O‘rтa maxsus, kasb-hunar тa’limi markazi

R E J A:

1. Havola bo‘lak haqida.

2. Havola bo‘lakli qo‘shma gap qismlarini bog‘lovchi vositalar.


1-topshiriq. Quyida berilgan gapdagi nuqtalar o‘rniga mos keladigan so‘zlar qo‘yib gap tuzing. Bosh va ergash gapda bir-birini taqozo etib turgan so‘zlarni belgilang.

1) Kim . . . . . . . .-sa, u . . . . . . . . . .-di.

2) Kim . . . . . . . .-sa, uni . . . . . . . .-di.
3) Kimki . . . . . .-sa, unga . . . . . . . -di.
4) Kim. . . . . . . . -sa, uning . . . . . .-di.


2-topshiriq. Yuqoridagi nuqtalar o‘rniga to‘ldirib tuzgan qo‘shma gapingizda qaysi qism bosh gap, qaysi qism ergash gap ekanligini aniqlang. Bosh gap tarkibidagi ko‘rsatish olmoshining qanday gap bo‘lagi vazifasida kelayotganini belgilang.
3-topshiriq. Quyida berilgan qo‘shma gap qolipi aso­­­sida to‘rtta gap tuzing. Qo‘shma gapning ikkinchi qismi (bosh gap) tarkibidagi ko‘rsatish olmoshini turli kelishik shakllarida keltiring va ularning qaysi gap bo‘lagi vazifasida ekanligini aniqlang.
Kim 1 -sa, ko‘rsatish olmoshi 2 -di


4-topshiriq. Quyida berilgan qo‘shma gap qolipi aso­sida to‘rtta qo‘shma gap tuzing. Qo‘shma gapning birinchi qismi (bosh gap) tarkibidagi shu olmoshining qanday gap bo‘lagi vazifasida kelayotganini aniqlang va ergash gapni olmosh o‘rniga qo‘yib, qo‘shma gapni sodda gapga aylantiring.

Shu 1 ki, 2

Esda saqlang. Qo‘shma gap tarkibida faqat ergash gapgina bosh gapga ma’lum bog‘lovchi vositalar yordamida bog‘lanib qolmaydi. Ko‘pincha bosh gap tarkibida ham ergash gapni taqozo etadigan, uning mavjud bo‘lishiga ishora (havola) qiladigan ko‘rsatish olmoshlari ishtirok etadi. Ergash gap shu olmoshning ma’nosini izohlaydi, uning ma’nosiga teng keladi.

Masalan, Shunday odamlar borki, odamlarning naqshidir. Тoleyim shulki, Vatanda bir guliston tanladim. Kim ko‘p kitob o‘qisa, o‘sha ko‘p biladi.

Havola bo‘lakli qo‘shma gaplarda havola bo‘lak qanday gap bo‘lagi vazifasida kelsa, ergash gap ham shunday gap bo‘lagi nomi bilan yuritiladi.

Eslab qoling. Yuqoridagi gaplarda shunday, shulki, o‘sha bo‘laklarining mazmuni ergash gap orqali izohlanadi. Ular ergash gapga ishora qiladi. Shuning uchun bunday bo‘laklar havola bo‘laklar sanaladi. Bunday bo‘laklar qatnashgan qo‘sh­ma gaplar esa havola bo‘lakli qo‘shma gaplar deyiladi.

Havola bo‘lakli qo‘shma gaplarda ergash gap bosh gapga havola bo‘lakdan tashqari, -ki va -sa shakllari yordamida bog‘lanadi. Bulardan -ki bosh gap kesimi oxiriga, -sa esa ergash gap kesimi oxiriga qo‘shiladi. Solishtiring:

1) shu ... -ki, ... -di

2) kim ... -sa, ... -di