Organik birikmalarda atomlarning o‘zaro tasiri

Koordinatsion bog‘ - bir atomning elektron jufti hisobiga hosil bo‘lgan kovalent bog‘.
Yarim qutbli kovalent bog‘ - koordinatsion va ion bog‘lar kombinatsiyasidan tashkil topgan kovalent bog‘dir. Bu bog‘ strelka (®) bilan ifodalanadi.
Ion bog‘ - bir atomdan ikkinchi atomga bir yoki bir nechta elektronning batamom ko‘chib o‘tishi natijasida ionlarning hosil bo‘lishi va bu qarama-qarshi zaryadli ionlarning elektrostatik tortilishi natijasida hosil bo‘ladigan bog‘dir.
Ionlanish energiyasi. Neytral atomdan bitta elektronni tortib olishga ketgan energiyaga ionlanish energiyasi deyiladi.
Elektronga moyillik. Neytral atomga bitta elektronning birikishi natijasida ajralib chiqqan energiya elektronga moyillik deyiladi.
Elektromanfiylik – molekuladagi atomning bog‘ elektronlarini o‘ziga tortish xususiyatidir. Element atomining elektromanfiyligi elementlarning davriy sistemasida davrlarda chpdan o‘ngga, gruppalarda pastdan yuqoriga qarab ortib boradi.
Vodorod bog‘ - bir molekuladigi elektromanfiyligi katta bo‘lgan azot, kislorod, ftor elementlari bilan bevosita qutbli kovalent bog‘ hosil qilgan vodorod atomining ikkinchi molekulaga azot, kislorod va ftor atomlari bilan hosil qilgan kuchsiz bog‘i.
Misollar:

1. 
   H₂, CH₄ va СH₃ – Cl molekulalarida kimyoviy bog‘ning qanday turlari mavjud?
   

Yechish: Vodorod Н : Н (Н–Н, Н₂) molekulasida vodorod atomlari o‘rtasidagi bog‘ qutbsiz kovalent bog‘dir. Chunki bog‘ni bir xil atomlar hosil qilgan.

Metan СН₄ ( ) molekulasidagi uglerod-vodorod

bog‘lari kuchsiz qutbli bog‘. Chunki bu bog‘ni turli xil atomlar hosil qiladi. Bog‘ning qutbliligi juda kichik bo‘lgani uchun, odatda bu bog‘ni qutbsiz deb (shartli ravishda) qabul qilinadi.

Metilxlorid ( )molekulasidagi uglerod-xlor

bog‘i qutbli kovalent bog‘dir, chunki bu bog‘ni elektronga moyilligi bir-biridan nisbatan farq qiluvchi atomlar hosil qilgan. Xlor atomining ta’siri ostida uglerod-vodorod bog‘larining ham qutbliligi ortib metandagi bog‘lardan farq qiladi.

2. 
   Metilammoniy xlorid, nitrometan va trimetilamin oksidlaridagi bog‘lar qanday bog‘lar?
   

Yechish: metilammoniy xlorid molekulasida ion
( metilammoniy ionii bilan xlor ionii o‘rtasida) va kovalent (azot bilan vodorodlar va metil guruhi o‘rtasida) bog‘lar mavjud. Kovalent bog‘larning biri koordinatsion bog‘dir, chunki u metilamin azotidagi bo‘linmagan bir juft elektron va HCl dagi vodorod kationi hisobiga hosil bo‘lgan. Kovalent bog‘larning har biri qutblidir.

Nitrometan molekulasida qutbli kovalent (yarim

qutbli, semipolyar) bog‘ N®O qutbli d- va p-kovalent bog‘lar N=O hamda NO₂‑ guruhining elektron akseptor (elektronni o‘ziga tortish) lik ta’siri ostida qutbliligi ortgan С – Н kovalent bog‘lar mavjud.
Trimetilamin oksidi molekulasida uglerod-azot azot-kislorod bog‘lari qutbli kovalent bog‘lar bo‘lib, N®O bog‘i yarim qutbli (semipolyar) kovalent bog‘dir. Uglerod-vodorod bog‘lari esa qutbliligi kichik bo‘lgan kovalent bog‘lardir.
Koordinatsion, semipolyar, d- va p-kovalent bog‘larning hosil bo‘lish sxemasini quyidagicha ko‘rsatish mumkin:
Koordinatsion bog‘ning hosil bo‘lish sxemasi:

Semipolyar bog‘ining hosil bo‘lish sxemasi:

d- bog‘ning hosil bo‘lish sxemasi:

p- bog‘ning hosil bo‘lish sxemasi: