўзлар биринчи ҳарфининг ҳаракатига кўра олдинма-кетин жойлаштирилган.
Ҳар бир боб бўлакларга ажралади. Улар maa-l-alif (алиф билан), maa-l-bā сўзлари билан бошланади. Бўлакчалар ичида феъл ва унинг бошқа шакллари аралаш келса, mina-l-muštaqqāt (ясама шакллар) ва mina-l-javāmid (ўзгармас шакллар)га ажратилади. Биринчисида феъллар, иккинчисида бошқа сўзлар келади..
“Санглох” ўз ичига 6181 луғат мақолани олади. Муҳими шундаки, “Бадойиу-л-луғат”да, қисман “Абушқа”да, сўз шакллари ҳам луғат мақолалар бошига олингани учун мустақил сўзлар қаторига кириб кетади. Агар “Санглох”даги сўз шаклларини ҳам мустақил сўзлар сифатида санайдиган бўлсак, бу ердаги сўзлар сонини ифодалаш учун 20000 дан кам бўлмаган рақамдан фойдаланишга тўғри келарди. Бунинг сабаби шундаки, бош сўзи феъл-луғат мақолалар ичида унинг 35 тагача грамматик шакллари ҳам келтирилган (Ҳасанов 1989(1)36-37).
Бош сўзлар ҳамма сўз туркумларидан тузилган. Феъллар инфинитив(масдар) шаклида, қолган сўз туркумлари эса бирликда ва бош келишикда келади.
Сўзлар ҳаракатларсиз, бироқ уларни тўғри ўқиш учун фонетик қайдлар бор. Агар унлилари “алиф”, “вāв”, “йā” билан ёзилган бўлса, фонетик қайдлар берилмайди.
“Санглох” ўзигача ва ўзидан кейин яратилган луғатлар орасида илмий жиҳатдан энг етуги бўлиб, унда сўзларни изоҳлашда қуйидагилар эътиборда тутилган:
1) Аввал бош сўз берилади.
2) Бош сўзнинг ўқилиши бўйича фонетик изоҳлар ва имло қоидалари келтирилади.
3) Бош сўз ва ундан ҳосил бўлувчи шаклларнинг грамматик характеристикаси.
4) Сўзнинг келиб чиқиши (этимологияси) баён қилинади.
5) Сўз ва ундан ҳосил бўлувчи шаклларнинг семантик таҳлили.
6) Бош сўз ва ундан ҳосил бўлувчи шаклларнинг маъносини тасдиқловчи ҳаволалар.
7) Бош сўз ва ундан ҳосил бўлган шаклларнинг румий (туркча), араб, форс ва бошқа тилларда ифодалаган маънолари.
8) Ўзидан бурун ўтган олимларнинг қарашларига танқидий муносабат.
9) Бош сўз маъносига мос ҳолда байтлар келтириш (қаранг: Хасанов1989(2),16).
Муаллиф сўзларни изоҳлаганда, керагига қараб, юқорида кўрсатилганларнинг у ёки бу жиҳатини баён қилади.
Энг муҳими, “Санглох”да ва бошқа луғатларда ҳам, Алишер Навоий ва бошқа классик ижодкорларнинг асарларидан олинган бош сўз сифатида, асосан, келиб чиқиши соф туркий, баъзан арабча ва ундан оз ҳолатда форсий сўз танланади. Луғат тузувчилар туркий сўзларнинг маъноларига, байт мазмунига боғлиқ ҳолда юз берувчи стилистик жиҳатларига алоҳида эътибор қаратганлар ва бунинг мураккаблигини, муҳимлигини тўғри англаганлар. Луғатларда берилган бош сўз барча туркумларига оид бўлиши мумкин.
Луғатшунослар бош сўз маъносини изоҳлаганда, унинг нозик қирраларига ҳам алоҳида аҳамият берганлар. “Санглох”дан олинган қуйидаги мисолга эътибор қаратинг:
Do'stlaringiz bilan baham: |
