|
Ҳақиқий ва магнитавий азимутлар. Ер юзасидаги ихтиёрий нуқтадан ўтган географик (ҳақиқий) меридиан йўналишини исталган вақтда аниқлаш мумкин бўлавермайди. Ҳақиқий меридиан йўналиши астрономик кузатишлар орқали (масалан, Берунийнинг ҳинд айланаси ёрдамида, қутб юлдузини кузатиш билан) аниқланади. Кундалик геодезик ишларни олиб боришда ҳақиқий меридиан ўрнига магнит стрелканинг йўналиши бўлган магнитавий меридиан қабул қилинади.
Магнит стрелкани эркин айланадиган қилиб сихча устига горизонтал ҳолда илинса, у Ернинг магнитавий майдонидаги кучлар таъсирида маълум йўналишни эгаллайди. Ер шимолий ва жанубий ярим шарининг ҳамма нуқтасидаги магнитавий куч чизиқлари ўз давомида шимолий ярим шарда бир нуқтада, жанубда ҳам бир нуқтада кесишадики, бу нуқталар шимолий ва жанубий магнитавий қутблар дейилади. Магнитавий қутблар Ернинг географик қутбларига тўғри келмайди. Берилган нуқта магнитавий ўқининг сатҳий юзага тушган проекцияси магнитавий меридиан дейилади.
Чизиқ учидан ўтган магнитавий меридиан шимолий йўналишидан соат стрелкаси юрадиган томонга йўналган чизиққача бўлган бурчак магнитавий азимут дейилади ва АМ билан белгиланади (4.3-шакл).
Магнит стрелканинг оғиш бурчаги. Бир нуқтадан ўтган географик ва магнитавий меридианлар бир йўналишда ётмай, ўзаро бурчак ҳосил қилиб кесишади, бу бурчак магнит стрелканинг оғиш (қийшайиш) бурчаги ёки, қисқача қилиб, магнитавий оғиш бурчаги дейилади. Магнитавий стрелканинг шимолий учи шимолий ярим шарда ҳақиқий меридианга нисбатан шарқда томон оғса, оғиш шарқий дейилиб, мусбат ишора билан, ғарбда бўлса—ғарбий дейилиб, манфий ишора билан олинади. Баъзан бу оғиш Ҳ ва Ғ каби Ш (шарқий) ва F (ғарбий) белгилар билан ёзилади.
4.13-шаклда CD чизиқнинг С учидан ҳақиқий меридиан ШЖ ва магнитавий меридиан ШМЖМ ўтказилган. CD чизиқнинг ҳақиқий АҲ ва магнитавий АМ азимутлар орасидага муносабат қуйидагича:
АҲ=АМ+, (4.10)
яъни чизиқнинг ҳақиқий азимути магнитавий азимут билан магнитавий оғиш бурчагининг алгебраик йиғиндисига тенг. Оғиш ғарбий бўлганда ҳам формула (4.10) тўғри келади. Масалан Ҳ=-3°; АМ=75°18' бўлганда АҲ=75°18'-3°=72°18' бўлади.
4
.13-шакл.
АҲ, АМ, , ва бурчаклар орасидаги муносабат. Агар CD чизиқнинг учи С дан (4.14-шакл) ҳақиқий меридиан ШҲЖҲ магнитавий меридиан ШМЖМ ва ўқий меридиан ШЎЖЎ ўтказилса, CD чизиқнинг ҳақиқий азимути АҲ , магнитавий азимути АМ, магнит стрелканинг оғиш бурчаги , дирекцион бурчак ва меридианлар яқинлашиш бурчаги ҳосил бўлади. Шакл бўйича бу катталиклар орасидаги муносабатни қуйидагича ифодалаш мумкин:
АҲ=АМ+; АҲ=+,
бундан
АМ+=+,
ёки
=АМ+ -, (4.11)
яъни дирекцион бурчак чизиқнинг магнитавий азимутига оғиш бурчагини қўшиб, меридианлар яқинлашиш бурчагининг айирилганига тенг. (4.11) даги
-=П (4.12)
ифода магнит стрелканинг оғиш ва меридианлар яқинлашишига бўлган қўшмa тузатма дейилади. Шунда
=АМ+П, (4.13)
бўлади. 4.14-шаклда П, ва АМ аниқ кўрсатилган. Магнитавий оғиш бурчаги ер шарининг магнитавий хоссасига боғлиқ бўлиб, Ер юзасининг турли жойида турлича қийматга эга. Бундан ташқари, магнит стрелканинг ҳолатига юқори вольтли электр узатиш тармоқлари ҳам таъсир этади. Ўзбекистон териториясида магнитавий оғиш нинг қиймати 0 дан 15 гача боради. Топографик карталарнинг қуйи томонида жойдаги ўртача оғиш бурчаги қиймати кўрсатилган бўлади.
Оғиш бурчагининг қийматини изогонли картадан олиш мумкин. Изогонли карта оғишнинг асрий ўзгариши асосида чизилади. Оғиш бурчаги бир жойнинг ўзида ҳам вақти билан ўзгаради. Бу ўзгариш асрий, йиллик ва кундалик ўзгаришларга бўлинади. Кундалик ўзгариш Ўзбекистонда ±15' дан ошмайди, лекин асрий ўзгариш катта бўлади. Масалан, 500 йилда асрий ўзгариш 22,5° гача боради. Темир рудаси кўп баъзи жойларда магнит стрелкасннинг оғиши жуда катта ўзгаради, бу ҳодиса магнитавий аномалия дейилади. Бундай жойларда магнит стрелка билан ишлаб бўлмайди. Магнитавий оғишнинг ўзгариб туриши сабабли чизқ азимут ва румбларини топиш аниқлиги ўрта ҳисобда ±15' бўлади.
Магнит стрелкасининг энгашуви. Сихчага горизонтал қилиб эркин осилган магнит стрелканинг иккала учи ҳамиша ҳам бир горизонтал текисликда ётмайди. Шимолий ярим шарда стрелканинг шимолий учи шимолий магнитавий қутбнинг тортиши туфайли горизонтал чизиқдан пастга энгашади, жанубий учи кўтарилади. Бу ҳодиса магнит стрелканинг энгашуви дейилади. Бу градус халқасидан саноқ олиш аниқлигига таъсир этади. Стрелка горизонтал ҳолатда туриши учун жанубий учи томонига пулат сурма хомутча боғланади. Ишлаш жойининг кенглама бўйича ўзгаришига қараб, хомутча сурилади. Масалан, шимолга борган сари энгашиш кўпайгани сабабли хомутча стрелка жанубий учига сурилади.
Do'stlaringiz bilan baham: |
