Orinladi: Ajimova Sayyora Qabi`lladi: Maturazova Zulfiya No`kis-2021 Tema

II.SHAXS HAQQINDA SOCIALLIQ FACTORLAR
Social munasábetlerge kirisiwiwshi, sanasın joqarı taraqqiy etken, social rawajlanıwda qatnasıw etiwshi adamǵana Shaxs dep ataladı. Shaxstıń eń tiykarǵı belgisi-onıń sanalı iskerlik iyesi ekenligi bolıp tabıladı.
Ekenin aytıw kerek kisi sanasın tek jámiyette, basqalar menen óz-ara munasábette til járdeminde social tájiriybeni ózlestiriwde qáliplesedi. Sonlıqtan Shaxs da tek jámiyettegina Shaxsqa aylanıwı múmkin. Shaxs social tájiriybeni aktiv túrde analiz etedi, ózlestiredi, ózi ushın ózgertiredi-bul process dawamında ózi de Shaxs retinde qáliplesedi. Shaxstıń aktivligi ózi turmıs ushın jol tańlawında, bul joldı iyelewinde. Shaxs qáliplesip barǵan sayin sırtqı tásirinler, sonday-aq social tásirinler de onıń ishki dúnyası, psixologiyasiga qaray túrli adamlarǵa túrlishe tásir etedi.
Mısalı, birdey baha túrli oqıwshılarǵa túrlishe tásir etedi. Shaxs túsiniginde adamdıń social xarakteri sáwlelendirilgen. Lekin shaxstıń social ortalıqtıń passiv ónimi dep qaray bolmaydı.
Shaxs social tájiriybeni aktiv túrde analiz etedi, ózlestiredi, ózi ushın ózgertiredi-bul process dawamında ózi de shaxs retinde qáliplesedi. Shaxstıń aktivligi ózi turmıs ushın jol tańlawında, bul joldı iyelewinde. Turmısda óz poziciyasi hám ornın ańǵarıwında ańlatpalanadı.
Shaxs qáliplesip barǵan sayin sırtqı tásirinler, sonday-aq social tásirinler de onıń ishki dúnyası, psixologiyasiga qaray túrli adamlarǵa túrlishe tásir etediler. Mısalı, birdey baha túrli oqıwshılarǵa túrlishe tásir etedi. Shaxstıń tek psixologiya emes, bálki sotsiologiya, tariyx, kórkem ónershunoslik, estetika, etika, pedagogika, meditsina, yuridikalıq hám basqa pánler de úyrenedi.
Adamdıń shaxs retindegi tiykarǵı belgisi: sotsiolligi, sana-sezimine jáne tili bolıp tabıladı. Insan shaxstıń xarakterli táreplerinen biri onıń individuallıǵı bolıp tabıladı. Shaxs dúzilisinde biologiyalıq jáne social faktorlar.
Shaxs páziyletleriniń bir pútkilligi hám óz-ara baylanıslılıǵı onıń psixologiyalıq dúzilisin, dinamikalıq strukturasın payda etedi. Shaxstı, onıń dúzilisin úyreniwden maqset ne?
Shaxstı, onıń dúzilisin úyreniwden maqset onı basqa adamlardan ajıratıp turıwshı individual ayrıqshalıqlardı anıqlaw bolıp tabıladı.
Buǵan baylanıslıǵı psixologiyalıq izertlewler hám teoriyalıq jumıslar tiykarında túrli «shaxs tilleri»dıń ajıratıwǵa, olardı úyreniwge alıp keledi. Adamlardıń tipologiyasini jaratıw túrli adamlar daǵı individual psixologiyalıq ayrıqshalıqlardı tabıw hám olardaǵı ulıwma belgiler, ayrıqshalıqlar tiykarında olardı málim taypalarǵa birlestiriwge tuwrı keledi.
Teoriyalar arasında shaxsda eki bólim, eki derekli ajıratıwshı jónelisler kórinetuǵın orın iyelegen. Olar shaxs du`ziliwinde eki faktor, biologiyalıq jáne social faktorlardı ajıratıp kórsetedi.
Soni aytıw kerek, shaxs social barod bolıwı menen birge, ózinde tábiiy, biologiyalıq dúzılıw belgilerin saqlap qaladı. Biraq eki faktordi bir-birine keri qoyıp bolmaydı, olar birlikti quraydı, birgelikte júzege shıǵadı.
Shaxs sırtqı turmıs sharayatları tásirinde qáliplesedi, biraq lekin bir dáwirde tárbiyalanǵan eki bala ikkki qıylı boladı.
Sebebi olardıń tábiy qábiletleri túrlishe boladı. Sonday eken shaxstıń qáliplesiwine sotsial faktorlardan tısqarı biologiyalıq faktorlar da tásir etedi. Bul eki zat bir-biri menen bekkem baylanıslı. Psixologiya tariyxında shaxs rawajlanıwı hám rawajlanıwlashuvini háreketlendiretuǵın kúshler hám dáregi máselesin sheshiwdiń eki baǵdarı ámeldegi bolǵan.
Bul jónelisler rawajlanıwdıń biogenetik hám sotsiogenetik kontseptsialarini atınıń alǵan bolıp tabıladı. Biogenetik kontseptsiya insan shaxstıń rawajlanıwı biologiyalıq, tiykarınan rásmiy faktorlar menen belgileniwge tiykarlanadı.
Sol sebepli de shaxstıń rawajalanishi ishki sebep nátiyjesinde (óz-ózinen) júz bolıw ózgeshelikine iye esaplanadı.
Sol kózqarasqa qaray kisi tábiyaatan sezimiy payda bolǵan pikirlerdiń júz beriw degi birpara ayrıqshalıqlarǵa háreket pátiniń qásiyetlerigagina emes, bálki sebebiyatlarinɩn’ arnawlı bir kompleksine de beyim (birovlardan jınayat etiwge basqalarǵa administraciyalıq iskerliginde tabıslar erisiwge beyimlik hám hokazi) boladı.
Kiside geyde onıń psixik jaǵdayı sırtqı kórinislergagina emes, bálki onıń mazmunı da tábiyaat tárepinen programmalastırıwtirilgan psixik rawajalanish basqıshları hám olardıń júz beriw tártibi aldınan belgilep qoyılǵan emiw.
Sotsiogenetik kontseptsiya shaxstı dógerek- átirap daǵı social mánistiń tikkeley tásir nátiyjesi dep, ortalıqtan alınǵan nusqa dep esaplanadı. Bunda da tap biogenetik kontseptsiya sıyaqlı rawajlanıp baratırǵan kisiniń jeke aktivligin esapqa alınbaydı, onıń dógerek átirap daǵı jaǵdayǵa iykemleseip atırǵan barodga tán tómen rol uynashigina múmkin dep esaplanadı.
Eger sotsiogenetik kontseptsiyaǵa ámel etiletuǵın bolsa, ne ushın birpara waqıtlarǵa birdey degi social ortalıqlarda hár túrlı adamlar jetisip shıǵıwın túsintirip bolmaydı.
Shaxstıń rawajlanıwınıń háreketleniwshi kúshleri kisiniń iskerligine ózgerip turıwshı mútajlikleri menen olardı qandırıwdıń real múmkinshilikleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlarǵa anıqlanadı. Mútajliklerdi rawajlandırıw, tańlaw hám tárbiyalaw olardı házirgi jámiyet kisisine tán bolǵan ruwxıy joqarılıq dárejesine alıp shıǵıw kisi shaxsın qáliplestiriwdiń tiykarǵı wazıypalarınan biri esaplanadı.
Shaxstıń qáliplesiwi jámiyette júz beredi. Individdiń shaxs bolıwı jańa jámiyeti qurıwdıń aktiv qatnasshısı bolıw sıyaqlı mútajligi áyne jamoda tolıqqonli qandiriladi. Shaxstıń qáliplesiwinde oǵan maqsetke jóneltirilgen tárzde tásir ótkeriw tárbiya jetekshi rol oynaydı.
Tárbiya shaxstı rawajlandırıwdıń jámiyet tárepinen qóyılan maqsetlerde muwapıq tárzde jóneltirip baradı hám uyushtiradi. Shaxs haqqındaǵı psixologiyalıq teoriyaler. Shaxs haqqındaǵı psixologiyalıq teoriyaler uzaq waqıt dawamında rawajalnib keldi.
Bunıń nátiyjesinde kóplegen teoriyaler, jaqınlawlar júzege keldi. Olar arasından batıs mámleketlerinde rawajlanǵan hám tán alınǵan tiykarǵı teoriyalerge toqtalıp ótiw kerek. Shaxs haqqındaǵı barlıq teoriyalerdi rawajlanıw basqıshına kóre úsh gruppaǵa birlestiriw múmkin:
Shaxs dástúriy teoriyaler (v. Diltey, K. Levin, v. Shtern, Z. Freyd,
K. Yuɩn’ hám basqalar ). Shaxs haqqındaǵı jańa teoriyaler (G. Ayzenk,
D. Kettel, A. Maslou, G. Olporp, K. Rodjers, K. Xorin hám basqalar ).
Eń jańa teoriyaler (E. Bern, K. Leoɩn’ard, D. Mid, G. Sallivn, Sirs,
E. Fromm hám basqalar ). Kórsetip ótilgen teoriyaler tómendegi psixologiyalıq jónelislerdiń quramında rawajalaɩn’an yamasa olardıń hasası bolǵan : Freydizmnɩn’ kontseptsiyası neofreydizm (jańa freydizm), postfreydizm, bixevorizm hám neo freydizm, gumanistik psixologiya, interaktsionizm, ekzistentsionalizm, sotsiologik teoriyaler, boyawlıqtik teoriyaler hám t.b. Dástúriy teoriyaler.
Shaxs haqqındaǵı dástúriy teoriyaler arasında freydizm bólek orınǵa iye. E Freyd hár qıylı keselliklerdi (tiykarınan nevroz menen baylanıslı bolǵan ) analiz qılıw nátiyjesinde bul keselliklerdiń sebepleri keseldiń turmısında aldın ruy bo'rgan jáne onıń psixika (ruwxıylıqı ) de yamasa rawajalanishiga unamsız tásir kórsetken waqıyalar degen juwmaqqa keldi, bul tásirinler kóbinese adamlar tárepinen unitiladi hám aɩn’lanmaydi, biraq olar adamlardıń turpayına tásir qılıwda dawam etediler, geyde minez-qulıq aynıwına alıp kelediler. E. Freyd túrli psixoterapevtik usıllar járdeminde olardı tabıw hám olardı ańǵarıwǵa járdem beriw nátiyjeli emlew usılı ekenligin anıqladi.
Izertlewler nátiyjesinde Z. Freyd adamdıń psixik turmısında úsh dárejeni ajratdi: oɩn’sizlik, ań astı (ań aldı ) hám ań. Oɩn’sizlik-instinktiv háreketlerdiń hasası. Olar arasında ásirese, jámiyet tárepinen ta'qiqlaɩn’anligi sebepli aɩn’lanmaydigan bolıp qalǵan jınıslıq meyiller (libido) bólek orın tutadı. Ań aldı -onıń mazmunın kisi qiynalmay tusinip jetedi. Ań-social normalar, qadaǵan etińiwler (tabu).
Ań mudami oɩn’sizlik menen kelispewshilikte. Hár qıylı daǵı jınıslıq hám basqa meyillerdi júzege shıǵarmaslikka háreket etedi.
Insan Shaxsınıń xarakterli táreplerinen biri onıń individuallıǵı bolıp tabıladı. Individuallıq - Shaxs psixologiyalıq, social, fiziologiya qásiyetleriniń birikpeleriniń qaytarılmasligi bolıp tabıladı.
Shaxs individuallıǵı onıń xarakteri, temperamenti, psixik processlerdiń dinamikası, sezimleri, iskerliginiń motivları, qábiletleri hám soǵan uqsawlardıń jıyındısına baylanıslı.
Bulardıń hámmesin birge qosıp, sáwleleɩn’enlestirsek eki birdey adam bolmaǵan hám bolmaydı. Individuallıq kisiniń ayriqshalıǵın onıń basqa adamlardan ayırmashılıǵın sáwlelendiriwshi psixologiyalıq pazıyletler birikpesi bolıp tabıladı. Individuallıq temperament hám xarakter qásiyetlerinen ádetlerde, ústin dárejedegi qızıǵıwshılıqlarda, biliw processlerge tiyisli pazıyletler (aqıl, yad, oylaw, oyda sawlelendiriw) de Qábiletlerde iskerliginiń shaxsqa tán usılında hám taǵı basqalarda kórinetuǵın boladı.
Atap ótilgen psixologiyalıq ayrıqshalıqlardıń birdey degi birikpesin ózinde sáwleleɩn’enlestirgen adam joq - insan shaxsı óz individuallıǵı tárepinen ayrıqsha bolıp tabıladı. Sonday etip, individuallıq insan shaxsına tán pazıyletlerdiń tek bir tárepi bolıp esapalanadi, tek.
Ekewin aytıw kerek adam jámiyette túrli gruppalarda (shańaraqta, oqılıwında, ishda, davrada) boladı. Hár bir gruppada ayriqsha geyde pútkilley bir-birine uqsamaytuǵın roldı oynaydı.
Lekin soǵan qaramay, kóbinese adam túrli jaǵdaylarda uqsas sapalardı kórinetuǵın etedi. Shaxstıń psixologiyalıq kórinisi, psixologiyalıq qásiyetleriniń birikpeleri hár bir adamda salıstırǵanda turaqlılıqqa iye. Adamdıń psixik jaǵdayları, ózin tutıwı ózgerip tursa da shaxstıń psixologiyalıq túsi málim dárejede turaqlı bolıp qolaveradi. Shaxs páziyletleriniń bir pútkilligi hám óz-ara baylanıslılıǵı onıń psixologiyalıq dúzilisin, dinamikalıq strukturasın payda etedi.
Shaxstı, onıń dúzilisin úyreniwden maqset ne?
Shaxstı, onıń dúzilisin úyreniwden maqset onı basqa adamlardan ajıratıp turıwshı individual ayrıqshalıqlardı anıqlaw bolıp tabıladı.
Buǵan baylanıslıǵı psixologiyalıq izertlewler hám teoriyalıq jumıslar tiykarında túrli «Shaxs tilleri»dıń ajıratıwǵa, olardı úyreniwge alıp keledi. Teoriyaler arasında shaxsda eki bólim, eki omilni ajıratıwshı jónelisler kórinetuǵın orın iyelegen. Olar Shaxs dúzilisinde eki faktor, biologiyalıq jáne social faktorlardı ajıratıp kórsetediler.
Eke win aytıw kerek, shaxs social barod bolıwı menen birge, ózinde tábiy, biologiyalıq dúzılıw belgilerin saqlap qaladı. Biraq eki faktorni bir-birine keri qoyıp bolmaydı, olar birlikti quraydı, birgelikte júzege shıǵadı.
Shaxs sırtqı turmıs sharayatları tásirinde qáliplesedi, biraq bir dáwirde tárbiyalanǵan eki bala eki qıylı boladı. Sebebi olardıń tábiy qábiletleri túrlishe boladı.
Sonday eken Shaxstıń qáliplesiwine sotsial faktorlardan tısqarı biologiyalıq faktorlar da tásir etedi. Bul eki zat bir-biri menen bekkem baylanıslı. Psixologiya tariyxında shaxs rawajlanıwdıń biogenetik hám sotsiogenetik kontseptsiyaları atınıń alǵan bolıp tabıladı.
Biogenetik kontseptsiya insan Shaxsınıń rawajlanıwı biologiyalıq, tiykarınan rásmiy faktorlar menen belgileniwge tiykarlanadı. Sotsiogenetik kontseptsiya shaxstı aylana daǵı social mánistiń tikkeley tásir nátiyjesi dep, ortalıqtan alınǵan nusqa dep esaplanadı.
Bunda da tap biogenetik kontseptsiya sıyaqlı rawajlanıp baratırǵan kisiniń jeke aktivligin esapqa alınbaydı, onıń dógerek átirap daǵı jaǵdayǵa iykemleseip atırǵan barodga tán tómen rol uynashigina múmkin dep esaplanadı.
Eger sotsiogenetik kontseptsiyaǵa ámel etiletuǵın bolsa, ne ushın birpara waqıtlarǵa birdey degi social ortalıqlarda hár túrlı adamlar jetisip shıǵıwın túsintirip bolmaydı.
Shaxstıń qáliplesiwi jámiyette júz beredi. Individdiń Shaxs bolıwı jańa jámiyeti qurıwdıń aktiv qatnasshısı bolıw sıyaqlı mútajligi áyne jámáátte tolıqqonli qandiriladi. Shaxstıń qáliplesiwinde oǵan maqsetke jóneltirilgen tárzde tásir ótkeriwde tárbiya jetekshi rol oynaydı. Tárbiya shaxstı rawajlandırıwdıń jámiyet tárepinen qoyılǵan maqsetlerge muwapıq tárzde jóneltirip baradı hám uyushtiradi. Shaxs haqqındaǵı psixologiyalıq teoriyaler.