Oqıw sabaqlarında jumbaq, dástan, jańıltpash, kúldirgi áńgime shıǵarmaların úyreniw sabaqların baqlaw hám analizlew

Jumbaqlar
Q adim -áyyemgi zam az waqıtlardan o 'zbek xalqi o 'z balaların
kúshli, epshil, sanalı etip tárbiyalawǵa úlken áhmiyet bergen.
0 'sha payıtlarda ele balalarǵa ta 'lim-tárbiya beretuǵın mektepler
joq edi. Sol sebepli de xalıq túrli o 'yinlar o 'ylab tapqan.
Mısalı,,, B eginm achoq“,,, Shúllik“ ka o 'xshash o 'yinlarda
qatnasıw etiwshi balalarda shaqqanlıq, epshillik sıyaqlı fizikalıq
hislatlar payda b o 'la barǵan. X o'sh, endi balalardıń zehnini
charxlash ushın ne qılıw kerek edi? Tabısıw, jumbaq
sıyaqlı intellektual o 'yinlar áne sol sorawǵa juwap izlew processinde
xalıq tárepinen jaratılǵan. Tabısıwlardıń da dóretiwshii
xalq bolıp tabıladı.
Júzeki qaraǵanda úlkenler menen balalar, balalar menen
úlkenler ortasında tabısıwlar búydew jaysha bir ermekday
tuyuladi, zerikmaslik ushın, waqtın tez o 'tkazishga qaratılǵanday kórinedi. Tiykarınan bolsa tabıwm aqlar pikir qayrovi bolıp tabıladı, olar
arqalı bala obrazlı pikir júritetuǵın hám obrazlı sóyleytuǵın boladı.
Tabısıwlar balada sóz baylıǵınıń orta barıwına hám sóylewiniń
ósiwine járdem beredi. Balaǵa tabıwm aq tabıwdı o 'rgatish
ol jaǵdayda pikirlewdiń az-azdan rawajlanıwına sebep boladı. Sonday eken,
xalıq awızsha ijodining eń áyyemgi hám eń aktiv janrlaridan
biri tabısıw bolıp tabıladı. Tabıwm aqlar insan, socialliq ómir hám
tábiyaat hádiyseleri menen bekkem baylanısqan bolıp, hámme
waqıt real haqıyqatlıqqa tiykarlanadı. Ol jaǵdayda átirapimizni qorshap turǵan
materiallıq dúnyadaǵı túrli zatlar sawlelenedi. Hár bir tabısıw
23
ayriqsha forma hám mazmunga iye bolǵan ǵárezsiz bir shıǵarma bolıp tabıladı.
Ol jaǵdayda filosofiyalıq, tariyxıy, etnografik belgiler, túsinikler, hádiyselerdiń mánisi asa gózzal, obrazlı ańlatpalar menen hákis
ettiriledi. Bul janr eki kisi yamasa jam oa ortasında berilgen
jumbaqlı sorawǵa juwap qaytarıw formasında atqarıw etiledi. Dástúriy
tabısıwlaming soraw bólegi tábiyaat, tábiyaat hádiyseleri, ulıwma, hár bir obiektke kórkem tús berilgen halda obrazlastırıw, salıstırıwlaw, uqsatıw arqalı jumbaqlanadı. Juwap bólegi
bolsa obrazlar arqalı jumbaqlanǵan obiekt —narsa yamasa tábiyaat
hádiyselerdiń atamasın aytıp beriw, m a 'nosini tabıw, jasırınǵan
zattı sheshiw, biliwden ibarat.
Sol zat dıqqatqa iyeki, hár bir tabısıw turmıs
menen bekkem baylanısqan boladı. Tabısıp atır átirapımızdaǵı zatlardıń kórkem-estetik tárepleri, xalıqtıń urfodatlari sawlelenedi. Sonıń menen birge, tábiyaat, tábiyaat hádiyseleri hám
zatlardı bir-birine salıstırıwlaw, uqsatıw arqalı bolmıstı,
odaǵı ámeldegi zatlardıń mánisin jaqsılaw túsiniwge
úlken járdem beredi.
Xalıq awızsha ijodining eń bay janrlaridan biri bolǵan
tabısıw eki bólekten ibarat bolıp, tabısıwdıń tiykarǵı
bólegi bolǵan juwap obrazlar arqalı jumbaqlanǵan obiektnarsaning atamasın aytıp beriwden ibarat esaplanadi. Onıń soraw -jumbaq
bólegi tábiyaat, tábiyaat hádiyseleri hám zatlardı, ulıwma, obiektti kórkem tús berilgen halda obrazlastırıw, salıstırıwlaw, o 'x ­
shatish arqalı jumbaqlawdan shólkemlesken. Tabısıwdıń
jumbaq bólegi menen juwabı birgelikte bir pútinlikti tashkil
etedi.
Tabısıw óz ishine bolmıstaǵı hámme zat hám hádiyselerdi, olardıń hár túrli kórinislerin óz ishine aladı. Aspan, quyash, ay, juldızlar, tábiyaat hádiyseleri; adam, onıń
a 'zolari; haywanot dúnyası ; qus, shıbın-shirkeyler; terek, túrli
qıylı o'sim liklar, mıywe, palız eginleriler; ol y -ro 'z g 'o r buyım lari;
miynet quralları, ulıwma, hámme zatlar haqqında kóplegen
tabısıwlar jaratılǵan.
Zero, tabısıw házirgi waqıtta da óziniń ideologik,
tárbiyalıq áhmiyetin joǵatpaǵan. Házirgi kúnde de hár
qıylı zat hám hádiyseler haqqında tazadan -jańa tabıwm aqlar
jaratılıp atır. Tabısıwlar, ásirese, kishkentaylardıń pikirlew qábiletin ósiriwge, olardı arnawlı bir bir pikirdi kórkem
tusda ańlatıwǵa hám ziyreklikke, tutqırlıqqa uyretedi.
24
Jaqsı tárbiya — balalardı qálegen waqıtta ojizni qorǵaw
etiwge tayın turıwshı adamgershilikli kisiler retinde voyaga
jetkiziwden ibarat esaplanadi. Balalıqta bul haywanlardı qorǵaw
etiwden, hátte iynelikler, gúbelekler hám gullerge mıyırban
b o 'lishdan baslanadı.
Deylik, áynek aldında eki bala turıptı. 0 'g 'il bala — eki
jasda, qız bolsa tórtda. Olar aynaǵa murınların taqagancha
kósheni úshek osha etip atırlar. Aqırı kóshege qaraw janlarına
tiyip, aynaǵa urilayotgan gúbelekti tutıp alıwdı -de, qanatların yulib tastap, onıń o'rmalashini tamasha ete baslawdı.
Olarǵa bul júdá qızıq tuyulardi. Aldın ushıp júrgen edi, endi
bolsa o 'rmalayapti.
— Ake, sheshe, — dep aytdılar olar tınıshsızlanıwları asıp -tamaqtasıb. —
Berman kelip, mine bunı kórińler!
Olardıń bul oyınına akesiniń nega bolıp tabıladı qaragisi da
kelmadi.
— Gúbelektiń qanatı da tap sizlerdiń q o 'llaringizga
o 'xshaydi, — dedi ol. — M abodo kúshli bir adam sizlerdi
da gúbelekke o 'xshatib o 'ynaganda jaqsı b o 'larmidi? H ech
kimning hám hesh nársediń jonini og'ritmaslik kerek.
Tuwrısıda, balalar ne etiwlerin bilmay, bir-birlerine
tikilib qalıwadı. Áne sonda áke jahlidan túsip, aldın o 'zi aytıp
bergen, balalardıń o 'zlari o 'qigan tábiyaattı — jonivorlarni,
qus -yu jabayı haywanlardı, qurt-qumırsqalardı oidirmaslik,
baǵıw, k o 'paytirishdek wazıypalardı olardıń eslerine
solsa hám sol tártipte ózine tartatuǵınlı tabıwm aqlar aytıwdı baslap
jiberse, áyne m uddao b o 'ladi.
Úy haywanları, jonivorlar arasında hámme ushın jaqinı,
suyuklisi, e 'zozlisi siyir esaplanadı. H ar qanday jaǵdayda da
siyir shańaraq boquvchisi, járdemshisi esaplanadı. Ol kútim
etilse, o 'z waqtında o 't-jem i berip turılsa, sút-ol qaymaq menen
qonaq qilaveradi. Onıń haqqındaǵı tabısıw da júdá
tańlanıwlanarli:
Erte ketar laylixon,
Keshte keler laylixon,
Hár túrli bog'chalardan,
Jıynap keler laylixon.
Balalar ushın haywanlar ishinde qızıqlısı túye esaplanadı.
Biziń elimizda túye o 'troq haywanlardan bolıwına qaramay,
bul jonivor bárháma balalardı o 'ziga rom etip keledi. Onıń
25
dúzilisi, órkeshleri, tuyaqları, awızından aq kóbik shıǵarıwı,
y a n tap q jewi, suwsız, o 'tsiz b ir q a n c h a waqıt h ay o t
keshiriwi, kúsh-quwatda teńsizligi xalıq tonionidan tóplanǵan k o'plab tap p jumıs m o q lard a o 'z sawlelengen. T uyalar
tuwrısındaǵı hár qanday tabısıwdı balalar zor qanaatlanıwshılıq menen tıńlaydılar hám ziyreklilik menen sheshediler:
— Bir qızıq haywan, — Moynı oq jay,
Jelkesinde taw. Jemisi jantaq.
Pıl emes, am m o Yurar sahrada
Ízları jalpaq. Háptelab chanqoq.
Ipakdek mayin Tar-chi, Ruqiya,
Júni jumsaq. Bul ne?
Balalar, ásirese, ul balalar otni jaqsı kórediler.
Olar bárháma at bagıw, onı baǵıw, ch o 'miltirish,
m inish, o 'z shabandozlıqların at báygelerinde, ılaqlarda
kórsetiw pikiri menen jasaydılar. Sol m a 'noda at
haqqındaǵı mine bul jumbaqtı da ańsatǵana sheship aladılar :
Tort ayoqlik,
Temir tuyaqlıq.
Úy haywanları hám jonivorlari ishinde qoy ayriqshalıǵı menen
ajralıp turadı. Ol asa názikta'b boladı. Ot -yemni haddan
tısqarı saralap yeydi. Hátte hár qanday ot -maysanı bir
tishladimi, tamam, ekinshi márte oǵan burılıp da qaramaydı. Bul ózgeshelik tómendegi tabısıp atır óz sawleleniwin tapqan :
Kisi kórse kishnamas,
Jerden paqaldı tishlamas.
Tabısıw -jumbaqtı bárháma sanalı, esli-hushli, bilgir,
dono balalar yecha aladılar. Sebebi hár bir tabısıp atır
kisin oylandıratuǵın, tereń qıyalǵa, o'yga baratuǵın
tárepler ámeldegi boladı. Jolbarıs tuwrısında toqılǵan tómendegi
tabısıw tap sol haqqında tartıs júrgizedi:
Qadaǵan-qadaǵan, maniki,
Hár tırnaǵı on eki.
Qildan ala tonı bar,
Quyrug'ida qallı.
Onı tapqan jigittiń
Aqlining koni bar.
26
Qus hám qus haqqında jaratılǵan mińlaǵan tabısıwlar balalardı mudamı o 'ziga tartıp keledi. Bular arasında
qorazdıń minez-qulqı, ózin tutıwı, qanatın qaǵıp, moynın c h o 'zib,, qu-qu“ dep aytıwı qaysı balanıń flkrini ózine
tartmaǵan deysiz:
Bir qońsılasm bar aw al basdan,
Saqalı onıń qızıl góshdan.
Tek turıp shawqım solar,
Xabarı joq hesh bir isten.
M ehnatkash xalıq úshek onidan tap 'qilgan ayırım erteklerde,
ráwiyatlarda jonivorlarning kúlkili tárepi ashıp beriledi. Bir
ráwiyatda t o 'rt qıylı jonivorning turmısda qorqaqlıǵı kúlkine
alınǵanlıǵın kóremiz. 0 'shalardan birinshisi — torǵay qus
osm az waqıt yiqilib ketiwinen qorqıp, ayaǵın osm onga kóterip
jatadı ; ekinshisi — láylek eki ayog'ini q o 'ysa jerge botib
ketiwinen q o 'rqib mudam birewin k o 'tarib turadı ; ol ch ın -
chisi — jawın qurtı k o 'p ılay yesam jer tugab qaladı, dep
q o 'rqib ash yuradi; tap 'rtinchisi — jarǵanat insan onıń
go 'zalligiga ıshqı ketken b o 'lishidan hám basqa qus sıyaqlı tutıp
qápeske salıp qoyıwınan qorqıp kunduzlari uyasidan shıqpaydı.
Áne usılar arasında láylek balalar kewiline jaqın turadı. Xalıq
q o 'shiqlarida, ertek, ráwiyatlarında g o 'yo ol báhárni, jazdı
baslap keletuǵın qus retinde qaraladı.
Láylek keldi jaz boldı,
Qanatı qaǵaz boldı,
Láylekjonning kclishi,
Biz balalarǵa saz ásbapları boldı, —
q o 'shig'ining balalar arasında bárháma háwij perdesinde bolıwınıń
sebebi de áne sonda. Láylek haqqında jaratılǵan tómendegi
tabısıp atır keltirilgen jumbaqtı balalar hesh qiynalmay
sheship aladılar :
Uzın-uzın yelgan qusli,
Inda jatqan ilonni
Pol kórgende bilgen qus.
Moynın quloch uzitgan.
Tumshug'i menen putini
Qaysı áwliye qızartgan.
Biz joqarıda tabısıwlardıń teması júdá reń-barang
ekenligin aytqan edik. Bunı hárre, gúbelek, shekshek, qo'ng'iz,

chayon, chum oli, o 'rgimchak, shıbın, shıbın mısalında da

kóriwimiz m umkin. Olar arasında keshesi-yu kunduz islep
ch a rch am ay d ig an, o 'zaro tatıw chum olilarga arnalǵan
tabısıwlar pikirimizga tiykar boiadi:
— Jerdegi jonivorlarning,
Eń kichigi, kishkinesi.
Dalaga shıǵar uydan,
Kelse b ahom ing isi.
Tizilishib barlıǵı,
Miynetke tushar isenimli.
Tashir usaq, dán-ol has.
Miynetkesh bolıp tabıladı, bilmas dem.
Jasaw zavqin miynetten,
Ekenligin biladi.
Oń-ol solǵa yugurib,
Tolmay miynet etedi.