|
SU V V A M IN E R A L T U Z L A R A L M A S H IN U V I
Odam organizmining 2/3 qismini suv tashkil qiladi. Suv hujayralararo
bo'shliqlarda, hujayralaming tarkibiy qismida bo'ladi, shuningdek qon va
limfaning suyuq qismini tashkil etadi. Suv organizmda moddalaming
parchalanishi (oksidlanish) jarayonida hosil bo'ladi. Bulardan tashqari,
suv organizmga qabul qilingan suyuqliklar va ovqatlar orqali ham kiradi.
Shu bilan birga organizmdan bir kecha-kunduzda o'rtacha 1,5— 2,0 /
suyuqlik (buyrak orqali 500— 800 ml, nafas yo'lidan chiqarilgan havo
bilan 500—600 ml, ter bilan 500— 600 ml) tashqariga chiqadi. Organizmda
suv va mineral tuzlar hamisha bir xilda bo'lishi zarur, chunki u
organizmdagi ko'pchilik moddalaming erishi uchun keraklidir. Organizmda
suv miqdori kamaysa, qon suyuqlashadi, yurak urishi tezlashadi, og'iz
quriydi. Chidab bo'lmas darajada chanqash kuzatiladi. Odam suyuqlikni
kam qabul qilsa, to'qimalar hujayrasidagi suyuq muhit yangilanmaydi.
Natijada moddalar almashinuvida hosil bo'lgan chiqindilar tashqariga chi-
qarilmaydi, organizm zaharlanib o'ladi. Aksincha, to'qimalarda suv to'plan-
sa, shish paydo bo'ladi. Bunda to'qimalar hajmi kattalashib bo'shashadi.
Barmoq bilan bosilganda hosil bo'lgan chuqurcha uzoq saqlanadi. Shish-
gan to'qima hujayralari oralig'idagi suyuqliklar ular oralig'ini kattalashtiradi.
Shu bilan birga organizm bo‘shliqlarida ham suyuqlik to'planishi (istisqo)
kuzatiladi. To'qima va organizm bo'shliqlarida suyuqlik to'planishiga
transsudat
deyiladi. Suyuqlikning to'plangan joyiga qarab turlicha nom
bilan ataladi: qorin bo'shlig'ida suyuqlik to'plansa,
istisqo
— assit, plevra
bo'shlig'idagini —
gidrotoraks,
yurak parda bo'shlig'idagini —
gidrope-
rikard,
miya bo'shlig'i oralig'idagini —
gidrosefaliya
va tuxumning qin
parda bo'shlig'idagini
gidrosele
deb ataladi. Shishlar va istisqolar ko'pincha
yurak faoliyatining susayishi, qon aylanishining sekinlashishi va venoz
kapillyarlardagi bosimning ortishi tufayli paydo bo'ladi. O 'ta ochlik,
og'ir kasalliklar, buyraklar faoliyatining buzilishi, zaharli moddalar
ta’siri va turli shikastlanishlar ham shishlar paydo bo'lishiga olib
keladi. Odatda, organizmga suv va ovqatlar bilan 15 ga yaqin turli
kimyoviy elementlar kiradi. Jumladan: osh tuzi — 10 g, kaliy — 1 g,
magniy 1,5 g, fosfor — 0,8 g, temir — 0,001 g, kalsiy — 0,012 g va
juda kam miqdorda mis (0,0003 g), marganes va yod (0,0003 g) va
boshqalar. Bu elementlar turli to'qimalarda turlicha tarqalgan. Masalan,
qon gemoglobinida temir, suyaklar tarkibida kalsiy va fosfor, qalqon
simon bez hujayralarida yod ko'proq bo'ladi. Organizmda kimyoviy
elem entlar miqdori doimo bir xil bo 'lish i kerak. Shuning uchun
organizmga qancha miqdorda mineral moddalar kirsa, shuncha miqdorda
tashqariga chiqib turadi. Organizmdagi suyuqlik tarkibida 0,9— 1,0%
osh tuzi eritmasi bo'lib, ular ko'p miqdorda hazm shiralari ishlab
chiqarilishiga ta’sir qiladi. Q o'zg'alish, tormozlanish va muskullarning
qisqarishida muhim rol o'ynaydi. Mineral moddalar almashinuvining
buzilishi k o 'p ro q qalqonsim on bez orqa tanalari funksiyasining
o'zgarishida kuzatiladi.
Osh tuzi organizmdagi osmatik bosimni bir xilda saqlab turadi.
Surunkasiga ovqat tarkibida osh tuzi bo'lmasa, bu odamni o'limga olib
keladi. Organizmdagi osh tuzi miqdorini bir me’yorda saqlashda buyraklar
muhim rol o'ynaydi. Yuqorida keltirilgan elementlardan tashqari, organizm
juda kam miqdorda zarur bo'lgan elementlar (bularga mikroelementlar
deyiladi) ham qabul qiladi. Anemiya bo'lmaslik uchun kobalt (vitamin
B |2 tarkibida bo'ladi), tishlarning mustahkamligini saqlash uchun ftor va
qonda karbonat angidrid gazini biriktirish uchun rux (karboangidraza
fermenti tarkibida bo'ladi) qabul qilinadi.
Ovqat miqdori va tarkibi
odam ehtiyojini qondirishi, salomatligi va
ish qobiliyatini saqlashi, bolalarning to'g'ri o'sishini ta’minlaydigan bo'lishi
kerak. Jumladan, jismoniy mehnat bilan shug'ullanmaydigan odamlarga
bir kecha-kunduzda o'rtacha 3000 kkal kerak bo'lib, buning uchun 100 g
oqsil, 90 g yog' va 400 g uglevod, mineral tuzlar, vitaminlar, osh tuzi va
suv qabul qilish kerak. Jismoniy mehnat qilganda iste’mol qilinadigan
ovqat tarkibida oqsil, yog', uglevod va boshqalar ko'proq bo'lishi zarur.
Bordi-yu, ovqat tarkibida (ishlovchilarda) oqsil 200 g dan, yog' esa 150
g dan oshib ketsa, ovqat hazm bo'lishi buziladi. Og'ir jismoniy ish ja
rayonida esa uglevodlar miqdorini oshirish, aksincha ozish uchun uning
miqdorini kamaytirish tavsiya etiladi.
Download Do'stlaringiz bilan baham: |
