Orta Aziyada qollanılg’an kalendarlar. Joba

3. Umar Xayyam kalendarının’ engiziliwi. Umar Xayyam kalendarının’ du’nyadag’ı jetilisken quyash kalendarı sıpatındag’ı qa’siyetleri. Umar Hayyam kalendarı.
Umar Hayyam 1074-jılı dosti Nizam ul - Mulkni usınısı menen Bag'dadg'a baradı. Ondag’ı «Nizamiya» akademiyasının’ ataqlı mu'najjimlarina basshılıq etedi. Bul kalendar boyınsha 33 jılda 8 dana kabisa jılı keledi ha’m jıldın’ uzınlıg’ı 365 ku’n 5 saat 49 minut 5, 5 seku’ndga ten’ 1079-jıl 16-marttan baslap Iranda qabıllandı ha’m ha'zirge shekem Iran ha’m Awg'anistanda qollanıp kelinip atır. Jan’a jıldı 1-ku’ni Ha’mal (Nawriz) esaplanadı. Xijriy quyashiy aylar mudami jıldın’ belgili bir waqittinda keledi.
1. Ha’mal (qoy)- 31
2. Savr (siyir) - 31
3. Javzo (egizek)-31
4. Saraton ( qisqishbaqa) - 31
5. Sunbula (boshoq)-31
6. Asad (arislan) - 31
7. Mezon (tarezi) - 30
8. Aqrab ( shayan) - 30
9. Qavs(mergen)-30
10.Jadiy(taw echkisi)-30
11.Dalv(Qovg'a)-30
12.Hut(baliq)-29-30
Bul kalendar «Ziji Malikshah» dep da atalg’an. Kalendar 4500 jılda 1 sutka qa’te etedi. Eramizdin’ 1079-jılinda Saljuqiylar sultanı Jalaliddin Malikshah Yazdigird jıl esabın reformalaw tuwrısında buyrıq beredi. Kalendar reforması arnawlı du’zilgen komissiya ta’repinen u’yrenip shıg’ıladı. Og’an shayır ha’m alım Umar Xayyam (1040 -1123) basshılıq etedi. Kalendar Iran shahi Malikshah ta’repinen 1079-jıl 16-martda (bul da’wirde yulian kalendarı boyınsha ba’ha’rgi ten’ ku’nlik sol ku’nge tuwrı keler edi) yamasa hijriy ay kalendarı boyınsha 471 jıldın’ ramazan ayinda qabıllandı. Jan’a kalendarda jıldın’ baslanıwı ba’ha’rgi ten’ ku’nlikke tuwrı keliwi kerek edi. Sebebi sol waqıtta jan’a jıldın’ baslanıwı ba’ha’rgi ten’ ku’nlikten derlik bir ha’pte uzaqlasip, 14-16 martg’a tuwrı kelip qalg’an edi. Eger jan’a jıl 20, 21 ha’m 22 marttan baslansa maqsetke muwapıq bolar edi. Umar Xayyam basshılıg’ındag’ı komissiya jan’a jıldı ba’ha’rgi ten’ ku’nlikten baslaydı ha’m onın’ ushın kabisa jılı tan’lap alınadı. Bul kalendarda da Yazdigird jıl esabındag’ı sıyaqlı bir jıl 12 Ayg’a bo’linedi ha’m ha’r bir ay 30 ku’nnen ibarat boladı. Bul kalendar Yazdigird kalendarınan ayrıqsha bolıp esaplanıwda kabisa jılına 6 ku’n da qosılg’an. Kalendarda ha’r 33 jıl bir da’wir esaplang’an. Ol jag’dayda ha’r otız u’sh jılda segiz ret kabisa jılı kelgen. Bunda kabisa ku’ni jeti ret to’rtinshi jıl aqırına, segizinshi kabisa ku’ni bolsa besinshi kabisa jılı aqırına qosılg’an. Bul kalendar hijrattin’ birinshi jılı 622-jıldan baslap esaplanadı. Kalendardın’ na’tiyjeni a’melde qollana baslag’an ku’ni hijriy 471-jıl 10-ramazan, (Yazdigird esabı boyınsha 448-jıl 19-fevraldan) 1079-jıl 16-martg’a tuwrı keledi. Usı sa’ne Hijriy-sha’msiy esabı boyınsha 458-jıldın’ birinshi baslanıw ku’ni - ba’ha’rgi ten’ ku’nlik ku’ni (Nawriz) boldi. Bul kalendar Umar Xayyam kalendari deliniwi menen birge saljuqiylar sultanı Jalaliddin Malikshah atı menen Jalaliy kalendarı dep at aldı. Umar Xayyam kalendarı du’nyada bu’gingi ku’nge shekem jaratılg’an jetilisken kalendarlardan biri esaplanadı. Ol jag’dayda qa’telik bir sutkag’a jetiw ushın 4500 jıl kerek boladı. Bul bolsa kalendardın’ anıqlıq da’rejesi qanshellilik joqarı ekenligin ko’rsetedi. Umar Xayyam kalendarı XIX a’sir ortalarına shekem Iranda qollanildi. Keyin Hijriy-sha’msiy kalendarı reforma etilib, aylardın’ ku’n mug’darı zodiak aylarının’ ku’n mug’darına tuwrılanadı. Sol waqıttan baslap Hijriy-sha’msiy kalendarında a’yyemgi Iran aylarının’ atı da qollanila baslandı. Olardın’ rejimi to’mendegishe: