Organik birikmalarda atomlarning o‘zaro tasiri

Bog‘larning qutbliligi. qutbli bog‘ deb undagi musbat zaryadlarning markazi manfiy zaryadlarning markaziga to‘g‘ri kelmaydigan bog‘ga aytiladi. Masalan, Н – Н, СН₃ – СН₃, Cl – Cl kabi bog‘lar qutbsiz, H – Cl, CH₃ – F, CH₃ – NO₂ bog‘lar esa qutblidir. Bog‘ning qutbliligi miqdoriy jihatdan dipol momenti (m) bilan xarakterlanadi va m= l e bilan ifodalanadi. Bunda l-musbat va manfiy zaryadlar markazlari orasidagi masofa (sm), e- elementar zaryad. Dipol momenti Debay (D) larda o‘lchanadi. 1D ( 1sm(10-18 elektrostatik birlik. Agar molekula ikki atomdan iborat bo‘lsa molekulaning dirol momenti bog‘ning dipol momentiga teng bo‘ladi. Molekula uchta atomdan iborat bo‘lsa bog‘ning dipol momenti quyidagi formula bilan ifodalanadi:

бунда, m’ – боғнинг дироль моменти; m - модданинг диполь моменти; a - валент бурчак

Murakkab birikmalar dipol momentilari barcha bog‘lar dipol momentlariga mos keluvchi vektorlarni qo‘shish bilan Aniqlanishi mumkin. Bog‘ning qutbliligi bog‘dagi atomning elektromanfiyligi ortishi bilan ortib boradi.
Bog‘ning qutblanuvchanligi. Bog‘ning qutblanuvchaniligi deb bog‘dagi elektronlarning tashqi elektr maydoni ta’sirida siljib, undagi atomlarning qutblanishiga aytiladi. Bunday qutblanish natijasida bog‘da yoki molekulada dipol momenti vujudga keladi (m_a). Bu dipol momentining miqdori elektr maydonining uchlanganligiga va molekula strukturasiga bog‘liq bo‘lgan qutblanuvchanlik koeffitsiyentiga bog‘liq:

бунда, Е-майдон кучланганлиги; a - қутбланувчанлик коэффициенти

qutblanuvchanlik koeffitsiyenti moddaning sindirish ko‘rsatkichi bilan quyidagicha bog‘langan:

бунда, n–модданинг синдириш кўрсатгичи; N – Авагадро сони; М – модда молекуляр массаси; d – модда зичлиги

`Moddaning qutblanuvchanlik koeffitsiyenti uning molekulyar refraksiyasi bilan proporsional bo‘lib, quyidagicha bog‘langan:

ч унки

Bog‘ning qutblanuvchanligi bog‘dagi elektron zichlik yoki bog‘ni hosil qiluvchi atomning elektron qavatlari qancha ko‘p bo‘lsa, shunchalik katta bo‘ladi. Bog‘ning qutblanuvchanligi bog‘ni hosil qiluvchi element atomining davriy sistemadagi o‘rniga qarab davrlarda o‘ngdan chapga, gruppalarda esa yuqoridan pastga qarab, hamda bog‘ning karraligi ortib borishi bilan ortadi. d-bog‘larning qutblanuvchanligiga nisbatan p-bog‘larning qutblanuvchanligi kattadir. Molekulyar refraksiya additiv xossaga ega bo‘lganligi uchun ko‘pgina moddalarning refraksiyalari undagi atomlar refraksiyalarining yig‘indisi shaklida hisoblab chiqarish va tajribada topilgan refraksiya bilan taqqoslash mumkin.