Organik kimyo predmeti

1.3. ORGANIK BIRIKMALARNING TUZILISHI VA TURKUMLANISHI


Organik birikmalarning uglerod skeleti bo’yicha turkumlanishi. Uglerod atomi boshqa kimyoviy elementlardan farqli ravishda boshqa uglerod atomi bilan birikish хususiyatiga ega. Shuning uchun organik birikmalar tarkibidagi uglerod atomlarining o’zaro birikib, hosil qilgan zanjiriga (skeletiga) ko’ra – ochiq zanjirli (asiklik) va yopiq zanjirli (siklik) birikmalarga bo’linadi.
Asiklik birikmalarni yana alifatik birikmalar ham deb ataladi. Ular o’z navbatida to’yingan va to’yinmagan birikmalarga turkumlanadi. To’yingan birikmalarning tarkibida faqat oddiy bog’, to’yinmaganlarning tarkibida esa karrali (ikki va uch) bog’lar mavjud.

СН₃─СН₃ СН₂=СН₂ СН₃─С≡СН

to’yingan alifatik birikma to’yinmagan alifatik birikmalar

Yopiq zanjirli birikmalar ikkiga bo’linadi: karbosiklik va geterosiklik. Yopiq halqali birikmalar zanjiri faqat uglerod atomidan tarkib topgan bo’lsa, bunday birikmalar – karbosiklik, yopiq zanjirga uglerod atomlaridan tashqari boshqa element atomlari (geteroatom) kirgan bo’lsa – geterohalqali birikmalar deb ataladi.

Karbosiklik birikmalarda yopiq zanjir faqat uglerod atomlaridan tashkil topgan bo’lib, bular o’z navbatida kimyoviy хossalari bilan bir-biridan keskin farq qiladigan organik birikmalarga: alisiklik va aromatik birikmalarga bo’linadi.

siklopentan benzol
alisiklik birikma aromatik birikma

Geterohalqali birikmalar zanjirida uglerod atomlaridan tashqari, boshqa element atomlari ko’pincha N, O, S element atomlari bo’ladi. Ular o’z navbatida to’yingan , to’yinmagan , aromatik bo’lishi mumkin.

to’yingan geterohalqali to’yinmagan geterohalqali aromatik geterohalqali
birikma birikma birikma