Углеводороды

Оrganik kimyo Lektor: k.f.d. professor A.A.Ibragimov

• Assalomu alaykum hurmatli talabalar!
• Mavzu: UGLEVODORODLAR.ALKANLAR
• Reja
• «Uglevodorodlarning sinflanishi
• Alkanlar tuzilishi,nomlanishi,izomeriyasi
• Alkanlarning olinishi.
• Alkanlarning fizik kimyoviy xossalari
• Alkanlarning ishlatilishi

• Uglerod zanjirining tuzilishiga ko'ra organik birikmalar ikkita katta guruhga bo'linadi: ochiq zanjirli alifatik (yoki asiklik) birikmalar va uglerod atomlarining yopiq zanjirli siklik birikmalari.

• Organik birikmalar

• Аlifatik (аsiklik)

• Siklik

• geterosiklik

• Alisiklik

• Аromatik

• кarbosiklik

Uglevodorodlar organik birikmalar bo'lib, ularda faqat ikkita element - uglerod va vodorod atomlari mavjud.

• Uglevodorodlar organik birikmalar bo'lib, ularda faqat ikkita element - uglerod va vodorod atomlari mavjud.
• Uglevodorodlarning turlari

Alifatik (ochiq zanjir)				Siklik (yopiq zanjir)
To`yingan	To`yinmagan			To'yingan alitsiklik sikloalkanlar CnH2n	Aromatik (arenlar) CnH2n-6
Аlkanlar CnH2n+ 2	Аlkenlar CnH2n	Аlkadiyen CnH2n-2	Аlkinlar CnH2n-2

Uglevodorodlar	Аlkanlar	Sikloalkanlar	Аlkenlar	Alkadienlar	Аlkinlar	Аrenlar
Umumiy formulasi	CnH2n+2	CnH2n	CnH2n	CnH2n-2	CnH2n-2	CnH2n-6
А) gibridlanish turi	sp3	sp3	sp2	sp	sp	sp2
B) bog`burchagi	∟ 109028'	∟ 600, 900, 1090, 1200	∟1200	∟1200 , ∟1800	∟1800	∟1200
C) bog`uzunligi (nm)	0,154	0,154	0,134	0,134	0,12	0,142
D) molekulasining shakli	tetraedr	Tetraedrga o`xshash	tekis	tekis	chiziqli	tekis

Алканы

• Аlkanlar - uglerod va vodorod elementlarning atomlaridan tashkil topgan organik asiklik birikmalar..
• С1 – С4 – gaz.
• С5 – С15 – suyuq.
• С16 –… – qattiq moddalar (parafinlar).
• Alkanlar molekulasi faqat oddiy (ϭ – bog) bog`dan iborat.

Alkanlarning gomologik qatori,radikali va izomerlar soni

• Alkanlarning gomologik qatori,radikali va izomerlar soni

Alkanlar CnH2n+2				Radikallari (alkillar) CnH2n+1
Formula		nomi	Izomerlar soni	Formula	Nomi
Molekulyar formula	Sturuktura tuzilishi
СН4	CH4	Мetan	1	СН3 -	Мetil
С2Н6	СН3 - СН3	Etan	1	С2Н5 -	Etil
С3Н8	СН3 – СН2 – СН3	Propan	1	С3Н7 -	Propil
С4Н10	СН3 - (СН2)2 – СН3	Butan	2	С4Н9 -	Butil
С5Н12	СН3 - (СН2)3 - СН3	Pentan	3	С5Н11 -	Pentil
С6Н14	СН3 - (СН2)4 - СН3	Geksan	5	С6Н13 -	Geksil
С7Н16	СН3- (СН2)5 – СН3	Geptan	9	С7Н15 -	Geptil
С8Н18	СН3 - (СН2)6 – СН3	Oktan	18	С8Н17 -	Oktil
С9Н20	СН3 - (СН2)7 – СН3	Nonan	35	С9Н19 -	Nonil
С10Н22	СН3 - (СН2)8 – СН3	Dekan	75	С10Н21 -	Dekil

IYUPAK nomenklaturasi

• Alkanlarni nomlash qoidalari:
• Strukturaviy formulada uglerod atomlarining eng uzun zanjirini (asosiy zanjir) tanlang.
• Asosiy zanjirning uglerod atomlari shoxlanishga eng yaqin uchidan boshlab raqamlangan.
• Radikallar va boshqa o'rinbosarlar birinchi navbatda ular biriktirilgan uglerod atomlarining raqamlari bilan sanab o'tiladi.
• (Eslatma)Asos - asosiy zanjirdagi kabi bir xil miqdordagi uglerod atomlari bilan to'yingan uglevodorodning nomi.

Eslatma

• Agar molekulada bir nechta bir xil radikallar bo'lsa, ikkita, uchta. to'rt i. va hokazo (masalan, -CH3), keyin ularning har birining asosiy zanjirdagi o'rni raqam bilan ko'rsatiladi va yunon raqamlari mos ravishda ularning nomidan oldin joylashtiriladi:

Radikallar soni	Yunon nomlari
2	«ди»
3	«три»
4	«тетра»
5	«пента»
6	«гекса»
7	«гепта»
8	«окта»

Alkanlarning izomeriyasi va nomenklaturasi

• Alkanlar uchun xarakterli izomeriya:
• (Faqat) uglerod zanjiri.
• 2,3-dimetil pentan 2,4-dimetilpentan
• n-geptan

Alkanlarni olish usullari

• 1) Neft mahsulotlarining krekinglab:
• C16H34 → C8H18 + C8H16
• 2) Izomerizasiya:
• n-oktan
• 2,2,4-trimetilpentan
• 3) Alkenlarning gidrogenlanishi :

4) karboksilik kislotalarning natriy tuzlarining dekarboksillanishi (Dyuma r-yasi):

• 4) karboksilik kislotalarning natriy tuzlarining dekarboksillanishi (Dyuma r-yasi):
• СН3СОONа + NаОН → СН4 + Nа2СO3
• Natriy asetat metan
• 5) Vyurs sintezi:
• 2СН3СН2Вr + 2Nа → СН3–СН2–СН2–СН3 + 2NаВr
• brometan n-butan
• 6) Karbidlarning gidrolizi:
• Аl4С3 + 12Н2O → ЗСН4 + 4Аl(ОН)3
• toza metan

Alkanlarning kimyoviy xossalari

• 1) Nitrolash reaktsiyasi (Konovalov reaktsiyasi):
• 140°C
• CH4 + HNO3(12% r-r) CH3NO2 + H2O
• metan nitrometan
• 2) Degidrogenlanish (vodorodni yo'q qilish):
• etan eten (etilen)

Alkanlarning kimyoviy xossalari

• 3) Quyosh nurida galogenlanish (Cl2, Br2): hv
• CH4 + Cl2 → CH3Cl + HCl
• metan xlormetan
• hv
• CH3Cl + Cl2 → CH2Cl2 + HCl
• dixlormetan
• hv
• CH2Cl2 + Cl2 → CHCl3 + HCl
• trixlormetan
• hv
• CHCl3 + Cl2 → CCl4 + HCl
• tetraxlormetan

Alkanlarning kimyoviy xossalari

• 4) Yonish (umumiy oksidlanish): t°C
• C2H6 + 7O2 → 4СO2↑ + 6H2O + Q кДж
• Kislorod etishmasligi bilan uglerod II oksidi hosil bo'ladi: t°C
• C2H6 + 5O2 → 4СO↑ + 6H2O + Q кДж
• 5) Tugallanmagan oksidlanish::
• t, p, кат C2H5OH (etanol)
• C2H6 + [O] CH3CHO (etanal)
• CH3COOH (sirka kislota)
• 6CH4 + O2 → 2C2H2↑ + 2CO↑ + 10H2↑
• metan аsetilen

Alkanlarning kimyoviy xossalari

• 6) Izomerizasiya:
• n-pentan
• 2,2-dimetilpropan
• 7) Aromatizatsiya:
• n-geksan
• benzol

Alkanlarning kimyoviy xossalari

• 8) Metanning pirolizi (parchalanishi). :
• 1000°C
• CH4 C + 2H2
• Ni, 1000°C
• 2CH4 C2H4 + 2H2
• 1500°C
• 2CH4 C2H2 +3H2
• аsetilen
• 9) Sulfurlanish:
• t°C
• CH4 + HO–SO3H(конц) → CH3SO3H + H2O
• metan sulfometan

Применение

• 1-3 – өндірісте күйе
• (1 – картрижи;
• 2 – резина;
• 3 – типографиялықбояу)
• 4-7 – органикалық заттар
• (4 – еріткіштер;
• 5 – тоңазытқыштарда;
• 6 – метанол;
• 7 - ацетилен)

• Использование алканов в качестве топлива

Distillash kolonkasi

Suv o'tkazmaydigan qog'ozni tayyorlash uchun kerosindan foydalanish

• Alkanlarni moylash materiallari sifatida ishlatish

Alkanlarning tibbiyotda qo'llanilishi (vazelin, kerosin va boshqalar).