Orientirlash burchaklari, teodolit va u bilan burchak o’lchash

3-MAVZU. ORIENTIRLASH BURCHAKLARI, TEODOLIT VA U BILAN BURCHAK O’LCHASH


3.1. Orientirlash. Azimut va rumb burchaklari

Joyda plan olishda, burchak o’lchash ishlarini bajarishda nuqtaning o’rni gorizontal yoki atrofdagi predmetlarga qarab aniqlanadi. Joyda boshlang’ich deb qabul qilingan nuqta yoki chiziqqa nisbatan o’z o’rnini aniqlashga orientirlash (lotincha “oriens” sharq ma’nosini bildiradi) deyiladi. O’lchash ishlarini olib borishda joydagi predmetlarga (quyosh, oy va yulduzlar, relef, daraxt, imorat va boshqalar) qarab gorizont tomonlarini aniqlash mumkin. Kompos kashf etilganga qadar gorizont tomonlari ko’pincha quyoshga qarab sharqqa nisbatan aniqlangan. Kompas ishlatila boshlagandan keyin (shimol, sharq, g’arb, janub) magnit qutbi yordamida aniqlanadigan bo’ldi. Plan olishda yo’nalishlar oralig’idagi burchaklar o’lchanadi, bu burchaklar orientirlash burchaklari deyiladi. Geografik kengklik (φ) va geografik uzoqlik (λ) burchaklari bilan aniqlanadi. Yerning markaziga tushirilgan chiziq bilan ekvator tekisligi orasida hosil bo’lgan burchak (φ) geografik kenglik, bosh meridian tekisligi bilan biror P nuqtadan o’tkazilgan meridional tekislik orasida hosil bo’lgan burchak (λ) geografik uzoqlik deb ataladi.

Geografik meridianning shimol tomoni bilan yo’nalish chizig’i orasida hosil bo’lgan orientirlash burchagi azimut burchagi deyiladi. Agar boshlang’ich yo’nalish magnit meridianining shimol tomonidan o’lchansa magnit azimuti deyiladi. Azimutlar 0⁰ dan 360⁰ gacha soat strelkasi yo’nalishi bo’yicha o’lchanadi. Magnit azimuti bilan haqiqiy azimut o’rtasidagi farq magnit og’ish burchagi deyiladi. Yo’nalish chizig’ining to’g’ri va teskari azimutlari orasida 180⁰ farq bo’ladi va ular quyidagicha aniqlanadi: A₁ = A±180⁰ . Agar to’g’ri azimut burchagi 180⁰ dan katta bo’lsa, teskari azimutni topish uchun 180⁰ ayriladi, agar kichik bo’lsa o’nga 180⁰ qo’shiladi.
Meridianning yaqin tomoni bilan yo’nalish chizig’i orasida hosil bo’lgan burchak rumb burchagi deyiladi. Rumb burchagi 0⁰ dan 90⁰ gacha o’lchanadi va rumb burchaklarining shimoli-sharq (shshq), janubi-sharq (jshq), shimoli-g’arb (shg’) hamda janubi-g’arb (jg’) gorizont tomonlari yozib qo’yiladi. Yo’nalishning rumb burchagi aniq bo’lsa, yo’nalish azimuti quyidagi formula yordamida chiqariladi:
I chorak r=A; II chorak r=180⁰ – A; III chorak r=A-180⁰; IV chorak r=380⁰-A
Berilgan ikki nuqtada o’tgan meridianlar parallelmaslik burchagiga – meridianlar yaqinlashish burchagi deyilib, g bilan belgilanadi. To’g’ri va teskari azimutlar orasidagi munosabat asosan quyidagi formula bilan ifodalanadi:
A₁ = A ±180°
Ko’pincha amaliyotda azi­mut o’rniga rumb burchagidan foy­da­laniladi. Rumb burchagi deb meridianning shimo­liy yoki janubiy uchidan be­ril­gan chiziq yo’nalishigacha o’lchanadiigan o’tkir gorizontal burchakka aytiladi. Rumblar r harfi bilan belgila­nib 0° dan 90° gacha bo’ladi. Chiziq yo’nalishini rumb bilan ko’rsatish­da uning son qiymatidan oldin chiziq joylashgan chorak nomi ham ko’rsatiladi. Berilgan chiziqlarning azimuti va rumblari ora­sidagi munosabat 3-jadvalda keltirilgan: