Органик кимё фанидан Ўқув-услубий мажмуа

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
9-bob. Gidroksihosilalar. Spirtlar. Fenollar 
Inson dimog’iga yaquvchi xush bo’y xidli moddalar tarkibida spirt yoki efir guruhlari 
saqlaydi. Bularga
31
:
31
T.W. Graham Solomons, Craig B. Fryhle, Scott A. Snyder. Organic chemistry. University of South Florida, Pacific 
Lutheran University, Columbia University. 2014. – S.498-500 
BOB 
9 
SPIRTLAR 
Sintez va reaksiyalari 

---

231 
Spirtlar deb, 
R – OH 
umumiy formulaga mos keluvchi birikmalarga aytiladi, bunda R–
alkil yoki almashingan alkil guruxlari. Bu guruxlar birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi; atsiklyoki 
sikl, qo’shbog’ yoki uchbog’, galogen yoki aromatik halqa saqlashi mumkin. Masalan: 
Barcha spirtlar gidroksil (
OH
) guruxi yoki guruxlari saqlaydi va ularning fizik yoki 
kimyoviy xususiyatlarini ayni shu guruxlar belgilab beradi. R ning tuzilishi spirtlarning ba’zi 
reaksiyalardagi xususiyatini belgilab beradi va reaksiya tezligiga ta’sir ko’rsatadi. 
Gidroksil guruxi aromatik xalqa bilan bevosita bog’langan birikmalar – 
fenollar
deb 
atalib, ularning xususiyatlari spirtlarnikidan shunchalik katta farq qiladiki, bu sinf birikmalarini 
alohida o’rganish tavsiya etiladi. 
Sinflanishi. 
Alkanlar mavzusidan bizga ma’lumki, uglerod atomi nechta uglerod bilan 
bevosita bog’langanligiga qarab birlamchi, ikkilamchi yoki uchlamchi bo’lishi mumkin. Spirtlar 
esa gidroksil guruxi saqlovchi uglerod atomi nechta uglerod bilan bog’langanligiga qarab 
sinflanadi. 
Faqatgina bir reaksiya – gidroksil guruxi saqlagan uglerod atomidagi vodorod (yoki 
vodorodlar) bo’yicha amalga oshuvchi oksidlanish reaksiyalari spirtlarning har bir sinfi uchun 
turlicha kuzatiladi. Odatda turli sinf spirtlarining reaksiya tezliklari xar xil bo’lib, reaksiya 
mexanizmi turlichadir. Ba’zi o’rinbosarlar spirtlarning Reaksion qobiliyatiga ta’sir etib, boshqa 
spirtlarning xususiyatlarini takrorlashini kuzatish mumkin. Masalan, benzil spirti birlamchi spirt 
bo’lishiga qaramasdan, fenil guruxi ta’sirida uchlamchi spirtlar kabi ta’sirlashadi. Bunday 
qonuniyat va xususiyatlarini bosqichma-bosqich kuzatib o’tamiz. 
Nomenklaturasi.
Spirtlarni nomlashda asosan uch xil nomenklaturalardan foydalaniladi. 
Dastlabki, oddiy spirtlar ko’pincha 
empirik
nomlanishini adabiyotlardan kuzatishimiz mumkin. 
Ular 
alkil
guruxi nomi va 
spirt
so’zidan foydalanib hosil qilinadi. Masalan: