Orqa miya nerv sistemasining tuzilishi

Nerv tolalarining mielinlashuvi
Avval periferik nervlar, sungra orka miya nervlari, keyinroq bosh miya sopining nerv tolalari, undan so’ng bosh miya katta yarimsharining tolalari miyelinnlashadi. Mielin qavat rivojlangan sari nerv tolasining qo’zg’aluvchanligi orta boradi. Ona qornida embrion 4 oylik bo’lgandan boshab, orqa va bo-sh miyadagi nervlar mielinlasha boshlaydi.
Birinchi galda harakat nervlari, so’ngra aralash nervlar, undan keyinroq miyaning markazga intiluvchi nervlari mielinlashadi. Bola tutilganida harakat nervlari mielin qavat bilan qisman o’ralgan bo’ladi.
Bola 1,5-2 yashar bo’lganda bosh miyasidagi ko’pgina nervlar, 2 yoshida eshitish organi nervlari mielinlashib bo’ladi. Ko’rish va til-tomoq nervlari yangi tugilgan bolalarda miyelinlashmagan bo’ladi, 3-4 yoshda tuliq miyelinlashadi. Yuz nervining tarmoqlari homilada ona qornidayoq mielinlasha boshlab, bola tutilishi vaqtiga kelganda to’lik tugaydi. Uch yoshda bosh miyaning nerv tolalari mielinlashib funktsiyalari murakkablashib boradi.
Tirik to’qimalardagi bioelektrik xodisalari
To’qima hujayralarida qo’zg’alish vaqtida qo’zg’algan soha bilan nisbatan tinch soha o’rtasida potentsialar ayirmasi sodir bo’ladi. Qo’zg’alish vaqtida tirik to’qimaparda sodir bo’ladigan alektrik o’zgarishlar bioelektirik hodisalari, yani bioelektrik toklar deb ataladi. Biotoklar kuvvati vaqtning mingdan, hatto milliondan bir bo’lagi bilan o’lchanadi. aqaning birorta muskulini jaroxatlab, shu joyga hamda sog’ joyga galvanometr elektrodlari qo’yilsa uning mili bir tomonga harakatlanadi. : Muskulning jarohatlangan qismida (+) jarohatlanmagan qismida (-) zaryadlar hosil bo’ladi. Sog’ qism bilan jarohatlangan qism orasida hosil bo’lgan potentsiallar ayirmasi tinchlik toki deyiladi.
Bu potentsiallar ayirmasi ko’p o’tmay yo’kolib ketadi. Muskulda hosil bo’lgan tinchlik toki 1-2 mv, nervdagisi asa 30 mv bo’lishi, muskuldagi, tinchlik toki nervdagiga nisbatan bir oz uzok, saklanishi mumkin. Biotoklarni o’rganish turli kasalliklarni aniqlashda yordam beradi.
Yurak muskullarining harakat toklari elektrokardiograf yordamida yozib , olinadi. Bu yozuv elektrokadiogramma deb ataladi. Me`dada hosil bo’ladigan harakat toklarini elektrogasgrografda yozib olinadi, u elektrogastrogramma > deyiladi. Bosh miyadagi harakat toklari esa elektroentsefalografda yozib olinadi.
Orqa miyaning tuzilishi orqa miya umurtqa kanalida birinchi bo’yin umurtqasi bilan 2-bel umurtqasi oralig’ida joylashgan bo’lib, katta odamda og’irligi 30-40 g. uzunligi 45 sm. Yangi tug’ilgan bolada og’irligi 6-10 g uzunligi 13-15 sm. Nerv hujayralari orqa miyaning kulrang, nerv tolalari esa oq moddasini hosil qiladi.
Orqa miyaning ko’ndalang kesigida kapalak shaklida, kulrang modda uning atrofida esa oq modda joylashgan bo’ladi. Kulrang moddaning oldingi, orqa va yon shoxlari bor. Oldingi shoxda harakat neyronlari joylashgan bo’lib, bu Yerdan harakat nervlari chiqadi. Orqadagi shoxda sezuvchi neyronlar bo’lib, bu qismga sezuvchi yoki markazga intiluvchi nervlar kiradi. Orqa miyada bo’yin," ko’krak, bel, dumgaza segmentlari joylashgan. Orka miyaning har bir segmentidan bir juftdan hammasi bo’lib, 31 juft nerv tolalari chiqadi. Orqa miya 3 qavat parda bilan qoplangan. Orqa miyadan chiqqan 31 juft nervlar gavda, qo’l, oyoq muskullari va terini nervlar bilan ta`minlaydi.
Orqa miya funktsiyalari. Orqa miya qo’zg’alishlarni o’zidan yuqoridagi bosh miyaninr bo’laklariga o’tkazuvchi markaziy organ hisoblanadi. Orqa miya reflektor va o’tkazuvchanlik funktsiyasini bajaradi. Orqa miya asosan harakat sezish funktsiyasini boshqaradi. Odamda bosh' miya juda yaxshi rivojlanganligi tufayli muskul harakatlarini ko’pchiligi bosh miya katta yarim sharlar po’stlog’i ishtiroki bilan yuzaga chiqadi. Orqa miyaning har bir segmenti muayyan skelet muskullari va terining tegishli qismlari bilan boglangan. Orqa miya reflekslari bosh miya reflekslariga qaraganda ancha sodda hisoblanadi. Orqa miyaning orqa ustunchalarida joylashgan o’tkazuvchi yullari qo’zgalishni bosh miyaning turli qismlariga o’tkazadi. Orqa miyaning oldingi va yon ustunchalaridagi utkazuvchi yo’llardan bosh miyaning turli bo’limlaridan qo’zgalish yoki tormozlanish impulslari orqa miyaga kelib turadi.
Orqa miyada ba`zi reflektor funktsiyalar embrionning ona qornida rivojlanish davrida yuzaga keladi. Ona qornida xomila 2-3 oylikda harakatlana boshlaydi. 9 oylik homila oyeq panjasining tagi ta-sirlansa 2-3 minutdan so’ng oyoq panjasida bukish reaktsiyasi hosil bo’ladi. Bu refleks bola tug’ilganidan so’ng 6 oygacha yaxshi funktsiyalanib, so’ng yo’qoladi.
Bola 9-10 oyligidan yura boshlaydi. Bunda orqa miyadagi harakat markazlarini funktsiyasi ortadi, orqa miya nervlari miyelinlashadi. Orqa miya nervlarini mielinlashuvi bolaning 3 yoshgacha davom etadi. Yangi tugilgan va ko’krak yoshidagi bolalarda ogri • ni hosil qiluvchi ta`sirotlarga teri-himoya reflekslari hosil bo’lganini kuzatish mumkin.
Organizmning ana shu va boshqa ko’pgina reaktsiyalari markaziy nerv sistemasining (MNS) oliy bo’limlarida shakllanadi va vegetetiv nerv sistemasi orqali ro’yobga chiqariladi.
VEGETATIV NERV S IST E M A SIN IN G T U Z U L ISH I
Vegetativ ner\' sistemasi ikki neyronli b o ‘lishi bilan somatik
nerv sistemasidan farq qiladi, Vegetativ nerv sistemasining tola-
lari nerv markazlaridan chiqqach, organga uzulib, gangliy hosil
qiladi. Gangliydan chiqqan nerv tolalari organga yetib boradi.
Nerv sistemasi simpatik qismining markazlari orqa miya ko'krak-
bel qismlarining yon tarmoqlarida joylashgan. Orqa miya ol-
dindan ikkinchi neyron boshlanib, uning tanasi joylashgan qism
umurtqa pog‘onasi oldi simpatik tugunlar hosil qiladi, har ikki
tomondagi simpatik stvolda 3 ta bo'yin, 10— 12 ko‘krak, 5 bel,
4 ta dum g‘aza va lta dum tugunlari joylashgan. Bu tuguniardan
chiqqan nerv tolalari yurak, qizilo‘ngach. bronxlar, o'pka va
boshqa ichki organlarni nervlar bilan t a ’minlaydi.
Nerv sistemasi parasim patik qismining markazlari orqa
miyaning yuqorigi d u m g ‘aza qismida, uzunchoq o ‘rta miyada
joylashgan. U z unchoq miyadan chiqqan adashgan nerv tola­
lari qalqonsimon bez, yurak, bronxlar, o ‘pka, q izilo ‘ngach, osh­
qozon, ichaklar, m e ’da osti bezi, jigar va buyraklarni t a ’minlaydi.
0 ‘rta m iy a d a n c h i q q a n p a r a s im p a t ik nerv to la la ri k o ‘z qorachig'ini toraytiruvchi muskullarni va ko'zning kipriksimon
muskullarini ta ’minlaydi.
VEGETATIV NERV SIST E M A SIN IN G FUNKSIYALARI
Simpatik va parasimpatik nerv sistemasi turli xil funksional
xossalarga ega. Ular turli organ funksiyalariga nisbatan qarama-
qarshi ta’sir etadi. Masalan: simpatik nerv sistemasi ta ’sirlanganda
yurak qisqarish soni va kuchi ortadi, qontomirlari torayadi,
oshqozon ichak traktining harakat funksiyalari susayadi, k o ‘z
qorachig‘i kengayadi, moddalar almashinuvi ortadi. Parasimpa­
tik nerv sistemasi t a ’sirlanganda yurak faoliyati tormozlanadi,
b a ’zi qontomirlari kengayadi, oshqozon ichak traktining hara­
kat funksiyalari ortadi va ko‘z qo ra ch ig i torayadi.
Vegetativ nerv sistemasining funksiyalari bosh miyaning turli
qismlari va bosh miya katta yarim sharlar p o ‘stlog‘i bilan
boshqarilib turiladi. Vegetativ nerv sistemasi ham o ‘z navbati-
da bosh miya faoliyatiga t a ’sir etadi. Turli yoshdagi bolalarda
vegetativ nerv sistemasining rivojlanish xususiyatlari yaxshi
o ‘rganilmagan. Yangi tu g ‘ilgan ch aqaloqda yurak m inutiga
120— 140 marta qisqaradi va bolaning yoshi ortishi bilan qisqa­
rish soni kamayib boradi. Bu jarayon bolada yurakka parasim ­
patik nerv sistemasi t a ’siri ortib borishi bilan bog'liq.

Ко zm harakatlan'iruvchi

2 - rasm . V eg et at iv nerv si s tc r n a sin in g sxe m as i.
Vegetativ nerv sistemasi funksiyalari rivojlanishi bolaning
harakat funksiyalari rivojlanishi bilan bog'liq, chunki skelet
muskullarining qisqarishi reflektor ravishda yurak faoliyatiga
ovqat hazm qilishga, nafas olishga, siydik ayirishga qon bosi­
mi va boshqa funksiyalarning ortishiga sabab bo'ladi. Vegeta­
tiv nerv sistem asi fu nksiyalari 1. P. Pavlov, L. A. O rbeli,
A. G. Genesinskiy, I. M. Bikov v A. A. Arshavskiy va boshqa
ko'pgina olimlar tom onida n o'rganilgan.

Ekstrimal (favqulotda) sharoitlarda vegetativ nerv sistema­

si tashqi t a ’sirlarga javob berib, ayniqsa turli emotsional reak-
siyalarda qon aylanish, nafas, hazm ayiruv, ichki sekretsiya
organlarining funksional holatini o'zgartirib yuborish xususi-
yatiga ega. Bunda yurak ritmi, nafasi tezlashadi, ter ajralib
chiqishi almashinuv jarayonlari va shu kabilar kuchayadi.
Vegetativ nerv sistemasining organizm ichki muhiti doimiy-
ligini saqlashda ishtiroki ayniqsa muhim ahamiyatga ega. C h u ­
nonchi masalan, havo haroratining k o ‘tarilishi, ter ajralishi-
ning kuchayishi, shuningdek, periferik qontom irlar sistema­
sining kengayishi hisobiga issiqlik ajratish bilan o ‘tadi. Bulaming
hammasi tana haroratini doimiy darajada tutib turish im koni-
ni beradi va organizmning issiqlab ketishiga t o ‘siqliq qiladi.
K o ‘p qon yo‘qotish hollarida yurak ritmining tezlashuvi kuza-
tiladi, tomirlar torayadi va um um iy qon aylanishi doirasiga
t o ‘qimalar va organlardan normal qon aylanishni ta ’minlaydigan
taloqdagi depolangan qon otilib chiqadi.
Organizm ning ana shu va boshqa k o ‘pgina reaksiyalari
markaziy nerv sistemasining (M N S ) oliy bo'lim larida shaklla-
nadi va vegetativ nerv sistemasi orqali r o ‘yobga chiqariladi.


2 RESPUBLIKA TIBBIYOT KOLEJI
Mustaqil ishi
Mavzu :
ORQA MIYA TUZILISHI VA FUNKSIYASI


105 -guruh
Bajardi : Haydarova Sevara
Sherboboyeva X.
Tufliyva Sh.
Tekshirdi : Mahkamova G.