Органик кимё фанидан Ўқув-услубий мажмуа

2
)
14
COOC
2
H
5
etilpalmiatat
(etilgeksadekanoat) 
LiAlH
4 
CH
3
(CH
2
)
14
CH
2
OH + HOC
2
H
5
1-geksadekanol 
CH
3
(CH
2
)
10
COOCH
3 
H
2
, CuO 
.
CuCr
2
O
4 
150
o
S, 350 atm 
CH
3
(CH
2
)
10
CH
2
OH + HOCH
3 
metillaurat 
(metildodekanoat) 
lauril spirti 
(1-dodekanol) 

---

342 
Yog’ va moylar tarkibiga kiruvchi asosiy yog’ kislotalari 
-jadval 
Yog’ yoki 
moy 
To’yingan kislotalar, % 
To’yinmagan kislotalar, % 
C
8
 
C
10
 
C
12
 
C
14
 
C
16
 
C
18
 
> C
18
 
< C
16
 
C
16
 
C
18
 
> C
18
 
dienlar 
trienlar 
Qora 
mol 
yog’i 
1– 2
a
0,2 
2 – 3 
25– 30
21 – 26 
0,4 – 1 
0,5 
2 – 3 
39 – 42 
0,3 
2 
Sarig’ yog’ 
5 – 9 
2– 3 
1 – 4 
8 – 13 25– 32
8 – 13 
0,4 – 2 
1 – 2 
2 – 5 
22– 29 
0,2 – 1,5 
3 
Kokos yog’i 
4–10 
44– 51 13 –18
7 – 10 
1 – 4 
5 – 8 
0 – 1 
1 – 3 
Jo’xori yog’i 
0 –2 
8 – 10 
1 – 4 
1 – 2 
30– 50 
0 – 2 
34 – 56 
Paxta moyi 
0 – 3 
17– 23
1 – 3 
23– 44 
0 – 1 
34 – 55 
Lyard 
1 
25– 30
12 – 60 
0,5 
2 – 5 
41– 51 
2 – 3 
3 – 8 
Oliv moyi
0 – 1 
0 – 2 
7 – 20 
1 – 3 
0 – 1 
1 – 3 
53– 86 
0 – 3 
4 – 22 
Palma moyi 
1 – 6 
32– 47
1 – 6 
40– 52 
2 – 11 
Palma moyi 
(yong’oq)
2 – 4 
3 – 7 
45– 52
14 19 
6 – 9 
1 – 3 
1 – 2 
0 – 1 
10– 18 
1 – 2 
Yer yong’oq 
moyi 
0,5 
6 – 11 
3 – 6 
5 – 10 
1 – 2 
39– 66 
17 – 38 
Soya moyi 
0,3 
7 – 11 
2 – 5 
1 – 3 
0 – 1 
22– 34 
50 – 60 
2 – 10 
< C
16
C
16
C
18
C
20
>C
20
Baliq moyi
2 – 6 
7 – 14 
0 – 1 
0 – 2 
10 – 20 
25– 31 
25– 32 10– 20 
Lyon moyi
0,2 
5 – 9 
4 – 7 
0,5 – 1 
9 – 29 
8 – 29 
45 – 67 
Tungov moyi 
4 – 13 
8 – 15 
B 
a
– 3 – 4 % C
4
, 1 – 2 % C
6 
b
– 72 – 82 % eleostearin kislotalar, sis-, trans-, trans-9,11,13-oktadekatrien kislota va 3 – 6 % to’yingan kislotalar 

---

Sovunning tozalovchi xususiyati – murakkab jarayondir. Bu jarayonni soddalashtirib – 
quyidagicha tasavvur qilish mumkin: sovun molekulasi qutblangan – 
SOONa
+
va qutblanmagan – uzun 
uglerod zanjiri (12 – 18 uglerod atomlaridan iborat bo’lgan) saqlaydi; molekulaning qutblangan qismi 
suvda, qutblanmagani esa – moyda eriydi. Odatda moy tomchilari suv bilan qo’shilishidan ikki qatlamga 
– moy va suvga ajraladi, lekin sovun ishtirokida bu holatni boshqacha kuzatish mumkin. Sovunning 
qutblanmagan qismi moy tomchilarida eriydi va bu vaqtda sovunning karboksilat qismi suv muhitida 
qoladi.
Karboksilat guruhning manfiy zaryadi tufayli moyning har bir tomchisi ionlar buluti bilan 
qamrab olinadi. Bir xil zaryadlardagi itarilish tufayli moy tomchilari o’zaro qo’shilishdan – 
birlashishdan saqlanadi, natijada suvdagi moy barqaror emulsiyasi hosil bo’ladi. Sovunning yuvush 
xususiyati, kir tarkibidagi moy yoki yog’larni emultsiyalash bilan bog’liq. Bunday emultsiyalash va bu 
bilan yuvish xususiyati nafaqat karbon kislotalar, balki uzun qutblanmagan qoldiq va qutblangan 
guruhlarni bir molekulada mujassam etgan barcha birikmalar uchun xosdir. 
Qattiq suv kaltsiyli va magniyli tuzlar saqlaydi, ular o’z navbatida sovun bilan ta’sirlashib, 
karbon kislotalarning kaltsiyli yoki magniyli tuzlarini hosil qiladi. Shuning uchun sovunlar qattiq 
suvlarda o’z xususiyatini qisman yo’qotadi. Yog’lar karbon kislota va spirtlarning manbai sifatida 
xizmat qiladi: natriyli sovun mineral kislotalar bilan qayta ishlanganda yoki kislota sharoitida gidrolizga 
uchratilganda erkin karbon kislotalar aralashmasi hosil bo’ladi, hozirgi vaqtda bunday aralashmalardan 
individual karbon kislotalar olishning sanoat usuli – fraktsion xaydash o’ta takomillashtirilgan (bunda 
karbon kislota sof holda, asosiy maxsulot 90 % kam bo’lmagan miqdorlarda olinadi).
Ba’zan yog’ kislotalari pereeterifikatsiya yordamida ajratilib, buning uchun kislota yoki asos 
katalizatorligida glitseridlarning metil spirt bilan reaktsiyasini olib borish talab etiladi. 
Metil efirlari aralashmasi fraktsion xaydash orqali alohida efirlarga ajratilishi mumkin, ular o’z 
navbatida gidroliz orqali individual karbon kislotalarga o’tkaziladi. Bundan tashqari metil efirlari 
alohida yoki aralashma holida katalitik qaytarish orqali tarmoqlanmagan birlamchi spirtlarga o’tkazilishi 
mumkin; ulardan o’z navbatida turli tuman birikmalar sintez qilish imkoniyati paydo bo’ladi. 
Shunday qilib, yog’lar tarmoqlanmagan karbon kislotalar (juft uglerod atomi saqlagan