Organik olamning xilma-xilligi

Biologiyani o’qitish jarayonini tashkil etish yuzasidan zamonaviy talablar. (O’zb. Res. Prezidentining farmonlari, yangi ta’lim qonunlari, xalqaro baholash dasturlari)

Respublikamizda ta’lim tizimini modernizatsiyalash bo`yisha qabul qilingan qarorlar va unda belgilangan tadbirlar o’quvchilarning mustaqil ishlarini tashkil etishga Yangisha yondashish zaruratini keltirib shiqarmoqda.

O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan 8 dekabr’ 2018 yilda qabul qilingan 997-sonli “Xalq ta’limi tizimida ta’lim sifatini baholash sohasidagi xalqaro tadqiqotlarni tashkil etish shora-tadbirlari to`g’risida”gi Qarori ta’lim tizimini modernizatsiyalash, ta’lim sifati va samaradorligini orttirishni nazarda tutadi.
Mazkur qarorda uzluksiz ta’lim tizimida ta’lim sifatini baholashni bugungi kun talablariga moslashtirish, o’quvchilarning o`qish, matematika va tabiiy yo`nalishdagi fanlardan savodxonlik darajasini rivojlantirish, xalqaro baholash dasturlarini pedagogik amaliyotda qo`llash innovatsion metod va texnologiyalarini ishlab shiqish, jahonning rivojlangan mamlakatlaridagi ta’lim muassasalari bilan ta’lim sifatini baholash sohasida xalqaro aloqalarni o`rnatish, xalqaro loyihalarni ishlab shiqish va amalga oshirish, xalqaro ilmiy anjumanlar va simpoziumlarni tashkil etish va o`tkazishda ishtirok etish, ta’lim sifatini baholash sohasida fundamental va amaliy tadqiqotlar o`tkazish, mazkur tadqiqotlarni ilmiy va uslubiy jihatdan qo`llab-quvvatlash, umumiy o`rta ta’lim muassasalarining xalqaro tadqiqotlarda muvaffaqiyatli ishtirok etishini ta’minlash, olingan natijalarni boshqa davlatlar natijalari bilan qiyosiy taqqoslash, xalqaro baholash dasturlarini ta’lim jarayoniga joriy etish bo`yisha tizimli monitoring olib borish, ushbu sohadagi ilg’or tajribani ommalashtirish va uning asosida ta’lim muassasalari ushun tavsiyalar va qo`llanmalar ishlab shiqish, o`qitishning innovatsion usullaridan foydalangan holda o`qish, matematika va tabiiy yo`nalishdagi fanlar bo`yisha pedagog kadrlarning malakasini oshirish bo`yisha o`quv-uslubiy tavsiyalar tayyorlash kabi vazifalar belgilangan.
J.O.Tolipovaning biologiya o`qituvchisining ilmiy-metodik tayyorgarligi darajasini orttirishning nazariyasi va amaliyoti mavzusidagi tadqiqotlarida tadqiqot muammosiga doir pedagogik shart–sharoitlarni quyidagi guruhlaarga ajratilgan:

1. 
   Ijtimoiy-pedagogik shart-sharoitlar.
   
2. 
   Didaktik shart-sharoitlar.
   

Biologiyadan o’quvchilarning mustaqil ishlarini tashkil etishda ijtimoiy-pedagogik va didaktik shart-sharoitlar aniqlandi.
Tadqiqotda biologiyadan o’quvchilarning mustaqil ishlarini tashkil etishda axborot resurslaridan foydalanishni tashkil etishning shart-sharoitlari mazkur ikki guruh asosida ko`rib shiqildi va tavsiyalar tayyorlandi.

2. 
   “Organik olamning xilma-xilligi” mavzusini o’qitishda zamonaviy interfaol usullardan foydalanish
   

Hozirgi vaqtda Yerning organik dunyosida 1,5 millionga yaqin hayvon turlari, 0,5 million o'simlik turlari, 10 millionga yaqin mikroorganizmlar mavjud. Bunday xilma-xil organizmlarni tizimlashtirish va tasniflashsiz o'rganish mumkin emas.

Tirik organizmlar sistematikasini yaratishga shved tabiatshunosi Karl Linney (1707-1778) katta hissa qo'shgan. U organizmlarning tasnifini asos qilib olgan ierarxiya printsipi, yoki bo'ysunish va eng kichik tizimli birlikni oldi ko'rinish. Turning nomi uchun taklif qilingan ikkilik nomenklatura, unga ko'ra har bir organizm o'z jinsi va turlari bo'yicha aniqlangan (nomlangan). Tizimli taksonlarning nomlarini lotin tilida berish taklif qilindi. Masalan, uy mushukining tizimli nomi bor Felis domestica. Linnean taksonomiyasining asoslari hozirgi kungacha saqlanib qolgan.
Zamonaviy tasnif organizmlar o'rtasidagi evolyutsion munosabatlar va qarindoshlikni aks ettiradi. Ierarxiya tamoyili saqlanib qolgan.
Ko'rinish- Bu tuzilishi jihatidan oʻxshash, bir xil xromosomalar toʻplamiga va umumiy kelib chiqishiga ega boʻlgan, erkin chatishib, unumdor nasl beradigan, oʻxshash yashash sharoitlariga moslashgan va maʼlum bir hududni egallagan shaxslar toʻplamidir.
Hozirgi vaqtda taksonomiyada to‘qqizta asosiy sistematik kategoriya qo‘llaniladi: imperiya, o‘ta qirollik, qirollik, tip, sinf, otryad, oila, jins, tur Rasmiylashtirilgan yadro mavjudligi bilan, hammasi hujayrali organizmlar ikki guruhga bo'linadi: prokariotlar va eukariotlar.
Prokaryotlar(yadrosiz organizmlar) - aniq belgilangan yadroga ega bo'lmagan ibtidoiy organizmlar. Bunday hujayralarda faqat DNK molekulasi bo'lgan yadro zonasi ajralib turadi. Bundan tashqari, prokaryotik hujayralarda ko'plab organellalar mavjud emas. Ularda faqat tashqi hujayra membranasi va ribosomalar mavjud. Bakteriyalar prokariotlarga tegishli.
Eukariotlar- haqiqiy yadroli organizmlar, aniq belgilangan yadro va hujayraning barcha asosiy tarkibiy qismlariga ega. Bularga o'simliklar, hayvonlar, qo'ziqorinlar kiradi. Uyali tuzilishga ega bo'lgan organizmlardan tashqari, ular ham mavjud hujayrasiz hayot shakllari - viruslar va bakteriofaglar. Hayotning bu shakllari tirik va jonsiz tabiat o'rtasidagi o'tish guruhini ifodalaydi.
Viruslarni 1892 yilda rus olimi D.I.Ivanovskiy kashf etgan. Tarjimada "virus" so'zi "zahar" degan ma'noni anglatadi.
Viruslar DNK yoki RNK molekulalaridan iborat bo'lib, oqsil qobig'i, ba'zan esa qo'shimcha ravishda lipid membrana bilan qoplangan
Viruslar kristallar shaklida mavjud bo'lishi mumkin. Bunday holatda ular ko'paymaydi, yashash belgilarini ko'rsatmaydi va uzoq vaqt davom etishi mumkin. Ammo tirik hujayraga kiritilganda, virus ko'paya boshlaydi, mezbon hujayraning barcha tuzilmalarini bostiradi va yo'q qiladi.
Hujayra ichiga kirib, virus o'zining genetik apparatini (DNK yoki RNK) mezbon hujayraning genetik apparatiga quradi va virus oqsillari va nuklein kislotalarning sintezi boshlanadi. Virusli zarralar mezbon hujayrada yig'iladi. Tirik hujayradan tashqarida viruslar ko'payish va oqsil sinteziga qodir emas.
Viruslar o'simliklar, hayvonlar, odamlarning turli kasalliklarini keltirib chiqaradi. Bularga tamaki mozaikasi viruslari, gripp, qizamiq, chechak, poliomielit, inson immunitet tanqisligi virusi (OIV), bo'ysunuvchi OITS kasalligi.
OIV virusining genetik materiali ikkita RNK molekulasi va inson limfotsit hujayralarida virusli RNK matritsasida virusli DNK sintezining reaktsiyasini katalizlovchi o'ziga xos teskari transkriptaza fermenti shaklida taqdim etiladi. Bundan tashqari, virus DNKsi inson hujayralarining DNKsiga kiritilgan. Bunday holatda, u o'zini namoyon qilmasdan uzoq vaqt davom etishi mumkin. Shuning uchun infektsiyalangan odamning qonida antikorlar darhol shakllanmaydi va bu bosqichda kasallikni aniqlash qiyin. Qon hujayralarining bo'linishi jarayonida virusning DNKsi mos ravishda qiz hujayralariga o'tkaziladi.Har qanday sharoitda virus faollashadi va virusli oqsillarning sintezi boshlanadi va qonda antikorlar paydo bo'ladi. Avvalo, virus immunitetni ishlab chiqarish uchun mas'ul bo'lgan T-limfotsitlarni yuqtiradi. Limfotsitlar begona bakteriyalar va oqsillarni taniy olmaydilar va ularga qarshi antitellar ishlab chiqarishni to'xtatadilar. Natijada, tana har qanday infektsiyaga qarshi kurashishni to'xtatadi va odam har qanday yuqumli kasallikdan o'lishi mumkin.Bakteriofaglar bakteriya hujayralarini (bakteriyalarni iste'mol qiluvchilar) yuqtiruvchi viruslardir. Bakteriofagning tanasi oqsil boshi, markazida virus DNKsi va dumdan iborat. Quyruqning oxirida hujayra yuzasida bakteriyalarni mahkamlash uchun xizmat qiluvchi quyruq jarayonlari va bakteriya devorini yo'q qiladigan ferment mavjud.
Quyruqdagi kanal orqali virusning DNKsi bakterial hujayraga yuboriladi va bakterial oqsillarning sintezini bostiradi, buning o'rniga DNK va virus oqsillari sintezlanadi. Hujayrada yangi viruslar yig'iladi, ular o'lik bakteriyalarni qoldirib, yangi hujayralarga kiritiladi. Bakteriofaglar patogenlarga qarshi dori sifatida ishlatilishi mumkin yuqumli kasalliklar(vabo, tif isitmasi).
Biologik evolyutsiya natijasida zamonaviy organik dunyoning xilma-xilligi Tirik mavjudotlar evolyutsiyasi ikki yo'nalishda parallel ravishda davom etdi: bir tomondan, bir hujayrali yadrodan oldingi va yadroli organizmlar, ikkinchi tomondan, ko'p hujayrali organizmlar. Ko'p hujayrali organizmlarning rivojlanishi uch yo'nalishda amalga oshirildi: avtotrof organizmlar (o'simliklar), so'rilish yo'li bilan oziq-ovqat so'riladigan geterotrof organizmlar chizig'i (zamburug'lar) va oziq-ovqat iste'mol qilish bilan geterotrof organizmlar liniyasi (hayvonlar).
1727 yilda Linney imtihonlarni topshirdi va Lund universitetiga o'qishga kirdi, tibbiyotni o'rganadi, o'z-o'zini tarbiyalash bilan shug'ullanadi; 1732 yilda Linney Laplandiyaga sayohatga chiqdi - "Laplandiyaning qisqacha florasi" natijasi; K. Linney PhD darajasini olish uchun Gollandiyaga boradi; U "Tabiat tizimi" kitobini nashr etadi. Tartib - bu ong osonlik bilan idrok eta oladigan darajadan kattaroq sonda avlodlarni ajratmaslik uchun kiritilgan sinflar bo'linmasi. Karl Linney Daraxtlar Men daraxt derdim, gulni gul derdim. To'g'ri aytdi buyuk daho, Gullarga nom berib: O'simliklar vatanida Nomsiz o'tlar yo'q. Yangi xushbo'y gul bilan oddiy o'rmon atirgul - O'rmon guli. Oroy in t holda, sofiya tizimi va iki - bilan “Filo otan uchundir sh lb Linney, bir nitdan tortib K. Iadniy bu yerda nit tanlang“ Ar in xaosda, anike mavzusini yozgan. - Sis luchno po bots "botanizatsiya mumkin baraka". Qaysi firma zararkunandalari Marmot, bobak, tarbagan, babachok, whistler, sugur ... - marmot bobak Marmota bobak
K.Linney va uning fan oldidagi xizmatlari U barcha o‘simliklarni sinflarga, sinflarni bo‘linmalarga, bo‘linmalarni urug‘larga, avlodlarni turlarga ajratgan; Linney barcha hayvonlarni oltita sinfga ajratdi; Linney har bir tirik organizmga o'ziga xos va umumiy nom bergan; 10 000 ga yaqin o'simlik turlari va 4 200 dan ortiq hayvonlar turlari tasvirlangan; Botanika tilini isloh qildi, yangi atamalarni kiritdi; Odamni maymunlarning yoniga qo'ydi; Linneyning tizimi sun'iy edi, lekin biologiya tarixida juda katta rol o'ynadi, chunki u juda ko'p turli xil tirik mavjudotlarni boshqarishga yordam berdi.
Sistematika - organizmlar turlarining xilma-xilligi, ularning tasnifi, qarindoshligi va kelib chiqishi haqidagi fan.haqiqat sohasi. Sistematika - biologiya fanining muayyan bir organizmning qaysi jins, tur, oila va boshqalarga mansubligini (va bu tur-avlod-oilalarning bir-biri bilan qanday aloqasi borligini) tavsiflovchi sohasi. Takson - bu tasniflash jarayonida ma'lum bir taksonomik toifaga (takson darajasi) tayinlangan organizmlar guruhi.
Taksonomiyaning o'rganish predmeti Tirik tabiat tizimining tavsifi, belgilanishi, tasnifi va tuzilishi, bu nafaqat organizmlarning tuzilishi va ularning munosabatlaridagi o'xshashlikni aks ettiradi, balki kelib chiqish va evolyutsiya tarixini ham hisobga oladi. turli guruhlar organizmlar.

Biologik tizimni qurish Hozirgi vaqtda organizmlarning xususiyatlari majmuidan foydalaniladi: 1) organizmlar va ularning hujayralarining tuzilish xususiyatlari; 2) qazilma qoldiqlari asosida guruhning rivojlanish tarixi; 3) ko'payish va embrion rivojlanish xususiyatlari; 4) DNK va RNKning nukleotid tarkibi; 5) oqsillarning tarkibi; 6) oziq-ovqat turi; 7) zahiradagi oziq moddalar turi; 8) organizmlarning tarqalishi va boshqalar.

Sistematika tamoyillari Tirik tabiatning birinchi sistemalaridan biri shved tabiatshunosi K.Linney tomonidan yaratilgan va uni «Tabiat tizimi»da (1758) tasvirlab bergan. K.Linney o'z tizimini ikki tamoyilga asosladi: binar nomenklatura va ierarxiya. Ikkilik nomenklaturaga ko'ra, har bir tur lotin tilida ikkita so'z bilan ataladi: ot va sifat. Masalan, “Kislota gulqog’ozi” va “Oltin gulqog’oz” va hokazo.Zamonaviy qoidalarga ko’ra, matnda (ilmiy maqola, kitob) organizmlar turini birinchi marta tilga olib, lotin tilida va uni tasvirlagan muallifning ismini ko’rsatadilar. Misol uchun, zaharli sariyog 'Ranunculus sceleratus Linnaeus (Zaharli sariyog' Linnaeus) deb yozilgan. Eng mashhur taksonomlarning ba'zilari shu qadar mashhurki, ularning familiyalari qisqartmalar bilan yozilgan. Masalan, Trifolium repens L. (Linnaeus sudraluvchi yonca). Bir turga nom berilgandan keyin uni o'zgartirib bo'lmaydi.
Taksonomiya tamoyillari Ierarxiya yoki bo'ysunish tamoyili hayvonlar turlarining avlodlarga, avlodlarning - oilalarga, oilalarning - turkumlarga, turkumlarning - sinflarga, sinflarning - turlarga, turlarning - podshohliklarga birlashishini anglatadi. Bakteriyalar, zamburug'lar va o'simliklarni tasniflashda daraja o'rniga tartib, tip o'rniga bo'lim qo'llaniladi. Ko'pincha guruhdagi xilma-xillikni ta'kidlash uchun subordinatsiya toifalari qo'llaniladi, masalan, kichik turlar, kichik turkumlar, kichik turkumlar, kichik sinflar yoki o'ta oilalar, o'ta sinflar. Mikrobiologiyada "shtamm" va "klon" kabi atamalar qo'llaniladi.

Turlari - Uy olma daraxti Malus domestica L. Genus - Olma daraxti Malus oilasi - Pushti Rosaceae tartibi - Pushti Rosales klassi - Ikki pallali ikki pallalilar bo'limi - Angiospermlar Angiospermae Kingdom - O'simliklar EMPIRE - Hujayra podymperia Ko'p hujayralilar qorolonasi

Turlar nisbatan berilishi mumkin bo'lgan yagona taksonomik kategoriyadir aniq ta'rif... Turning ba'zi ta'riflari: Tur - o'ziga xos morfologik (struktura) va funktsional xususiyatlar to'plamiga ega bo'lgan shaxslar guruhidir, ya'ni. ko'rinish, organlarning joylashishi va ularning ishlashining o'ziga xos xususiyatlari va boshqalar. Tur - bir-biri bilan chatishib, unumdor nasl berishga qodir bo'lgan shaxslar guruhidir. Tur - genotipi (xromosomalarning soni, hajmi va shakli) o'xshash shaxslar guruhi. Tur - bir xil ekologik joyni egallagan individlar guruhi.
Qiyosiy xususiyatlar tirik tabiat qirolliklari Belgilar Yadro membranasi Genetik material Mitoxondriya Xloroplastlar Hujayra membranasi Oziqlanish usuli harakatchanlik Hujayraning ixtisoslashuvi Nafas olish Hayot sikli Arxey bakteriyalari va qo'ziqorin o'simliklari Protistlar hayvonlar
Biologik evolyutsiya natijasida zamonaviy organik dunyoning xilma-xilligi. Uzoq, bir necha milliard yillik davrni o'z ichiga olgan, bir vaqtlar Yerda paydo bo'lgan ibtidoiy tirik organizmlarning evolyutsiyasi ba'zi guruhlarni boshqalar bilan almashtirish orqali organik dunyoning zamonaviy xilma-xilligiga olib keldi. Tirik mavjudotlar evolyutsiyasi parallel ravishda ikki yo'nalishda davom etdi: bir tomondan, bir hujayrali yadrodan oldingi va yadroli organizmlar, ikkinchi tomondan, ko'p hujayralilar.