Органик кимё фанидан Ўқув-услубий мажмуа

H
35
COOH
NH
3 
n-C
17
H
35
COO
–
NH
4
+ 
t
o 
n-C
17
H
35
CONH
2 
stearin kislota 
ammoniy stearat 
stearin kislota amidi 
CH
3
COCl + 2NH
3 
CH
3
CONH
2
+ NH
4
Cl
AMIDLAR SINTEZ QILISH
1. Kislota xlorangidridlaridan olish
Misol: 
– C
O 
p-brombenzoilxlorid 
Cl
 
+
Br 
2 NH
3
– C 
O 
p-brombenzamid 
NH
2 
Br
+ NH
4
Cl 
b) Amidlar hosil qilish. Ammonoliz
(CH
3
CO)
2
O + 2NH
3 
CH
3
 – C 
O
NH
2
amid 
CH
3
 – C 
O
ONH
4 
ammoniy asetat 
+
sirka angidrid 
2. Ketonlar hosil qilish. Fridel - Krafts bo’yicha atsillash
(RCO)
2
O + ArH 
R – C 
O
Ar
+ RCOOH
keton 
AlCl
3 
yoki lyuisning 
boshqa kislotalari 
v) Murakkab efirlar hosil qilish. Alkogoliz
(CH
3
CO)
2
O + CH
3
OH
 
sirka angidrid 
CH
3
 – C 
O
OCH
3
metilasetat 
CH
3
 – C 
O 
OH
 
sirka kislota 
+
Misol: 
(CH
3
CO)
2
O +
 
sirka angidrid 
CH
3 
CH
3
H
3
C 
AlCl
3 
CH
3
CH
3
H
3
C
COCH
3
+ CH
3
COOH 
mezitilen 
metilmezitililketon 
sirka kislota 

---

332 
Amidlarning reaksiyalari.
Amidlar kislota yoki asos eritmalari ishtirokida qizdirilganda 
gidrolizlanadi. Reaktsiya natijasida ammiak va karbon kislota hosil bo’ladi: bu ikki 
mahsulotning biri tuz holatida ajralishi mumkin, bu esa reaktsiya muhitining asos yoki kislota 
ekanligi bilan bog’liq
44
. 
Amidlarning muhim o’zgarishlaridan biri Gofman bo’yicha parchalanishidir. 
Amidlarning gidrolizi. 
Amidlarning gidrolizi 
ON
2
-
guruhining 
ON-
guruhiga 
almashinishi bilan boruvchi nukleofil o’rin olish reaktsiyasidir. Kislota ishtirokidagi gidroliz, 
suvning protonlashgan amidga birikishi bosqichi orqali amalga oshadi. 
Gidroliz ishqoriy muhitda amalga oshirilganda kuchli nukleofil gidroksil-ioni amid 
molekulasi bo’yicha xujum qiladi:
 
 
 
 
MURAKKAB EFIRLAR 
Sintez usullari.
Murakkab efirlar spirtlar va yoki fenollarni karbon kislotalar yoki 
ularning hosilalari bilan reaktsiyasi orqali hosil qilinadi. Ulardan asosiylari quyida berilgan
45
. 
44
T.W. Graham Solomons, Craig B. Fryhle, Scott A. Snyder. Organic chemistry. University of South Florida, 
Pacific Lutheran University, Columbia University. 2014. – S. 797 
45
T.W. Graham Solomons, Craig B. Fryhle, Scott A. Snyder. Organic chemistry. University of South Florida, 
Pacific Lutheran University, Columbia University. 2014. – S. 790 
R – C 
O 
NH
2 
R – C – OH 
O 
–
NH
2
R – C 
O 
O 
–
 
 
+ NH
3 
R – C
O 
NH
2 
H
+ 
R – C
NH
2
OH
+
H
2
O
R – C – OH
2
NH
2
OH
+
NH
3
+ R – C 
O
OH
R – C 
O
ONH
4 
+
–
RCONH
2 
 + H
2
O
 
AMIDLARNING REAKSIYALARI 
H
+
OH 
–
 
RCOOH + NH
4
+ 
RCOO
–
+ NH
3
 
1. Gidroliz 
Misollar: 
– C
O 
benzamid 
NH
2 
+ H
2
SO
4
+ H
2
O
– C 
O
benzoy kislota 
OH
+ NH
4
HSO
4 
+ – 
CH
3
CH
2
CH
2
CONH
2
+ NaOH + H
2
O 
CH
3
CH
2
CH
2
COONa + NH
3 
+
–
moy kislota amidi 
natriy butirat 
2. Gofman bo’yicha parchalash
RCONH
2 
 
yoki
ArCONH
2
OBr 
–
 
RNH
2 
 
yoki
ArNH
2 
 + CO
3
2–
 

---

333 
Spirtlar yoki fenollarning kislotalar bilan reaktsiyasi dastlab xom ashyo va tayyor 
mahsulotning muvozanatiga olib keladi va (ayniqsa fenollar bilan) reaktsiyani oxiriga yetkazish 
uchun maxsus sharoitlarni talab etadi. Laboratoriyada ko’proq xom ashyo sifatida 
xlorangidridlardan yoki angidridlardan foydalaniladi. 
Spirt yoki kislota tuzilishining eterifikatsiya tezligiga ta’siri spirtlar mavzusida yoritilgan 
edi. 
Asoslar ishtirokida amalga oshiriluvchi aromatik xlorangidridlardan 
ArCOCl
foydalanib 
murakkab efirlar olish – eterifikatsiya reaktsiyasi (Shotten-Bauman usuli) bizga ma’lum. 
Murakkab efirlarning reaktsiyalari. 
Murakkab efirlar ham karbon kislotalar uchun hos 
bo’lgan nukleofil almashinish reaktsiyalariga kirishadi. Nukleofil xujumi karbonil guruhidagi 
elektronlari taqchil uglerod atomi bo’yicha boradi va 
OR
′
-
guruhining 
ON, OR
′′
-
va 
NH
2
 
guruhlariga almashinishini taminlaydi. 
2. Xlorangidridlar va angidridlardan olish
RCOCl + R
′
OH (
yoki
 ArOH)
RCOOR
′
(
yoki
 RCOOAr) + HCl 
(RCO)
2
O + R
′
OH (
yoki
 ArOH)
RCOOR
′
(
yoki
 RCOOAr) + RCOOH 
Misollar: 
Br
 
COCl 
o-brombenzoilxlorid 
+ C
2
H
5
OH
piridin 
Br
COOC
2
H
5
etil-o-brombenzoat 
+ HCl 
(CH
3
CO)
2
O +
OH
 
NO
2
 
p-nitrofenol 
NaOH 
OCOCH
3
NO
2
p-nitrofenilasetat 
+ CH
3
COOH 
3. Murakkab efirlardan olish. Pereeterifikasiya 
1. Kislotalardan olish
RCOOH + R
′
OH 
RCOOR
′
+ H
2
O
karbon kislota 
murakkab efir 
R – alkil yoki aril bo’lishi mumkin 
R
′
 – alkil 
R
′
OH reksion qobiliyati: birlamchi > ikkilamchi (> uchlmchi) 
Misollar: 
CH
3
COOH + HOCH
2 
– 
 
CH
3
COOCH
2 
– 
sirka kislota 
benzil spirti 
benzil asetat 
– COOH + HOCH
2
CHCH
3
CH
3
H
+
– COOCH
2
CHCH
3
CH
3
benzoy kislota 
izobutilbenzoat 
izobutil spirti 

---

334 
Bu reaktsiyalar ba’zan kislotalar ishtirokida olib boriladi. Kislota katalizatorligidagi 
reaktsiyalarda 
N+
karbonil guruhi bo’yicha birikish reaktsiyasi amalga oshishi kuzatiladi va bu 
bilan nukleofil reagent xujumi uchun imkoniyatlar yanada ortadi.
v) Murakkab efirlardan olish. Pereeterifikasiya
RCOOR
′
+ R
′′
OH RCOOR
′′
 + R
′
OH
kislota yoki asos 
Misol: 
CH
2
 – O – C – R
O 
CH – O – C – R
′

O 
CH
2
 – O – C – R
′′

O 
+ CH
3
OH 
kislota yoki asos 
CH
2
 – OH
CH – OH
CH
2
 – OH
CH
3
 – O – C – R 
O 
CH
3
 – O – C – R
′
 
O 
CH
3
 – O – C – R
′′
 
O 
+
2. Grinyar reaktivi bilan reaksiyalari
RCOOR
′
+ 2R
′′
MgX
R – C – R
′
 
R
′′
OH
uchlamchi spirt 
b) Amidlarga o’tish. Ammonoliz.
RCOOR
′
+ NH
3 
RCONH
2
+ R
′
OH
Misol: