O'rta osiyo tog'laridagi ko'llar Reja

O'rta osiyo tog'laridagi ko'llar
Reja:

1. 
   Old Osiyo to’g’risida tabiiy geografik tavsif.
   
2. 
   Tabiiy geografik oblastlari:
   

1. 
   Kichik Osiyo tog’liklari.
   
2. 
   Armaniston tog’ligi.
   
3. 
   Eron tog’ligi.
   

Old Osiyo. Old Osiyo yassi tog’ligi O’rta dengiz bo’yi qirg’oqlaridan to tibetgacha cho’zilib borgan. Uning tarkibiga Kichik Osiyo, Armaniston va Eron yassi tog’liklari kiradi. O’lkaning atroflari uchun kaynazoy yoshidagi burmali strukturalar asosiy o’rinni egallasa, ichki qismlarida nisbatan qadimgi o’rtacha balandlikdagi massivlar turadi. Hozirgi landshaftlarni yuzaga kelishida neotektonik harakatlar katta rol o’ynagan. Tipik O’rta dengiz bo’yi landshaftlari sharqqa bor gan sari kontinentallikni orta borishi bilan quruq cho’l, cho’l landshaftlariga ega bo’ladi. 
Kichik Osiyo tog’liklari O’rta, Egey, Marmara, Qora dengizlar o’rab turgan Kichik Osiyo yarim orolida joylashgan. O’rta va Egey dengizida Kichik Osiyo qirg’oqlariga yaqin joylashgan Kipr, Rados va boshqa orollar ham qaraydi.
Kichik Osiyo Old Osiyoda tabiati O’rta dengiz bo’yiga yaqin bo’lgan oblastlardan. Uning g’arbiy va janubiy chekkalari to’liq O’rta dengiz bo’yiga o’xshaydi. Kichik Osiyoda aholi qadimdan zich yashab kelayotgan rayonlardan biri. Uning tabiati inson ta’sirida katta o’zgarishlarga uchragan.
Oblast rel’efi uchun Shimol va janubda tog’ tizmalari sistemasi, ular orasida markaziy qismida joylashgan ichki yassi tog’lik xarakterli. Sharqda chekkadagi tog’ tizmalari bir-biriga yaqinlashadi, yassi tog’lik ayrim qismlarga bo’linib ketadi. Orografiyasining mana shu xususiyatistruktura xususiyatlarga mos keladi. Hozirgi rel’ef neogen va antropogenning 1-yarmida ko’tarilish, cho’kish, parchalanish ro’y bergan davrda tarkib topgan. Shu davrda Kichik Osiyo, Bolqon yarim orolidan ajraldi, Egey va Marmara dengizlari, Dardanell, Bosfor bo’gozlari paydo bo’ldi. Bu harakatlar paytida Kichik Osiyo palaxsali tog’lari ham paydo bo’ldi. Ko’tarilishlar eroziya proseslarini jonlantirishga olib keldi. Yer po’stidagi yorilishlar bilan vulkanizm bog’liq. Bu ayniqsa sharqiy qismlarida kuzatiladi. Oblastda seyssmik harakatlar ham bo’lib turadi.

Kichik Osiyoning o’rta qismidagi yassitog’lik Anatoliya yassitog’liklari deb yuritiladi. Uni shimaldan umumiy nom bilan Pontiya tog’lari deb ataladigan tog’ tizmalari o’rab turadi. Bu tog’lar Qora dengiz tomonga tik tushib kelgan, ba’zi joylaridagina kichikroq pasttekislik yerlari bor. Shimoliy sohilda Sinon va Samsun qo’ltiqlari hosil bo’lgan. G’arbdan sharqqa tomon Pontiya tog’lari G’arbiy Pontiya, O’rta Pontiya, Sharqiy Pontiya tog’lariga bo’linadi. G’arbiy Pontiya tog’larini absolyult balandliklari 2000 m.ga etmaydi. Eroziya tufayli kuchli parchalangan. O’rta Pontiya tog’ sistemasining parchalangan pasaygan qismi bo’lib, uning etagida qizil irmoq, yashil irmoq daryolarining tekisliklari joylashgan.

Sharqiy Pontiya tog’lari ancha baland, kam parchalangan. Tog’larnni balandligi 3000 m.dan oshadi. Yuqorisida al’p rel’ef shakllari, keskin muzliklar bor.

Yarim orolni janubdan Tavr tog’lari sohildan uzoqlashib past tekisliklar hosil qilgan. Antal, Mersi, Iskandaron qo’ltiqlari, Likiya, Kilikiya yarim orollari hosil bo’lgan. Tavr tog’lari Al’p burmalanishida hosil bo’lgan. Ko’pchilik yerida balandliklar 2000-3000 m.dan oshadi. Markaziy Tavrdan Qoldiqtog’ eng baland tog’ massivi bo’lib, Demirqoziq cho’qqisi 3726 m.ga boradi. Katta maydonlarni yalang’och toshloq yassi tog’liklar, kardalalari, qirrali tog’ tizmalari egallagan. Tavr tog’lari sharqda Armaniston tog’ligiga borib tutashadi. 

Anatoliya yassi tog’ligining yer yuzasi peneplenlashgan. Yassi tog’likdagi balandliklar 800 m.dan 1500 m.gacha boradi. Yassi tog’likda yakka-yakka vulkan tog’lari ko’tarilib turadi. Bular orasida botiqlar ko’p bo’lib, ular qurib qoladigan sho’r ko’llar bilan band.

G’arbda qirg’oqqa ko’ndalang joylashgan yassi tog’lik, tog’ tizmalari bo’lib, qirg’oq juda parchalangan. Mana shu yerda rios tipidagi qirg’oqlar yuzaga kelgan shu sohilda Turkiyaning Izmir porti joylashgan. Oblastning O’rta dengiz bo’yiga mansubligi iqlim xususiyatlarida aks etadi. G’arbda va janubda tog’ tizmalarida ko’p yog’in tushadi. Shamolga ro’para yonbag’irlarida 1000 mm.dan ortiq yog’in tushadi, asosiy qismi qish-bahor oylarida yog’adi. Sharqqa borgan sari Atlantikadan keladigan havolar ta’siri kamayadi. Anatoliya yassi tog’ligining sharqiy rayonlarida 200 mm.dan oshmaydi. Maksimum yog’in bahor va qish oylariga to’g’ri keladi. Pontiya tog’larining shimoliy yonbag’irlariga 3000 mm.gacha yog’in tushadi. Bu yerda butun yil bo’yi yog’in ko’p yog’adi. Yozda yog’inlarni shimoli-sharqdan esadigan shamollar, qishda qutb frontidagi siklonlar olib keladi. Ichki rayonlarda baland tog’larda qishda qor yog’adi. 

Oblastning turli qismlarini harorat rejimida ham tafovutlar bor. G’arbiy va janubiy sohillarda yanvarning o’rtacha harorati +5 ⁰ , eng janubida +10⁰, iyulning o’rtacha harorati +25, +30⁰. Shimoliy sohilda qish iliq, yoz salqinroq keladi. Ichki rayonlarida Sharqda, yozgi va qishki haroratlar o’rtasida tafovut katta. Qishki haroratlar manfiy, yanvarning o’rtacha harorati –16⁰ gacha pasayadi. Yassi plato va botiqlarda yozda harorat +30⁰ kotariladi. Tog’larni eng baland qismlarida iyunning o’rtacha harorat +16, +20⁰ dan oshmaydi.

Kichik Osiyoning iqlim sharoiti daryo shoxobchalarini rivojlanishiga qulaylik tug’dirmaydi. Dar yolari kam suv, oqim rejimi beqaror. Qora va O’rta dengizga, Dajla va Frot havzasiga oqib boruvchi daryolar sharqdan tog’lardan oqib tushadi. Uning uzun daryosi Qizil irmoq bo’lib, Anatoliya yassi tog’ligidan boshlandi. Uzunligi 950 km., Qora dengizga quyiladi. Bu daryo keskin buralib oqishi, tirsaklari bilan tanilgan. Tirsaklari meandralar deb ataladi. 

Daryolarning kema qatnovida ahamiyati bo’lmasada, sug’orishda, aholini suv bilan ta’minlashda katta ahamiyatga ega. Daryolarda tug’onlar, suv omborlari qurilgan. 

Oblast ko’llari tektonik va karst ko’llaridir. Ular oqmas ko’llar bo’lib, kuchli darajada sho’rlangan. Anatoliya yassi tog’ligining o’rta qismida eng katta Tuz ko’li bor. G’arbiy Tavr tog’lari etaklarida bir qancha tektonik ko’llar bor. 

Yarim orolda o’rmonlar maydoni katta emas. Bunga tabiiy sharoit bilan birga o’rmonlar ni kesib yuborilishi hamm sabab bo’lgan. 

Pontiya tog’larining yog’in yil bo’yi tushadigan Shimoliy yonbag’rida o’rmonlar ko’p. 

600-700 m.gacha bo’lgan balandliklarida namsevar kolxida tipidagi doimiy yashil o’rmonlar o’sadi. Ularni ostida qizil tuproqlar bor. Yuqorida o’rmon qo’ng’ir tuproqlari bilan almashinadi. Pontiya tog’lari etaklarida tabiiy o’simliklar kam saqlanib qolgan. Landshaftida bog’lar, uzumzorlar, makkajo’xori va tamaki ekilgan dalalar, shahar va qishloqlar bor.

Tog’larda subtropik o’simliklar mo’tadil mintaqaning buk, grab, kashtan, lina kabi bargini tukuvchi kengbargli o’rmonlar bilan almashinadi. Aralash o’rmonlar yuqorida ignabargli o’rmonlar bilan almashinadi. Aralash o’rmonlar yuqorida ignabargli o’rmonlar bilan, yana ham yuqorida subal’p bo’tazorlari, tog’ o’tloqlari keladi. 

Yog’in miqdori kamayadigan, yozi qurg’oqchil bo’ladigan g’arbida va janubda namsevar o’rmonlar, jigarrang tuproqlarda o’sadigan butazorlar, O’rta dengiz tipidagi o’rmonlar bilan almashinadi. Tavr tog’larini janubiy yonbag’irlarida livan kedri uchraydi. 

Tog’larni yarim orolning ichki qismiga qaragan yonbag’irlarida Likiya va Kilikiya yarim orolli ohaktoshli platolarida o’rmonlar yo’q. Nam yetishmaydigan yerlarda siyrak qarag’ay yoki archazorlar, kulrang jigarrang tuproqlarda yostiqsimon dukkakli butalar, shuvoq, g’allagullilar o’sadi. Shunday jolarda aholi echki va qo’y bo qishadi.

Hayvonot olamida Yevropaga , Osiyoga xos hayvonlar bor.

O’rmonlarda asl bug’u , yelik to’ng’iz , qo’ng’ir ayiq, bo’ri, tulki, suvsar , qoplon ,janubiy va ichki qurg’oqchil rayonlarda olqor, yovvoyi echki, chiyabo’ri, sirtlon, kaltakesak, ilon, burgut, grif, qirg’iy, boyo’g’li va boshqalar yashaydi .