O'rta osiyo tog'laridagi ko'llar Reja

^ Eron tog’ligi

Old Osiyo tog’liklari orasida Eron tog’ligi maydoni jihatidan eng kattasidir. Maydoni 2,7 mln km². Agar uning chegarasi sharqda Afg’oniston, Pokiston chegaralarining shimolda Turkmaniston va janubiy Iroq chegaralariga yetib boradi. 

Eron tog’ligi uchun tog’ tizmalari yassi tog’liqlar, botiqlar bilan almashinishi, qirg’oqchil iqlimning hukmronligi chala cho’l landshaftlarini ustun turishi xarakterli. Uning tog’janjirlari Armaniston tog’ligida va Pomirda bir-biri bilan tutashib qudratli tog’ butunini hosil qiladi. Eron territoriyasida atrofidagi tog’lar bir-biridan uzoqlashadi, ular orasida botqoqlar, platalar, tog’massavlari joylashadi. 

Bunda Eron shoxligi Alp-himaloy tog’lari sestemasiga kiradi. Tog’ hosil bo’lish jaraynlari bir necha bosqichda ro’y bergan. Eng kuchliharakatlar koshnazay atrofidagi tog’larda sodir bo’ldi. Ichki qismlar alp bumalanishigacha nisbatan barqaror massivlargaaylanib qolgan edi. Neogenda boshlanib hozir ham davom etayotgan umumiy ko’tarilish hozirgi ko’rinishdagi pomirni poydo bo’lishiga olib keldi. Atrofdagi tog’larni ko’tarilishi ichki qismda yemirilgan, jinslar, tuzlar to’planadigan bo’ldi. Tog’larningyon bag’irlari tik, daryolar chuqur uyib kirgan. Tog’liklarni ko’tarilishi va parchalanishi vulqonlar bilan birga ro’y bergan. 

Kaspiy dengizning janubiy sohili bo’ylab elburs tog’lari ko’tarilib turadi. Butog’ sestemasi balandligi 2000-4000 m bo’lgan yon bag’irlari tik, chuqur daryoni kesib o’tgan bir-biriga paralel tshmanardosh tashkel topgan. Elbursning baland chuqqisi 5604 m Demavend so’nmagan vulqondan iborat. 

Tog’ bilan kaspiy past tekisligi joylashgan. Uning ketligi bir necha km dan bir necha unlab km ga boradi. Elburs tog’dan daryolar keltirgan yotqiziqlardan hosil bo’lgan. 

Elburs tog’larian sharqda turkman-Xurosan tog’lari sestemasi joylashgan. Unda ikkita oragrafik zona ajraladi. Shimolida Kopetdog’ va Janubida Nishopur tog’lari bor. Konetdog’ mezoziy va Kaynazoy eralarinig burmalangan jinslardan tuzilgan, balandligi 2000-3000 m. Eng baland joyi hazarmaskend cho’qqisi 3117m. 

Janubidagi Nishopur tog’lari ko’chroq parchalangan. Alohida-alohida massivlarga bo’linib ketgan. Eng baland joyi Ko’hi-binalud 3322 m ga yetadi. Shimol bilan Janub tizmalari orasida Atrek, Keshefrud daryolari oqib o’tadi, Kuchay Mashhad vodiysini hosil qiladi. 

Eron tog’ligining Sharqiy davom Parapomiz tog’laridir. Parapamiz Turkman-Xuroson tog’laridan Zulfiqor yo’lagi orqali Xarirud (Tajon) daryo vodiysi bilan ajralib turadi. 
Eron tog’ligini janubida Zagros tog’lari joylashgan. Ukurdieten tizimasidan Ormuz bug’ozigacha davom etgan. Omon qo’ltig’i qirg’oqlaribo’ylab makrom tog’lari ko’tarilgan. Zagros tog’larining janubiy harbiy yarim bilan birgalikda janubiy Eron tog’lari ham deb yuritiladi. Eron tog’ligini Afg’oniston, Pokiston teretoriyasidagi qismi Sulaymon tog’lari deb aytiladi. Janubiy tog’larni o’rtacha balandligi 1500-2500 m. Faqat Zagros tog’larini markaziy qismida balandlik 4000 m dan oshadi. Eng baland joyi zardko’h 4548 m, Sulaymon tog’larida Obashta-Tsukay massivi 3441 mga yetadi. 
Oloy va Fors qo’ltiqlari bo’lab tog’lar etagida past sohil tekisligi joylashgan. Uni Zagros va Makron tog’larining tarmoqlari ayrim qismlarga bo’lib yuborgan kengligi 40-50km dan oshmaydi. 
Eron tog’ligining ichki qismi o’rtacha balandlikdagi tog’ massivlaridan, cho’llardan tekisliklardan iborat. Bularni Eronda lut (cho’l) va kevir (sho’rxoklar)deb yuritiladi. Ichki qismdagi massivlar orasida o’rta Eron, Sharqiy Eron va Paropamiztog’lariga Janubdan tutashib turadigan O’rtaAfg’on tog’lari alohda ajralib turadi. Balandliklar 1500m dan 2500m gacha, ba‘zi bir balandliklar tog’lik ustidan 3500m gacha, hatto 4000m dan ham baland ko’tarilib turadi. Ayrimlariso’ngan yoki so’nayotgan vulqonlardir. Masalan. Sarhad yassi tog’liklardagi ko’hi teftan. Dashti kevir, Dashti Lut, Dashti Margoh va qumli Registon cho’llari hosil bo’lgan 
Eron tog’liklarida foydali qazilmalar ko’p. Lekin juda zaif o’rganilgan vakam foydalanilgan. Asosiy boylik neftdir, uning katta zahiralari eronning janubiy-g’arbida, Zalros tog’lari etagida yeshotsen yotqiziqlarida to’plangan. Kaspiy bo’yn past tekisligidagi, Eron Azarboyjonda ham neft bor. 
Osh tuzi kaliy tuzi glauber tuzlarini zahiralari katta. Shimolida Toshkumir ham bor. Temir, mis, qo’rg’oshin, ruh, oltin va boshqalar ichki rayonlarda ham, tashqi tog’ tizmalarida ham mavjud. 
Eron tog’ligi butunlay subtropik iqlim mintaqasida joylashgan. 
Tog’likning janubiy qismida tropik ham yaqin. Tog’likning ichki qismini atrofini tog’lar o’rab turadi. Natijada kontinentallik, yozda haroratni yuqori bo’lishi, quruqligi, uning iqlimini asosiy xususiyatlarini belgilab beradi. Shunga ko’ra oblast iqlimida katta tafavutlar mavjud. 
Tekislikni katta qismidaiyulning o’rtacha harorati+24^o. Past tekisliklarda +30-32^o ga yetadi. Tog’liklar ustida yozda tropikhavo tarkib topishi ba‘zi bir joylarda harorat soyada +40^o +50^o ga yetadi.Qishda oblastningkatta qismi soviydi. Faqat Kaspiy bo’yi pasttekislikda, janubda o’rtacha harorat 00 dan yuqori. Janubdan Kaspiy sohillarida +10⁰, +11⁰ dan, janubiy sohillarda +15⁰.
Shimoldan Osiyo maksimumidan sovuq havolar kirib kelganda qishda harorat -25⁰ gacha pasayadi. Qishda tsiklon harorati ro’y beradigan vaqtlar bo’ladi. Bunda harorat ko’tariladi, kunlar iliydi, tog’larda qor va muzliklar erib daryolar toshadi.
Eron tog’ligida yog’inning asosiy qismi bahor va qishda tushadi. yog’inlar quyi fronti atrofida tsiklonik harakatlar, Atlantika havosi kirib kelganda yog’adi. Yog’inlarni asosini tog’ tizmalari tutib qolishi. Ichki rayonlarda Dashti Lut va boshqalarda yiliga 100 mm dan, hatto 50 mm dasi kam yog’in tushadi. tog’ yonbag’irlarida g’arbda 500 mm gacha sharqda 300 mm gacha yog’adi. Kaspiy sohillarida. Elbrus tog’i yonbag’irlarida 1000 mm dan 200 mm gacha yog’in tushadi. sulaymon tog’i yon bag’irlariga ekvatorial mussonlar ta‘sir etadi. 
Oblastda suv kam. Ba‘zi rayonlar suv bilan yetarli miqdorda ta‘minlangan. To’lin suvli daryolar Kaspiy dengiziga qo’yiladi. Boshqa yerlardagi daryolarning ko’pchiligi doimiy oqimga ega emas. for va Okean qo’ltiqlarigacha mayda daryolar quyiladi. Eng uzuni 550 km Karun bo’lib, Fors havosiga qaraydi. Eron tog’ligida daryolarining ko’pchiligi, Afg’onistondagi 1000 km dan uzun bo’lgan, Hilmand ham ichki oqim havzasiga kiradi.
Daryolaridan yerlarni sug’orishda foydalaniladi. Yirik daryolari – Hariruz, Hilmand, Artek, Kashofruz daryolari bo’ylab vohalar joylashgan.
Oblast ko’llari okeanlar bilan tutashmaydi. Sayoz, kuchli darajada sho’rlashgan, yog’inlarga bog’liq holda maydoni, qiyofasi o’zgarib turadi. Yozda ko’pchiligi qurib qoladi. 
Ko’p rayonlarida aholi suvni quduqlardan, kariizlardan oladi. 
Tuproqlar, o’simliklar yog’in miqdoriga, yonish vaqtlariga bog’liq. O’rmonlar tog’larni nam shamollarga qaragan yonbag’irlarida o’sadi. 
Janubiy Kaspiy past tekisligida Elbrus tog’larini shu past tekislikga qaragan yon bag’irlarida 2000 m balandlikgacha keng bargli o’rmonlar tarqalgan. Daraxtlarni ko’pchiligi qishda bargini to’kadi. Bular Kashtan bargli dup-dup, buk, grab, gledichiyani ba‘zi turlari, temir daraxti shamshod, do’lana, olcha, anor butalari, yovvoyi tok, chirmoviq, maymunjon kabilar o’rmon, qo’ng’ir va tog’ padzol tuproqlarida o’sadi.
Zagros tog’larining janubiy yonbag’ilarida dup, shumtol, zarang, merta, handon pista aralashib o’sadigan siyrak o’rmonlar bor. Turkman-Xuroson, Sulayman, Paropamiz va boshqa tizmalarni yog’in ko’proq tushadigan qismlarida past bo’yli pista, archa taqalgan. O’rmonlardan yuqorida butazorlar alp o’tloqlari joylashadi. O’simlik qoplamida tog’ ksirofitlari, cho’l va quruq dasht, o’simlik olami, ko’pchilikni tashkil etadi. Hammadan ko’p astragal turlari, tikanli butalar bor. Gili cho’llarda shuvoq ko’p saksovulzorlar bor. Janubiy sohilning tropik mintaqalarida g’alla gullilar tarqalgan.

Daryo vodiylari bo’ylab qamishzorlar, yulg’un to’qaylari joylashgan.

Vohalarda sholi, setrus o’simliklari, tamaki, xurmo, shakarqamish yetishtiriladi. 

Eron tog’ligida o’rmon dengiz bo’yiga Afrikaga, janubiy Osiyoga, O’rta Osiyoga xos hayvonlar bor. O’rmonlarida qo’ng’ir ayniq, qoplon, botqoqli butazorlarida to’ng’iz yashaydi. Qung’oqchil tekisliklarida tog’li rayonlarida tog’ echkilari, qo’ylari, jayron, cho’l yovvoyi mushugi, chiyabo’ri, kemiruvchilar bor. daryo va ko’llarning bo’yidagi ko’llarning bo’yidagi butazorlarda g’oz, o’rdak, chayka, qizilg’oz, o’rmonlarida tustovuq, cho’llarida xo’jasovdogar, chil yashaydi. 

Eron tog’ligida qurg’oqchil rayonlardagi kabi sudralib yuruvchilar hashoratlar bor. Chigirtka, biy, chayon, Palanga, echki emar, ilon, toshbaqa kabilar ko’p.