Orinladi: Ajimova Sayyora Qabi`lladi: Maturazova Zulfiya No`kis-2021 Tema

III. SHAXS HAQIINDA PSIXOLOGIYALIQ TEORIYALAR
Shaxs haqqındaǵı psixologiyalıq teoriyaler uzaq waqıt dawamında rawajlanıp keldi. Bunıń nátiyjesinde kóplegen teoriyaler, jaqınlawlar júzege keldi. Olar arasından batıs mámleketlerinde rawajlanǵan hám tán alınǵan tiykarǵı teoriyalerge toqtalıp ótiw kerek. Shaxs haqqındaǵı barlıq teoriyalerdi rawajlanıw basqıshına kóre úsh gruppaǵa birlestiriw múmkin:
1. Shaxs haqqında dástúriy teoriyaler (v. Diltey, K. Levin, V. SHtern,
Z. Freyd, K. Yuɩn’ hám basqalar ).
2. Shaxs haqqındaǵı jańa teoriyaler (G. Ayzenk, D. Kettel, A. Maslou,
G. Olporp, K. Rodjers, K. Xorin hám basqalar ).
3. Eń jańa teoriyaler (E. Bern, K. Leoɩn’ard, D. Mid, G. Sallivn, Sirs,
E. Fromm hám basqalar ).
Kórsetip ótilgen teoriyaler tómendegi psixologiyalıq jónelislerdiń quramında rawajalaɩn’an yamasa olardıń hasası bolǵan :
Freydizmnɩn’ kontseptsiyası neofreydizm (jańa freydizm), postfreydizm, bixevorizm hám neo freydizm, gumanistik psixologiya, interaktsionizm, ekzistentsionalizm, sotsiologik teoriyaler, boyawlıqtik teoriyaler hám t.b. Dástúriy teoriyaler.
Shaxs haqqındaǵı dástúriy teoriyaler arasında freydizm bólek orınǵa iye. E Freyd hár qıylı keselliklerdi (tiykarınan nevroz menen baylanıslı bolǵan ) analiz qılıw nátiyjesinde bul keselliklerdiń sebepleri keseldiń turmısında aldın ruy bo'rgan jáne onıń psixika (ruwxıylıqı ) de yamasa rawajalanishiga unamsız tásir kórsetken waqıyalar degen juwmaqqa keldi, bul tásirinler kóbinese adamlar tárepinen unitiladi hám aɩn’lanmaydi, biraq olar adamlardıń turpayına tásir qılıwda dawam etediler, geyde minez-qulıq aynıwına alıp kelediler.
E. Freyd túrli psixoterapevtik usıllar járdeminde olardı tabıw hám olardı ańǵarıwǵa járdem beriw nátiyjeli emlew usılı ekenligin anıqladi. Izertlewler nátiyjesinde Z. Freyd adamdıń psixik turmısında úsh dárejeni ajratdi: oɩn’sizlik, ań astı (ań aldı ) hám ań.
Ańsizliq-instinktiv háreketlerdiń hasası. Olar arasında ásirese, jámiyet tárepinen ta'qiqlaɩn’anligi sebepli aɩn’lanmaydigan bolıp qalǵan jınıslıq meyiller (libido) bólek orın tutadı.
Ań - social normalar, qadaǵan etińiwler (tabu). Ań mudami oɩn’sizlik menen kelispewshilikte. Hár qıylı daǵı jınıslıq hám basqa meyillerdi júzege shıǵarmaslikka háreket etedi.
K. Yuɩn’ jáne onıń psixologiyalıq qarawları. Karl Gustav Yuɩn’ (1875-1961) Shveytsariyalıq psixiatr, psixolog. Z. Freydnɩn’ yakin áskeriy xızmette bir sapta bolǵanlarlarınan biri.
Ol. Z. Freydnɩn’ ızınen barıp, insan psixikasida «oɩn’» hám «oɩn’sizlik» dárejelerin ajratgan. Onıń pikrine qaraǵanda hatti-háreketti basqarıwda oɩn’sizlik sheshiwshi rol oynaydı.
Oɩn’sizlik eki qıylı formada ámeldegi: a) individual, b) kollektiv (jámáát) - onıń tiykarın aldınǵı áwladlar quraydı. Bular tiykarınan instinktlar, meyiller, arxetiplardan ibarat esaplanadilar. Instinktlar hám meyiller
K. Yuɩn’ tárepinen tug'ma mútajlikler retinde qaraladı. Arxetiplar (adamlıqtıń baslanǵısh obrazları ) talant, tús kóriw, ańızlar, diniy qarawlar tiykarında jatadı. K. Yuɩn’ adamlardıń psixik yo'nalaganligi tiykarında olardı eki gruppaǵa boladı : introvertlar hám estrovertlar. Introvertlar-minez-qulıq sebeplerin ózinden axtaradi.
Olar social passiv, tartınshaq, óz háreketlerin tereń analiz etiwge beyim basqalarǵa kóp qosıwǵa intilmaydilar. Ekstrovertlar sırtqı olamga jónelgen. Olar impulsiv ǵayratkor, dilkash gruppaǵa hám jaoaga tez maslasıwshı.
K. Yuɩn’ psixik funktsiyalardıń ústinligine kóre adamlardıń tómendegi tipologiyasini kórsetken:
a) oylaw etiwshi (pikirleytuǵın ).
b) sezimlik
v) tásirge beriwshenlik (emotive)
g) intuitiv
K. Levinnɩn’ «Maydan teoriya»si. K. Levin (1890 -1947) Germaniyada tuwılǵan hám AQShda kóp jıllar nátiyjeli islegen.
Ol barlıq sırtqı álem faktorların «fizik maydan» hám adamdıń ishki álemin «psixik maydan» dep ajratadı. Onıń pikrine qaraǵanda bul eki maydan arasında óz-ara tartısıw hám ıyteriw qásiyetleri bar. Bul ayrıqshalıqlar shaxstıń mútajlikleri hám motivlarına baylanıslı túrde júzege shıǵadı.
Onıń pikrine qaraǵanda sırtqı ortalıq hám shaxstıń ishki dúnyası arasındaǵı teń salmaqlılıq buzilsa, shaxs háreketlerinde, turpayında zorıǵıw payda boladı. K. Levin tóbenidan shaxstıń gruppa daǵı ornı, poziciyasi, liderlik hádiyseleri, dawlar úyrenilgen. Shaxs haqqındaǵı eń jańa teoriyaler. Jańa teoriyaler arasında Gumanistik psixologiya bólek orınǵa iye. Bul jóneliske júdá kóplab ilimpazlar óz úleslerin qosqanlar. Gorden L. Olport (1897-1967) shaxstıń o'zligini kórsetiwge, kámalǵa jetkeɩn’e umtılıwı teoriyasın usınıs etdi.
Ol shaxstı ashıq, mudam rawajlanıw daǵı, ósiw degi psixofiziologikalıq sistematarikasida qaraydı. Shaxstıń tiykarǵı ózgesheligi o'zligini ańǵarıwǵa kámalǵa jetiwge óziniń barlıq múmkinshiliklerin turmısqa nátiyjeni ámelde qollanıw etiwge umtılıwı dep qaraladı.
Gumanistik psixologiyanɩn’ kózg'a kóriɩn’en kórinetuǵındalaridan biri Karl Rodjers bolıp tabıladı. (1902-1987). Onıń pikrine qaraǵanda shaxstıń tiykarǵı ózgesheligi, bul shaxstıń turmıs haqqındaǵı óz kontseptsiyası bolıp tabıladı. Bul kontseptsiya adamdıń sırtqı ortalıq menen munasábeti processinde qáliplesedi. Rodjersnɩn’ teoriyasına kóre tómendegiler zárúrli áhmiyetke iye: shaxslararo munasábetler teńlikke aoslanishi, bir kisi ikiinchisiga qısıw ótkermasligi, hár bir kisiniń maqei húrmet etiliwi kerek. Shaxstıń «o'zagini» onıń haqqındaǵı bahası quraydı.
Bul baha sırtqı ortalıq menen óz-ara munasábetler processinde qáliplesedi.Shaxstıń «self» yamasa «Men kontseptsiya» ishki, organikalıq jáne social sezimler arasındaǵı óz-ara sáykesligin sáwlelendiriwshi ózgeshelik retinde qáliplesedi. Shaxstıń tiykarǵı motivı «o'zligi»ni ósiriw motivı bolıp tabıladı. Shaxstıń ósiwi bolsa social ortalıq, shaxslararo munasábetler tásiri astında yamasa tezlashadi, yamasa páseytiwedi. Shaxstı úndewshi kúsh K. Rodjersnɩn’ pikrine qaraǵanda,
«Men kontseptsiya» hám «ideal Men» arasındaǵı ayırmashılıq bolıp tabıladı. Gumanistik psixologiyanɩn’ kórinetuǵındalaridan taǵı biri Abraxam Maslou bolıp tabıladı (1907-1970).
Ol da K. Rodjers teoriyasına sáykes teoriya, «O'zligini (turmısqa ) nátiyjeni ámelde qollanıw qılıw» teoriyasın usınıs etdi. Onıń pikrine qaraǵanda, shaxnɩn’ ósiwge umtılıwı tug'ma, lekin social faktorlar astında aktuallashadi (háreket etedi). A. Maslou shaxs mútajlikleriniń
5 dárejege bolǵan ierarxiyasini (siyasiy gruppalasqan ) usınıs etken:
Self-actualisation need - óz-ózin aktuallastırıw mútajligi (o'zligini kórsetiw, óziniń múmkinshiliklerin tolıq nátiyjeni ámelde qollanıw qılıw, ulıwma alǵanda kámal insan bolıw mútajligi);
Esteem need-húrmetke, tán olinishga bolǵan mútajlik; Nedsfor beloɩn’iɩn’ness and love-social munasábetke, gruppaǵa aǵza bolıw mútajligi; Safety needs-qawipsizlikke bolǵan mútajlik;
Deficiency needs-fiziologikalıq mútajlikler. Psixologlar arasında biosotsial teoriyalerdiń tárepdarları da júdá kóp. Sonday-aq G. Ayzenk. Ol shaxstıń eki ólshemli (tıyanaqlı ) modelin islep shıqtı. Bul modelde adam psixobiologik fenomen retinde kórip shıǵılǵan. Shaxstıń tiykarǵı qásiyetleri eki tiykarǵı kriterya, shkala - «ekstravertlik-introvertlik» hám «emotsional turaqlılıq -neyrotizm»menen anıqlanadı. Biosotsial teoriyaler arasından D. Kettelnɩn’ «Shaxs qásiyetleriniń faktorli kontseptsiyasi»ni kórsetip ótiw kerek. Alım bir-biri korrelyatsiga iye bolǵan 16 baslanǵısh hám bir qansha ekilemshi hám ólshemli faktorlardı ajıratıp kórsetken. Shaxs haqqındaǵı eń jańa teoriyaler. Psixologiyada jańa teoriyalerdiń úlesi kútá úlken. Erik Bern (1902-1970) shaxstı rawajlandırıwdıń ámeliy hám teoriyalıq hasası retinde xizmet etiwge jóneltirilgen «transakt analiz» teoriyasın usınıs etdi. Erik Fromm (1900-1980) gumanistik psixoanalizga tiykar salındı. Djordj Gerbert Mid (1863-1931) simvolik kommunikatsiyanıń interaktsionistik teoriyasın islep shıqtı. Karl Leoɩn’ard «Shaxs aktsentuatsiyalari» teoriyasına tiykar salındı. Keyiɩn’i jıllarda Aleksandr Kellinɩn’ (1905-1966 ) «Shaxs konstruktlari» teoriyası júdá keń tarqaldı hám qollanılıp atır. Bul teoriyaǵa tiykarınan shaxstıń biliw processleriniń keshiwi onıń keleshektegi hádiyselerdi qanday «ko'ra alıwı» (aldınan modellestiriwi, oyda sawlelendiriwi) menen anıqlanadı.
A. Kellinɩn’ pikrine qaraǵanda hár bir adam izertlewshi. Ol mudami ózindegi «shaxs konstruktlari», óziniń arnawlı bahalaw shkalaları tiykarında reallıqtıń obrazın dúzedi (payda etedi). eger dúzilgen obraz haqıyqatlıqtan parq qilsa, tuwrı kelmese ámeldegi konstruktlar qayta qurıladı. Barlıq biliw processleriniń natiyjeliligi, tabıslı konstruktlar kóriw kisiniń psixologiyalıq bilim dárejesine baylanıslı.
Shaxs turpayın ishkerinen, ishki psixologiyalıq sebepler sebepli basqarıw ádetde jeke dispozitsiyalar da dep ataaladi. Olar Shaxs tárepinen aɩn’lanishi yamasa aɩn’lanmasligi da múmkin. Yaǵnıy, geyde usınday boladiki, Shaxs ózi ámelge asırǵan jumısı yamasa ózindegi ózgerislerge salıstırǵanda qáliplesken munasábettiń haqıyqıy sebebin ózi túsinip jetpeydi, «Nege? » degen sorawǵa «Ózim da bilmay qaldım, bilmiymen», dep juwap beredi.
Bul aɩn’lanmagan dispozitsiyalar yamasa ustanovkalar dep ataladı. Eger shaxs qandayda bir kásibi sanalı tárzde qızıqıp, onıń barlıq sır-sırların iyelew ushın jigerli túrde háreket qilsa, bunda jaǵday basqashalaw boladı, yaǵnıy, dispozitsiya aɩn’laɩn’an, sanalı esaplanadı.
Sol kózqarastan motiv - konkretlew túsinik bolıp, ol shaxs daǵı ol yamasa bul hulq -atvorga salıstırǵanda turǵan beyimlik, házirlikti túsintirip beretuǵın sebepti názerde tutadı.
Ataqlı nemis alımı Kurt Levin motivlar mashqalası, ásirese, shaxs daǵı social qulıq motivları boyınsha úlken keń qamtılǵan izertlewler alıp barıp, sol zattı anıqlaganki, hár bir adam ayriqsha tárzde ol yamasa bul jaǵdaynı aqıl qılıw hám bahalawǵa beyim boladı.
Usı mánisten alıp qaraǵanda Shaxs hulqinɩn’ motivatsiya túrli sharayatlardan arttırılǵan tájiriybege tayanǵan, sanalı analizler hátte, social tájiriybe normalarinɩn’ tásiri qáliplesetuǵın sebepler kompleksin óz ishine aladı.
Hár qanday motivlardıń arqasında shaxstıń mútajlikleri jatadı. Yaǵnıy, maqsetli turmısda Shaxsda aldın ol yamasa bul mútajlikler payda boladı, atap aytqanda olardıń tábiyaatı hám zárúrshiligine baylanıslı tárzde hulq motivları kórinetuǵın boladı.
Mısal ushın studenttiń oqıw iskerligin alıw múmkin. Bilim alıw maqseti bilim, ılım alıw, qızıǵıwshılıq zárúriyatın payda etedi. Bul mútajlik rawajlanıwdıń málim bir dáwirinde, mısalı, bog'cha jasından baslap qaniqtirila baslaydı.
Mútajliklerdi biologiyalıq hám de social túrlerge bolǵanımız menen sol zattı ununmasligimiz kerekki, Shaxs daǵı hár qanday mútajlikler de sociallasqan boladı, yaǵnıy, olar sol jámiyet hám mánis degi qádiriyatlar, materiallıq normalar hám insanlararo munasábetler xarakterine baylanıslı boladı.
Ulıwma shaxs social xulqi motivı haqqında gáp ketkende, onıń eki tárepi yamasa elementi ajratıladı : háreket programması hám maqset.
Háreket programması maqsetke jetiwiń qurallarına anıqlıq kiritedi. Sol sebepli de programmada názerde tutılǵan qurallar maqsetke erisiwdi oqloshi kerek, keri jaǵdayda dasstur hesh nárse bemaydi.
Mısalı, birpara ata-analar perzentlerin jaqsı tárbiyalaw hám odan ideallaridagi Shaxs jetisip shıǵıwın árman etip, onıń aldına júdá salmaqli tárbiyalıq shártlerdi qóyadılar, bala erkinshegi bo'g'iladi, ol qatań qadaǵalaw ortalıǵında uslanadı.
Aqıbette bala keyinirek basqarib bolmaytuǵın, gejir, onsha -muncha sırtqı tásirge berilmetuǵın bolıp, qalıp, hár qanday basqa social sharayatta qiynaladigan bolıp qaladı.
Sol sebepli de motiv mudamı aɩn’laɩn’an, mútajlikler muwapıqlastırılgan hám maqsetler hám oǵan jetiw quralları anıq bolıwı kerek. Sondaǵana social qulıq jámiyetke uyqas boladı.
Motivlardıń túrleri. Túrli kásip iyeleri iskerligi motivların úyreniwde motivlar xarakterin biliw hám olardı ózgertiw mashqalası áhmiyetke iye. Sonday motivlardan biri hár qıylı iskerlik tarawlarında tabısqa erisiw motivı bolıp, bunday teoriyanıń tiykarlawshileri amerikalıq ilimpazlar
D. Maklelland, D. Atkinson hám nemis alımı X. Xekxauzenlar esaplanadı. Olardıń pikrine qaraǵanda, adamda túrli islerdi baajarishini támiyinleytuǵın tiykarınan eki túrdegi motiv bar: tabısqa erisiw motivı hám de tabıslardan shaǵılısıw motivı.
Adamlar da ol yamasa bul túrli xızmetlerdi kirisiwde qaysı motivǵa móljel etiwlerine qaray parıq etediler. Mısalı, tek tabıs motivı menen isleytuǵınlar aldınan isenim menen sonday jumıs baslaydılarki, ne etip sonda da tabısqa erisiw olar ushın joqarı maqset boladı. Olar ele jumıstı baslamay turıp, tabıstı kutadilar hám sonday jumıstı ámelge asırıwsa, adamlar olardıń barlıq háreketlerin maqullawların biladilar.
Bul jolda olar tekǵana óz kúsh hám múmkinshiliklerin, bálki barlıq sırtqı múmkinshilikler -tanıs-bilisler, aqsha sıyaqlı faktorlardan da paydalanadılar. Sonday etip, motivlar sisteması tikkeley shaxstıń iehnatga, adamlarǵa hám óz-ózine munasábetlerinen kelip shıǵadı hám odaǵı xarakter qásiyetlerin da belgileydi.
Olardıń hár birewimizde real shárt-shárayatlarda kórinetuǵın bolıwın qandayda bir juwapkerli jumıs aldından ózimizdi tutıwımız hám tabıslarǵa jetiwimiz menen bahalasak boladı. Mısalı, juwapkershilikli imtixan tapsırıw procesin alaylıq.
Birpara studentler imtixan aldından júdá qayǵıradilar. da. Olar ushın imtixan tapsırıw júdá kata uwayımday. Basqalar bolsa bul processni bosiqlik menen basdan keshirip, ishinen tınıshsızlanıwlanıp atırǵan bolsalar da, bunı basqalarǵa bildirmaydilar. Taǵı úshinshi taypa adamları ulıwma kemsalıyqa bolıp, sıra koyimaydilar.
Motivlardıń aɩn’laɩn’anlik dárejesi: social ustanovka jáne onı ózgertiw mashqalası. Motivlar, yaǵnıy hatti-háreketlerimiznɩn’ sebepleri biz tárepimizden aɩn’lanishi yamasa aɩn’lanmasligi da múmkin.
Joqarıda keltirilgen barlıq mısallarda hám jaǵdaylarda motiv anıq, yaǵnıy shaxs ne ushın ol yamasa bul túrli iskerlikti ámelge asırıp atırǵanlıǵın, ne nátiyjesinde tabısqa erisip atırǵanlıǵı yamasa jeńiliwge dus kelgenin biladi.
Lekin mudamı da social xulqimiznɩn’ sebepleri bizge ayan bo'lavermaydi. Aɩn’lanmagan social qulıq motivları aldınǵı bayanatta aytıp ótkeni sıyaqlı, social ustanovka (aɩn’lichan «attitud») hádiysesi arqalı tusintiriledi.Sonday eken, social ustanovka shaxstıń social ob'ektler, hádiyseler, gruppalar hám shaxslardı aqıl qılıw, bahalaw hám qabıllawǵa salıstırǵanda sonday tayarlıq xolatiki, ol bul baha yamasa munasábettiń tiykarınan qashan qálipleskenligin anıq aɩn’lamaydi.
Mısalı, watanımızdıń hámmemiz sevamiz, bayraǵinamız múqaddes, nemis investorlarga isenemiz, negrlarga rahmimiz keledi, kommerciya jumısları menen shugullanadiganlarnɩn’ álbette puldor, bay, dep esaplaymiz hám taǵı basqa.
Bul qıyallar, baha hám sezimler qashan hám qanday etip oɩn’imizda o'rnashib qalǵanlıǵına itibar bermesten joqarıda sanap ótken sezimlerdi basdan keshiraveramiz.
Mine solardıń barlıq social ustanovkalar bolıp, olardıń mazmun mánisi tiykarınan hár bir insan social tájiriybesi dawamında qáliplesedi, hám uzaq múddetli yadta saqlanıp, konkret jaǵdaylar ámelge asadı.
Sonday eken, motiv - hár qanday háreketlerimiz hám jumısımızdıń sebebi (úndew), shárti bolsa, ustanovka - áne sol háreket yamasa iskerlikti ámelge asırıwǵa qaratılǵan insan daǵı ishki psixologiyalıq jaǵday bolıp tabıladı. Amerikalıq alım G. Ollport social ustanovkanɩn’ komponentli sistemasın islep shıqqan : A. Kognitiv komponent - ustanovka ob'ektine baylanıslı bilimler, ideyalar, túsinik hám qıyallar kompleksi; B. Affektiv komponent - ustanovka ob'ektine salıstırǵanda su'ekt sezim etetuǵın real sezimler (simpatiya, antipatiya, biyparqlıq sıyaqlı emotsional munasábetler); v. Háreket komponenti - sub'ekttiń ob'ektke salıstırǵanda real sharayatlarda ámelge asırılıwı múmkin bolǵan háreketler kompleksi (xulkda kórinetuǵın bolıw ).
Bul úshew komponentler óz-ara bir-birleri menen baylanıslı bolıp, jaǵdayǵa qaray ol yamasa bul komponenttiń roli ústivorroq bolıwı múmkin.
Sonı búydew kerekki, komponentlararo sáykeslik bolmawi de múmkin. Mısalı, ayırım studentler studentlik minneti hám tártip-ıntızam menen áp-áneydey tanıw bolsalarda, mudamı da oǵan ámel qilavermaydilar. «Kútilmegende sabaq qaldırish», «jamoatchilik jaylarında tártipti buzıw» sıyaqlı jaǵdaylar kognitiv hám háreket-komponentlerinde uyqaslıq joq ekenligin kórsetedi.
Bul bir qarawda sóz hám jumıs birligi principiniń túrli Shaxslarda túrlishe kórinetuǵın bolıwın yadǵa saladı. Eger adam bir neshe ret qaytarılsa, ol bul jaǵdayǵa úyrenip qaladı hám ustanovkaga aylanıp qalıwı múmkin.
Sol sebepli de biz social normalar hám sankciyalar jardeminde bunday qarama-qarsılıq hám ayırmashılıq bolmawine jaslardı uyretip barıwımız kerek. Bul Shaxstıń perspektivası hám iskerliginiń natiyjeliligine tikkeley tásir kórsetedi. Psixologiyada jańa teoriyalerdiń úlesi júda úlken. Erik Bern (1902-1970) shaxstı rawajlandırıwdıń ámeliy hám teoriyalıq hasası retinde xizmet etiwge jóneltirilgen " transakt analiz" teoriyasın usınıs etdi. Erik Fromm (1900-1980) gumanistik psixoanalizga tiykar salındı. Djordj Gerbert Mid (1863-1931) simvolik kommunikatsiyanıń interaktsionistik teoriyasın islep shıqtı. Karl Leoɩn’ard " Shaxs aktsentuatsiyalari" teoriyasına tiykar salındı. Keyiɩn’i jıllarda Aleksandr Kellinin’
(1905-1966 ) " Shaxs konstruktlari" teoriyası júdá keń tarqaldı hám qollanılıp atır. Bul teoriyaǵa tiykarınan shaxstıń biliw processleriniń keshiwi onıń keleshektegi hádiyselerdi qanday " kóre alıwı" (aldınan modellestiriwi, oyda sawlelendiriwi) menen anıqlanadı. A. Kellinɩn’ pikrine qaraǵanda hár bir adam izertlewshi. Ol mudami ózindegi
" shaxs konstruktlari", óziniń arnawlı bahalaw shkalaları tiykarında reallıqtıń obrazın dúzedi (payda etedi). Eger dúzilgen obraz haqıyqatlıqtan parq qilsa, tuwrı kelmese ámeldegi konstruktlar qayta qurıladı. Barlıq biliw processleriniń natiyjeliligi, tabıslı konstruktlar qurıw kisiniń psixologiyalıq bilim dárejesine baylanıslı.
J. Kelli ózlikleriniń psixologiyasi. J. Kellynɩn’ kognitiv teoriyası. Ózliktiń konstruktsiyalari
Dolly uyge qısqa múddetli qısqa shalbarlar jibergen bolıp tabıladı, bul aralıqtan ishki kiyimler elementi ushın alınıwı múmkin. Mısal ushın, bul missis Smitga áynekten kelgen qızdı izlep taptı. Missis Smitnɩn’ shıǵarǵan sheshimine ápiwayı - qız joqarı etikalıq normalardan uzaqta bolǵan turmıs tárizin basqaradi, jáne onıń jaslar sanın jumsaq qılıw ushın artıqsha. Biraq, qısqa hám uzınlıǵı qanday insan etikası menen baylanıslı? Dolly ózi ushın, itimal, baylanısı joq. Lekin missis Smitnɩn’ ayriqsha ózgeshelikine iye bolǵan, bul onıń oǵan birdey uyqas túsiwine múmkinshilik berdi - hám unprintablely - óz qońsılassın bahalaw.
Ózlik dúzilisi ne hám ol qanday payda boladı?
Amerikalıq psixologiya qánigesi Jorj Kelli teoriyasına qaray, jeke qurıw, klassifikaciyalaw -bahalaw standartı shaxs tárepinen jaratılǵan hám óziniń tájiriybesi menen tastıyıqlanǵan aldınǵı tájiriybeden ajıralmaytuǵınlıq yamasa ulıwmalastırilish bolıp tabıladı.
Qısqasha aytqanda, konstruktsiya - biz óz túsinikmiz bolıp, arnawlı bir hádiyselerdi yamasa jaǵdaylardı hám islerdi " jarlıq" retinde bahalawǵa járdem beredi. Hár qanday konstruktsiyanɩn’ májburiy múlki onıń óz-ara - eki qutbli bolıwı, eki qutbnɩn’ bar ekenligi:

Uqsawlıq qutbasi (basqa at - ayrıqsha ) - salıstırılǵan ob'ektler, hádiyseler yamasa insan bir-birine uqsas hám salıstırma ayrıqshalıqlarǵa kóre bir-birine uqsaǵanında aktivlesedi.

Kontrastlı kitapxana (jabıq ) - salıstırıwlanatuǵın ob'ektler salıstırılǵan parametrlerde ulıwma parıq etedi. Kelli adamlar daǵı konstruktsiyalarnɩn’ kelip shıǵıwı hám parıqlanishlarini úyreniwge kirispegen - ol tek qurılıstıń qáliplesiwi keminde ush kózge taslanatuǵın ob'ektti talap etedi, olardıń ekewi birdey hám birinshisi - olardan tupten parıq etedi. Biraq, házir biz konstruktsiyalarnɩn’ hasası insannıń turmıs tájiriybesi ekenligine isenim menen aytiwimız múmkin.
Hár qıylı hádiyseler haqqındaǵı gúzetiwlarimiz málim bir sistemaǵa alıp keledi, bul dúnyadaǵı ulıwma sebep-aqıbet munasábetlerine iye bolǵan suwret. Álbette, hár bir tájiriybe sub'ektiv bolıp tabıladı, sol sebepli geyde konstruktsiyalar da parıq etedi Kirisiw tekstinde suwretleɩn’en mısalǵa qaytsak - óz turmıslıq tájiriybesine tayanǵan halda, missis Smit, Dolly hám kiyimleri júdá qadrlanmagan. Biraq, úyde qarsılaǵan tawıq hám bódeneden basqa quslardıń mákiyeni dizayneri qızdıń usılın tańlanıwǵa saldı hám ózi " oqlaɩn’an" dep at aldı. hám Dolly ózi " ápiwayı hám qolay" kiyimlerdi ábzal kóredi. hám awa, bulardıń hámmesi de jeke dúzılıw bolıp, olardıń ayırmashılıqları, biz kórip turǵanimizdek, geyde shegaraǵa etedi.
Fundamental teoriya
Jorj Kelli óziniń pútkil teoriyasın, tiykarınan, " Tek ǵana fundamental Postulatsiyaga" tiykarlanǵan dep jazǵan edi, ol ózi ózi shama etken. Postulat, óz gezeginde, on bir nátiyjeler menen toldırıladı, bul da júdá jón bolǵan xarakterge iye. Yaǵnıy, Kelly óziniń teoriyasınıń tolıq óziniń jaqlaytuǵinliǵin talap etpegen jáne bulardıń barlıǵı tek shamalar ekenin aytıp ótdi. " Fundamental Postulate" tómendegishe oqıydı : " Psixologiyalıq tárepten ózlik procesi kanalda kanal waqıyaları arqalı ámelge asıriladı.
Keliɩn’, insandı ómirin ápiwayılastırıw ushın hádiyselerdi boljaw qábiletin rawajlandırıwǵa tolıq itibar qaratıń. Insandı tájiriybemiz tiykarında paydalanatuǵın " proekt", marker, jarlıq quralı retinde xızmet etedi. Bul qolay - dóɩn’elekti hár sapar jańa suwretimizge maslaw ushın " abay" etetuǵın zatlardı kashf etpeslik ushın.
Lekin insanǵa jeke strukturalar kerek emes, olardıń járdeminde hesh bolmaǵanda shama menen shamalıq hádiyselerdi baqlaw múmkin emes. Qurılıs, isenimsiz bolsa hám jeke tájiriybe dawamında tastıyıqlanmagan bolsa, paydalanilmaydi
(yamasa onı jaqsılap qayta kórip shıǵıw kerek boladı ). Buǵan " ótkezgishlik" dep ataladı - prognozlawdıń dárejesi hám konstruktsiyani isletiwde hádiyselerdi anıqlama beriw múmkinshiligi.
Ózliktiń konstruktsiyalarinɩn’ qásiyetleri Joqarıda aytıp ótken " Ótkirlik".
Qosımshanıń tiykarǵı baǵdarı - bul konstruktsiyanɩn’ qollanılıwı. " Sanalı aqmaq" konstruktsiyasi ushın siz neni tez úyreniwdi hám qábiletti qayta qayta tiklewińiz kerek bolǵan jaǵday ámelde qollanılıwı múmkin.
Qollanılıwı aralıǵı - túsindiriw ushın bir konstruktsiya qansha ilajnı qamtıp alıwı múmkin. Mısalı, insan, minez-qulqlar, zatlar, xarakterge tán ayrıqshalıqlar " jaqsı-jaman" dep bahalanishi múmkin...
Lekin " qurǵaqlay -nam" - bul júdá kem qollanılatuǵın ayrıqshalıqlar menen qurılǵan. Olarǵa, biz, itimal, materiallıq ob'ekttiń ızǵarlıq dárejesin esaplawımız múmkin - bul háreket yamasa jaǵday emes.
J. Kelli intellektual rawajlanıwı normaǵa muwapıq bolǵan hár bir insan ushın tómendegilerdi aytıp otedi:
1) ózleriniń konstruktsiyalarini bahalaw hám basqa adamlarǵa munasábet hám qarawlardıń talqini tuwrı ekenligin tekseriw qálewi.
2) prognostik nátiyjesizligi sharayatında konstruktsiyalarni ózgertiwge montaj qılıw.
3) onıń konstruktiv sistemasınıń sheńberin, kólemin hám kólemin keńeytiw qálewi.
4) Social roldıń jaqsı islep shıǵılǵan repertuari bolıp tabıladı.
Nátiyjede, teoriya, adamlardıń aqıl -aqılında qatańlıq hám naǵıslardıń kópligi haqqında emes, bálki tuyulgan. Tek ǵana eki konstruktsiyali quralǵa iye bolǵan hám olardan paydalanıw tuwrılıǵın oylanbaytuǵın kisi, Kellyga kóre, tolıq etuk shaxs emes. " Qurılıs kerekpe?
" Oqıwshı ań-tań bolıwı múmkin. Búgiɩn’i kúnde, stereotipik pikirlew háreket dep esaplansa hám jámiyet tárepinen barǵan sayın kóbirek biykarlaw etilse, bul qızıǵıwshılıq júdá túsinikli. Óytkeni, ózlik teoriyası, hár kúni hámmege tegler isletetuǵın ashıq postulatda da, tuwrı tushunilmagan bolsa, birpara biykarlaw etiwlerge alıp keliwi múmkin
Ne ushın konstruktsiyaga mútajlik bar ekenin oylap kóreylik:
1) Biz hár qanday jańa jaǵday ushın óz túsinikmizni, tariypni hám bahalawdı oylap tabıw ete almaymız - kerek emes. Biziń ishki hám sırtqı normalarimiz hám minez-qulqlarımız sistemasımız bunnan azap chekedi - biz hesh nárseni bahalay almaymız. Endi " hadal jalańqaya", " nızamlı -nızamǵa qarsı" hám basqa strukturalardıń joq bolıp ketiwi dúnyaǵa qanday tásir etiwin oyda sawlelendiriw etiń -a!
2) quradi - yad organizatori. Ol halda olar bizni eslay almaydı hám geypara zat aytiwimız múmkin. Pikirlewdiń tezligi hám sapası, waqıyalar hám adamlardı anıqlaw qábileti jamanlasadı.
3) Jeke konstruktsiyalar - biz jaqtı reńler, qarama-qarsılıq hám qarama-qarsılıqlar bolıp, bizni eki sın kózqarastan hám dúnyadaǵı eń tolıq suwretti beredi. Biz ushın, olarsız pútkil turmıslar polyus hám qarama-qarsılıqlarsız bir turaqlı kúlreń jayǵa aylanadı.
Ózlik strukturaları teoriyası bul dúnyadaǵı hámme zatlardıń bipolyarligi hám ásirese ayriqshalıǵın aytıp otedi. Ózliktiń konstruktsiyalari biziń turmısımızdı talay ańsatlastırıwı múmkin, biraq olar ápiwayı belgilerge ápiwayılastırıwı múmkin.
Olar bir tárepleme qarar ushın - ózleriniń pikirlerin, atap aytqanda birdey tabısqa erisiw ushın isletiliwi múmkin.
Biraq, basqa kitapxana joq, kerisinshe, bir polyus barma hám eger sonday bolsa, bul pikirdi kerekli kontrastlı pikirge iye bolmaydıden anıqlay alamızba?
Mısal ushın, jaqsılıq -jawızlıq, insaniyatqa málim bolǵan eń áyyemgi apparat, itimal, eń keń maqset hám baǵdarlama kóleminde.
Kelly J. Psixoterapiya konstruktiv alternativasi: shaxs modeli psixologiyasi, Sts.: Psixoterapiya hám konsultatsiya metodikası / AQSh: AQSh Sahakyan.- M.: " Aprel-baspasóz"; Eksmo-press, 200
3. Malanov Sv, psixologiya metodikalıq hám teoriyalıq tiykarları.- voronej: MODEK NPO, 2005 - 336 p.
Aristotelnɩn’ filosofiyalıq principlerıden biri menen salıstırsak, konstruktiv alternativlıqtıń qızıqlı tábiyaatı jáne de jaqsılaw bahalanishi múmkin. Aristotel ózge shaxstıń principin ilgeri suradi: hám ol erda da bar. Ishkerinde hám sırtında bolǵan zat tájiriybeli hám hár bir kisi tárepinen teń túrde túsindiriwlenedi.
Mısalı, kóshediń basqa tárepinde mashinalar kimga qarawınan qaramastan, bir hám birdey fizikalıq ob'ekt bolıwdan toqtamaydi. Sonnan kelip shıǵıp, social haqıyqat faktlar hámme ushın birdey bolıp tabıladı. Kelly, basqa tárepden, A shaxs retinde A dep túsintiredi, dep isenemen! Haqıyqat haqıyqat dep aytadigan zat, haqıyqat mudamı túrli kózqarastan qaralıwı múmkin. Keyinirek, izbe-iz bolıw ushın insan minez-qulqların awdarmalawdıń haqıyqıy yamasa haqıyqıy jolı joq.
Basqa adamdıń, yamasa ózimizdiń yamasa pútkil álemdiń turpayın túsiniwge háreket qilsak bola ma, mudamı da oɩn’imizga ashıq " konstruktiv alternativ" bar.
Bunnan tısqarı, konstruktiv alternativlıq túsinigi biziń minez-qulqlarımız tolıq anıqlanmaganligini ańlatadı. Haqıyqıy talqinimizni qayta kórip shıǵıwda yamasa almastırıwda biz mudami arnawlı bir dárejede ozodmiz. Biraq, usı waqıtta, Kelli biziń pikir hám minez-qulqlarimiznɩn’ ayırımları aldınǵı hádiyseler menen belgilenedi, dep esaplaydı.
Yaǵnıy, jaqın orada júdá ayqın bolıp qalsa, kognitiv teoriya erkinlik hám determinizm kavşağında qurıladı. Kelly sózlerine kóre: " Determinizm hám erkinlik bir-birinen ajralıp turadı, sebebi bul zat birdey sebepke kóre, basqasınan azat boldır".