341
oksidlar aralashmasi – mis xromit nomi bilan ma’lum
SuO, CuCr
2
O
4
ta’sir massasidan
foydalaniladi, masalan:
Murakkab efirlarni kimyoviy qaytarish spirt hamda natriy metalli aralashmasi yoki
ko’pincha litiy alyuminiy gidrid yordamida olib boriladi:
Yog’lar. Yog’larning tabiatda uchrashi va ularning tarkibi
Inson hayot faoliyatida doimiy zarur bo’lgan shunday murakkab efirlar borki, ular
xayvonlarda va o’simliklarda katta miqdorlarda saqlanadi. Bular
yog’lar
deb ataladi (suyuq
xolatda bo’lsa
moylar
nomi bilan ma’lum) Jo’xori, koks, paxta va palma moyi, mol, qo’y va
sarig’ yog’lar asosan karbon kislotalarning murakkab efirlaridir. Bu barcha efirlar bir spirtning –
glitserinning
NOSN
2
SNONSN
2
ON
hosilalaridir va shuning uchun ular
glitseridlar
deb ataladi.
Yog’lar hosil qiluvchi karbon kislotalar tarmoqlanmagan (kamdan-kam juda oz miqdor –
tarmoqlangan) kislotalar sinfiga mansub va 3 – 18 tagacha uglerod atomlari saqlaydi; S
3
va S
5
lardan tashqari yog’lar asosan uglerod atomlari juft bo’lgan kislotalardan iborat. Tarkibda
to’yingan kislotalar bilan birga bir yoki ikkita qo’shbog’ saqlovchi to’yinmagan kislota qoliqlari
ham uchraydi.
-jadval ma’lumotlaridan yog’larning turli karbon kislota aralashmalarining glitsiridlari
ekanini ko’rishimiz mumkin. Ushbu karbon kislotalar nisbati bir yog’dan boshqasiga o’tishda
o’zgaradi; har bir yog’ uchun o’ziga xos tarkib mavjud.
Yog’lar (uglevodlar va oqsillar bilan bir qatorda) uch asosiy ozuqa mahsulotlarining
biridir; bundan tashqari ular katta masshtablarda xom ashyo sifatida sanoat miqyosida
ishlatiladi. Yog’lar kimyosi maxsus mutaxassislik fanlarida o’rganiladi. Biz ayni mavzuda
yog’lar uchun xos bo’lgan ayrim muhim kimyoviy o’zgarishlarni ko’rib o’tamiz.
Yog’larning gidrolizi. Sovunlanish. Sovun.
Sovun tayyorlash – qadimiy kimyoviy
sintez jarayoni hisoblanadi. Sovun pishirish sezar xukumronlik qilgan davrga borib taqaladi;
echki yog’ini potash
(K
2
SO
3
)
ta’sirida
qaytarish orqali insonlar dastlabki glitseridlarni gidroliz
qilish bilan shug’ullanganlar. Gidroliz natijasida karbon kislota tuzlari va glitserin hosil bo’ladi.
Biz doimiy ravishda foydalanuvchi sovun, yog’ kislotalarining (uzun zanjirli) natriyli
tuzlari aralashmasidir. Sovun tarkibi va olinish usuli bilan farq qiladi: agar sovun
olif moyidan
tayyorlangan bo’lsa –
kastil sovuni
deb ataladi; sovun shaffof bo’lishi uchun spirt qo’shib
pishiriladi; yumshoq sovun ko’piksimon pishiriladi; sovunga turli xid beruvchi vositalar qo’shish
mumkin; agar natriy ishqori o’rnida kaliydan foydalanilsa, suyuq sovun hosil bo’ladi. Kimyoviy
jihatdan barcha sovunlar bir xil bo’lib, ularning xususiyati va tabiati bir xildir.
CH
2
– O – C – R
CH – O – C – R
′
O
CH
2
– O – C – R
′′
O
+ NaOH
kislota yoki asos
CH
2
– OH
CH – OH
CH
2
– OH
Na – O – C – R
Na – O – C – R
′
Na – O – C – R
′′
+
gliserid (yog’)
gliserin sovun
O
O
O
O
CH
3
(CH
Do'stlaringiz bilan baham: