|
Oqıw sabaqlarında jumbaq, dástan, jańıltpash, kúldirgi áńgime, dástan, jańıltpash, kúldirgi áńgime shıǵarmaların úyreniw sabaqların baqlaw hám analizlew
Balalar xalıq awızsha ijodida naqıllar jetekshi orında
turadı. Xalıq jaratqan oǵada ıqsham, tereń hám túwel m a 'noli
gápler naqıl dep júritiledi. Naqıl xalıqtıń, bir neshe
áwladlardıń aqıl -ol parasatı da de turm ush tájiriybesiniń
juwmaǵı, olar donishm andligining jemisi bolıp tabıladı. M aqollarda
turmıstıń ashshı -chuchugini tatib kórgen, tırıshılık
hádiyselerge aqıl kózi menen qaraytuǵın, sap hújdanli, adamgershilikli,
miynetkesh kisiniń qandayda bir waqıya -hádiyseden, qandayda bir kisiden
yamasa qandayda bir isten shıǵarǵan juwmaǵı bayanlainadi. Bul juwmaq
qandayda bir kisi ushın (kóbirek balalar ushın ) jol kórsetiwshi
bolıp xizmet etiwi múmkin. Naqıllar xalıqtıń aqıl -aqılı,
social -tariyxıy tájiriybesi, kuraslii hám de mchnatining kórkem
ańlatpası retinde jaratılıp kelinip atır.
M aqollar tereń m a 'noni ańlatpa eta biliwi, ıqsham, pisliiq
hám puqtalıǵı menen xalıq awızsha ijodining basqa túrlerinen parq
etedi. Olarda miynetkesh xalıqtıń arzıw-úmitleri, óz-ara
mimosabatlari, patriotlıq, adamgershilik hislatlari, o'yllkrlari ayriqsha formada sawlelengen b o 'ladi. Usınıń nátiyjesinde olar
balalardı tuwrı, logikalıq pikirlewge, maqsetti qısqa, ıqsham
hám qısqasha bayanlawǵa o 'rgatadi, olardıń kórkem didini
asıradı, tariyxıy hádiyselerdiń mánisin jaqsılaw, tereńrek payqab alıwǵa járdem beredi. Bunnan tısqarı,
naqıllar ana tiliniń eń názik kórkem qásiyetlerin biliwge
hám sóz baylıǵın asırıwǵa kómeklashuvichi qural retinde
xızmet etedi. Baqlawlarımızdan sonday juwmaqqa keldikki,
derlik barlıq naqıllarda, birinshi náwbette bala tárbiyası,
ádep jatar eken. Itibar beriń:
„Aldın sálem, keyin sóz", „Awal o'yla, keyin so'yla",
„Bala áziz, odobi odan aziz", „Insan odobi menen, aspan
aftapı menen“, „Ádep bazarda sotilmas“, „Odobning bası tilፄ,
„Otang balası bo'lma, adam balası bo'lፄ, „Jaqsı qulıq
kisiniń husni“, „Ustazingga tik qarasang, tap 'zasan, húrmet
qilsang, az-azdan o'zasan", „Tuwrı o'zar, qıysıq to'zar".
Bunday ibaratomuz naqıllar dizimin taǵı sozıw
múmkin.
Bala tuwrıso'z, ádepli, sanalı bolıp kámal tapmog'i kerek.
Áne sonday bala bar dawıs menen:
— Ań kózim ız ocham ız,
Tań kózimiz ochamiz.
Boqamiz keń olamga,
Barlıqǵa teń olamga! —
dcydigan boladı. Olardıń bul jollarında, háreket, umtılıw,
gúreslerinde joqarıdaǵı naqıllardıń ornı, álbette, úlken
boladı.
Bala kámalıde, birinshi náwbette, sálem-álik turadı.
Sálem-álikti úyrengen, onı kelmey qalıw etpeytuǵın hár bir
balanıń jumısı jurediler, áwmeti chopaveradi. Óytkeni xalıq,
„Jaqsı gáp menen ilon inidan shıǵadı", degen hikmetti
bıykarǵa aytpaǵan. H ar qanday jaǵdayda da saloiTqn salmaqlin
jeńil etedi, aldaǵı tosıq hám ideyalardı z a b t, letishda
jardemkor boladı.
Kóplegen erteklerimizde ushraytuǵın adamzat dushpanları — devlar, jinlar, yalmog'iz kempirler, aydarhalar huzuriga
adamzat barǵanda, olarǵa sálem bergeninde „Er sálemiń
bo'Imaganda eki yamlab bir yutardim “, degen gapni etediler.
Joqarıda eslab ótkenimizdek, sálem-álikti dillariga jo etip
alǵan balalar hesh qashan kem b o 'lmaydilar.
Insan bárháma qandayda bir sheshimge keliwi, pikir bildiriwi, sóylewi ushın dilidagi sóziniń qanshelli tuwrı -nadurıs
ekenliginiń túyirin chaqib, keyininen aytiwi kerek. Kerisinshe,
o 'y la m a y -n e tm a y, o g 'ziga kelgen gapni aytsa, d o 'stlari,
muǵallımları, adam lar o 'rtasida izza bolıp qalıwı hesh gáp
emes:
O 'ylam asdan sóylew qanday?
Menimcha, bul múmkin emes.
Adam oylap sóyleydi,
Oylamasang sóz unmas.
Oylamastan sóylegen sóz
Adamdı eter xafa.
Joq, bugina emes, qurǵaqlay valdirayveradigan bala „Qurǵaqlay
sóz qulaqqa yoqmas" degenleri sıyaqlı, ózinen-ózi hijolat etedi,
el, xalıq ortasında uyatga qaladı :
Sózi lop-lop, hawayi,
Sóziniń joq maǵız -moyi.
Sonday bala sózin el, xalıq
Degen puchak, qurǵaqlay yel.
Yoqmas degen qulaqqa,
Barmas degen uzaqqa.
Miynetkesh xalıq tuwrı sóyleydiganlarni, ornında gápiradiganlarni baǵmanǵa hám ol kútim etetuǵın terekke de
salıstırıwlaydı :
Qıysıq shoxni baǵman da
Kesip taslar kórgen dem.
Sol sebep tuwrı o'zar,
Qıysıq bolsa ozar, to'zar.
Bunday ideya bir qatar erteklerde, ráwiyatlarda da ilgeri
surilgan. Luqmoni Hakim menen baylanıslı „Tınıshlıqtıń xosiyati“
ráwiyatı neshe ásirlerden berli genje áwlad tárbiyasında zárúrli
orın iyelep keledi:
„Luqmoni Hakim kúnlerden bir kúni hazrati Dovudning
aldına barıpdı. Dovud ádetdegi sıyaqlı, sawıp, zirhli kiyimler
tayarlaw, yaǵnıy tem ir-tersaklar arasında islep otırǵan eken.
Luqmoni Hakim dúnyaǵa kelgeninen berli bunday
ustaxonaga kirmagan, bunday kiyimlerdiń tayarlanishini
kórmegen eken. Sol sebepli bunday zirhli kiyimler qanday
ekenligin, onı kimler kiyiwin sorawshı bolıpdı. Biraq
ustazı „A w al o'yla, keyin so'yla“, „Taqat et — sabrning tagi
altınፄ, dep uyretgen eken. Soǵan ámel etip, taqat etipdi.
Kiyimdiń tayın b o 'lishini kútip turıptı. Hazrati Dovud
kiyimdi tayarlab, kiyip olibdi-de, shodlanib Luqmoni Hakimga sonday depdi:
— L uqm oni H akim, m an a k o 'rdingizm i, m en suwıqtemirdan qanday ıssı kiyim tayarlaedim. Bunı kiyip, biymálel
jangga kirip, shabıwılshı dushpandıń dodini beriw múmkin.
Bul gapni esitken Luqmoni Hakim: „Únsizlik qanday ullı
sanalılıq bolıp tabıladı. Ustazımdıń aytqanın etip, únsizlik saqlaedim-de,
qopal qateden saqlandimፄ, depdi ishinde.
Hár bir bala ilmli, zeyinli, kásip-ónerli bolıp kámal
tabıwı kerek. Eger insan bunday ayrıqshalıqlarǵa iye boisa,
birinshi náwbette ózi turmısda qiynalmay, ózgelerge mútáj
bolmay ómir keshiredi. Ekinshiden, bunday insanlar da
óz shańaraǵın qiynalmay baǵadı, da ana -watanına kómek beredi.
Xalıq biykarǵa bul haqqında tómendegi naqıllardı toqımaǵan :
Bilim — kúshda,
K úsh — bilimde.
G o'zallik — ılım -ol m a 'rifatda.
Mámleket tugar, bilim tawısılmas.
Ílım — aqıl bulog'i,
Aqıl — jasaw chirog'i.
llmlining sózi — o 'q,
llmsizning sózi joq.
Altın alma, bilim al,
Bilim alsań, bilip al.
Óner oshatar, miynet jasnatar.
Óneri bardıń altın bilagi bar.
Xalqımız mártlerdi yoqtiradi. Sol sebepli ol mıń jıllar
processinde million ret qayta -qayta sınaqtan ótkerip, bul
haqqında ta 'sirli, paydalı, hár bir insan ámel qilsa, ibrat alıp
yashasa, hesh japsaq qalmawı múmkinligi tuwrısında júzlegen
naqıllar to'qigan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
