Oqıw qollanba Nókis-2021 DÚziwshi

Tema: Salıstırmalı pedagogikalıq aksiologiyanıń tiykarǵı túsinikleri


Tayansh túsinikler: aksiologiyalıq ań, aksiologiyalıq dúńyaǵa kózqaras, aksiologiyalıq qatnasıw, aksiologiyalıq bahalaw, aksiologiyalıq múnásibet, qádiriyatlı minez-qulıq, qádiriyatlı beyimlilik.
Pedagogikalıq aksiologiyanıń tiykarǵı túsinikleri qatarına tómendegiler kiredi: qádiriyat, aksiologiyalıq ań, aksiologiyalıq dúńyaǵa kózqaras, aksiologiyalıq bahalaw, aksiologiyalıq múnásibet, qádiriyatlı minez-qulıq, qádiriyatlı beyimlilik, aksiologiyalıq baǵdarlanǵanlıq, tálim, tárbiya.
Qádiriyatlar qashanda, insanda aksiologiyalıq ań, aksiologiyalıq múnásibet hám beyimliliklaer formalandırılǵan sharayatta ǵana, onıń iskerligi hám turpayını nıshanǵa alıwǵa múmkinshilik beredi. Aksiologiyalıq baǵdarlanǵanlıq pútinlikte shaxstıń iskerlik hám minez-qulıqtaǵı anıq qádiriyatlarǵa baǵdarlanǵanlıǵın sáwlelendiredi, hár bir anıq jaǵdaylarda bolsa shaxs qádiriyatlı ań hám qádiriyatlı múnásibetlerge basshılıq etedi.
Aksiologiyalıq ań, «Ań», «múnásibet», «minez-qulıq» kategoriyaların psixologiya hám filosofiya úyrenedi. Sociallıq ań, sociallıq minez-qulıqtı qáliplestiriw metodların bolsa pedagogika anıqlap beredi.
Filosofiyada ań ádettegi usıllar menen túsindiriw hám izertlew etiw múmkin bolmagan zárúrli obyekt retinde qaraladı. Ań biologiyalıq substanciyani sáwlelendirmeydi; ol insanǵa turmıslıq iskerlikti formanı mazmun sheńberinde ámelge asırıwǵa múmkinshilik beredi; tikkeley baylanıssız iskerlik túrlerine kirisiw, adamlar, materiallıq qádiriyatlar menen óz ara háreketinde júzege shıǵadı. Yaǵnıy, ań sebepli insan tek ǵana anıq, bálki abstrakt ortalıqta da jasay aladı.
Keń mániste «ań» insannıń ómiriniń mashqalası jáne social processlerdiń mashqalalıǵın sáwlelendiriw usılları retinde anıqlama beredi.
Anıqlaw etip aytqanda, ań degende tek insanga tán obyektiv bolmıstı sáwlelendiriwdiń joqarı forması; onıń dúnyaǵa hám óz-ózine múnásibet usılı; insannıń obyektiv dúnya hám jeke turmısı mazmunın ańǵarıwıda aktiv qatnas etiwshi psixikalıq processler birligi túsiniledi.
Insan filosofiyada ań tasıwshısı retinde qaraladı. Insannıń ómiriniń maqseti jeke sananı jaratıw, yaǵnıy óz dúnyasın tusinip jetiwdi sáwlelendiredi. Ań ózinde joqarı qádiriyattı sáwlelendiredi. «Ań» túsinigi (latınshadan awdarma etilgende conscire -biliw, xabarlı bolıw degeni) sanasız hám ań astı jaǵdaydan ayrıqsha túrde, ózinde ruwxtıń ornın tusinip jetiw ushın qollanıladı.
Filosofiyada sociallıq ań hám individ sanası parıqlanadı. Sociallıq ań degende, onıń ekonomikalıq, siyasiy, socialliq ómirin sáwlelendiriwshi jámiyet rawajlandiriwdiń ruwxıy nátiyjesi túsiniledi. Individ sanasın bolsa, ózinde onıń ishki ruwxıy dúnyasın sáwlelendiredi. Bunnan tısqarı, ol individtiń ózindegi sociallıq baylanıslardı da belgilengenler xızmet etedi (soznanie) - xızmettegi biliw).
Aksiologiyalıq ań - etikalıq -ruwxıy tárzde óz turmıslıq iskerligi tarawı subektlerin anıqlawǵa múmkinshilik jaratıwshı obyektiv bolmıstı sáwlelendiriw forması; ruwxıy qádiriyatlar dúnyası retinde bolmısdı sáwlelendiriw tiykarında insanda dúnyanı hám óziniń jeke dúnyasını ańǵarıwıda aktiv qatnas etiwshi psixikalıq processler birligi.
Aksiologiyalıq ań sociallıq sananıń arnawlı forması bolıp, pedagogikalıq haqıyqatlıq hám turmıstı qádirlew sezimi tiykarında ayrıqsha tárizde sáwlelenedi. Oǵan tiykarlanǵan múnásibet, qatnas, ámeliyat hám iskerlik hám taǵı basqalardan parıqlanadı.
Aksiologiyalıq ań, óz gezeginde, aksiologiyalıq sezim, aqıl, qádirlew sezimi, aksiologiyalıq keshirmeler, qádiriyat mazmunın ańlatatuǵın túsinik, minez-qulıq hám oylaw menen tıǵız baylanıslı. Kimde aksiologiyalıq aqıl hám qádirlew sezimi basqalardan kóre kúshli bolsa, onıń kewilinde qádirlew sezimi menen baylanıslı sezim kóbirek kórinetuǵın bolıwı múmkin. Bunday adamǵa arnawlı bir qádiriyattı qádirlew menen baylanıslı juwapkershilik hám oǵan tiykarlanǵan iskerlik hám taǵı basqalarǵa qaraǵanda ayqınlaw kózge taslanıp turıwı tábiyiy.
Aksiologiyalıq biliwde qádirlew sezimi hám aksiologiyalıq aqıl zárúrli áhmiyetke iye boladı. «Qádirlew sezimi» aksiologiyalıq sananıń eń tiykarǵı komponentlerinen biri bolıp, tábiyıy jáne social hádiyselerdiń qádirin túsinip jetiw, zawıq alıw, ráhátleniw, juwapkershilik sezimin seziw sıyaqlılarda kórinetuǵın túsinik bolıp tabıladı. Álem hám adam óz áhmiyeti menen qádirli bolıp tabıladı. Álemdegi waqıya, hádiyse hám processler adamlar ushın qádirlew sezimin oyatatuǵın tıykar bolıp tabıladı.
Usı mánisten alıp qaraǵanda, obyektiv haqıyqatlıqqa, onıń kórinetuǵın formaları, kórinislerine tikkeley hám tikkeley bolmaǵan, baylanıslı bolmaǵan qádirlew sezimi hám onıń tolıq subyektiv ayrıqshalıq ekenin tán alıw qıyın. Sebebi, qádirlew ushın qáidirlenetuǵın «nenidur», yaǵnıy materiallıq yamasa ruwxıylıq bolıwı, qádirlew sezimin oyatıw ushın bolsa, áne sol sezimniń payda bolıwı ushın sebep bolatuǵın «obyekt» bolıwı kerek. Usı mánisten alıp qaraǵanda, álem, adam hám turmıs dep atalmish hár táreplemeli uǵımlar qádirlew sezimin qáliplestiretuǵın tiykarǵı kriteryalar bolıp tabıladı.
Aksiologiyalıq dúńyaǵa kózqaras - sociallıq dúńyaǵa kózqarastıń ayrıqsha strukturalıq bólimlerinen biri retinde, adamlardıń haqıyqatlıqqa qádiriyatlı múnásibeti hám iskerliginiń baǵdarın belgileytuǵın aksiologiyalıq qarawlar, princip hám túsinikler toplamı. Dúńyaǵa kózqarastıń aksiologiyalıq forması qádiriyatlı qatnasıw, aksiologiyalıq múnásibet, aksiologiyalıq bahalaw sıyaqlılardı óz ishine aladı.
Aksiologiyalıq qatnas. Pedagogikalıq haqıyqatlıqtı úyreniwde ilimiy biliwdiń basqa usılları menen birge, aksiologiyalıq qatnas ta úlken áhmiyetke iye boladı. Ilimiy biliwde álem, ondaǵı zat, waqıya, hádiyse hám basqalar qádiriyattıń insan sanasında sawleleniwi, qádiriyattı tusinip jetiwdiń reallıqqa sáykes keliw nızamları, dáreje hám múmkinshilikleri, onıń norma hám kriteryaların anıqlaw oǵada zárúrli.
Buǵan ulıwma biliw teoriyası (gnoseologiya) menen bir qatarda social hám tábiyiy pánlerdiń maǵlıwmatlarına, ásirese, valeologiyalıq hám intellektuall iskerliktiń dálillerine, logika, tiltanıwshılıq sıyaqlı pánlerdiń jetiskenliklerine tayanadi. Qádiriyatlardı tusinip jetiw, úyreniwde sezimlik hám intellektuall biliwdiń muwapıqlıǵı, húkim, juwmaqlardıń túsinik, termin hám belgilerdi ulıwmalastırıwı, tábiyiy jáne social haqıyqatlıqtaǵı aksiologiyalıq processlerdi analiz etiw, olarǵa súyene otirip, ámeliy jumıs alıp barıw bir-biri menen baylanıslı ajıralmas processti ańlatadı.
Pedagogikalıq hádiyselerge sociallıq –sotsiologiyalıq qatnas jasaǵanda waqıya hám processler arasındaǵı óz ara baylanıslılıq, tariyxıy baylanıslılıq, sebep hám saldar baylanısıwdıń ańlatpası bolǵan úzliksizliktiń áhmiyeti artadı. Bunday qatnas qádiriyatlarǵa, olar menen baylanıslı processlerge salıstırǵanda qollanılǵanda unamlı ilimiy hám ámeliy nátiyje beredi.
Bunda pedagogikalıq qádiriyatlar tártipsiz kórinetuǵın boladın hám bir-biri menen baylanıspaǵan sociallıq hádiyse retinde emes, bálki ol yamasa bul dáwir, sociallıq subyekt hám basqalar menen baylanısqan aksiologiyalıq sistemalar hámde olardıń elementleri retinde kórinetuǵın boladı. Qádiriyatlarǵa bunday qatnasıw jasaw da sociallıq pánlerdiń jetiskenlikleri, tariyx, etnografıya, demografiya hám sotsiologik izertlew-larnıń nátiyjelerine tayanish jaqsı nátiyje beredi.
Biraq qádiriyatlardı úyreniwde tek áne usılar menen shegaralanıp qalıwǵa bolmaydı. Bálki reallıq, onıń kórinetuǵın bolıwı formaları, waqıya -hádiyse hám processlerdiń qádiri, sociallıq áhmiyetin tusinip jetiw da oǵada zárúrli. Bunda olardıń sociallıq funkciyaları, ayrıqsha sırtqı tásirdi tusinip jetiw úlken áhmiyetke iye boladı. Tek aksiologiyalıq qatnas tiykarında qádiriyatlardıń ilimiy kategoriya retindegi mánisi, basqa túsiniklerden ayırmashılıǵı, obyektiv tiykarları hám subyektiv ańlap alınıwı, kórinetuǵın bolıw formaları haqqında tuwrı maǵlıwmatlar alıw múmkin.
Bunda zat, waqıya-qubılıslar, adamlar hám olardıń iskerligine qádir hám qádirleniw dárejesi kózqarasınan qaraladı. Usı qarawda paydalılıq, baha hám olardı ańlatatatuǵın ekonomikalıq baha emes, bálki qádirnıń áhmiyeti tiykarǵı orın tutadı. Bunda qádir hám baha bir-birine uyqas kelmaytuǵın, zat yamasa obyekttiń qádiri onıń ekonomikalıq mánisinen bir neshe ret salmaqlılaw bolıwı da múmkin bolǵan jaǵdaylar kóp ushırasadı. Máseleniń bul tárepin úyreniw etika, estetika, huqıqtanıw, mádeniyattanıw, siyasattanıwshılıqtıń dálilleri hám ruwxıylıqtıń sociallıq qırlarına tayanadi. Bunda, ásirese, ekonomikalıq, siyasiy, ruwxıy iskerlik hám processlerdiń jámiyet hám sociallıq subyektler ushın áhmiyetiniń hár qıylı táreplerin sáwlelendiretuǵın máseleler hám olardıń sheshimlerin ańlatatuǵın qarawlar, ideyalar, táliymatlar, talap hám mútajliklerdiń real processler ushın qádir-qımbatın anıqlaw úlken áhmiyetke iye boladı.
Sonday eken, álemdi úyreniw hám waqıyalıqtıń nizamlılıqların sıpatlawda gnoseologik, sociologiyalıq hám aksiologiyalıq qatnaslardıń muwapıqlıǵı, zárúr boiganda olardan paydalanıwda kompleks múnásibet kerek. Álemdegi hádiyselerdiń planetamız turmısına, Jer júzinde júz berip atırǵan processlerdiń adamlar omiri hám turmıs tárizine tásiri, ekologiyalıq apat hám urıs qáwipi nátiyjesinde insaniyattı saqlap qalıw mútajlikleri, adamzat hám tiriliktiń eń qádirli zatlar retindegi áhmiyetin tuwrı tusinip jetiw ushın aksiologiyalıq qatnas jasawǵa tayanǵan maqul.
Aksiologiyalıq múnásibet. Filosofiyada múnásibet degende, odaǵı jasırın ayrıqshalıqlardı anıqlaw hám ámelge asırıw shárti retinde turmıslıq zat -hádiyselerge baylanıslılıq usılı túsiniledi. Múnásibet zatta sáwlelenbeydi hám zatlardıń qásiyetlerin de sáwlelendirmeydi, ol qatnas forması retinde, áhmiyetin ashıp beredi. Múnásibet ekinshisi ushın birinshisiniń áhmiyetin sıpatlawda zat -hádiyseler hám subyekt arasındaǵı baylanıslardı kórsetip beredi. Filosofiyada «qádiriyat» túsinigi «áhmiyet» túsinigi menen jaqın. Qashan da, subyekt obyekt penen háreketke kirigende, insan iskerliginiń materiallıq hám ruwxıy dúnyasın qamtıp alǵanda obyekttiń yamasa onıń qásiyetleriniń anıq áhmiyeti kórinetuǵın boladı. Tek iskerlikte ǵana qádiriyat óziniń zárúrli ámelde barlıq huquqın aladı.
Aksiologiyalıq múnásibet - jeke jáne social áhmiyetliliktıń óz ara baylanıslılıǵın sáwlelendiriwshi shaxstıń ishki poziciyasi.
Álemde aksiologiyalıq múnásibet qáliplesiwi hár bir adamnıń jetik insan retinde erjetiwi procesiniń strukturalıq bólegi bolıp tabıladı. Adam kámilǵa jetken tárepke barar eken, ózi, ózgeler, sırtqı ortalıq, álem, ómir, waqıt, dáwir hám basqalardıń haqıyqıy qádirin ańlay beredi. Bul pániy dúnyanıń ótkinchiligi, ómir mazmunı, jasawdıń maqseti, álemniń máńgiligi aldındaǵń jıllar qádirine jetiwdi úyrenip baradı. Bul bolsa usı adamda aksiologiyalıq múnásibet qáliplesiwiniń jeke procesin ańlatadı.
Aksiologiyalıq múnásibet tek jalǵız, bólek shaxsqa ǵana tiyisli hádiyse emes. Bálki ol sociallıq topar, qatlam, millet, mámleketlik, jámiyetke da tiyisli bolıwı múmkin. Usı mánisten alıp qaraǵanda, aksiologiyalıq qatnas hám qádiriyatlı múnásibettiń individual hám sociallıq kórinetuǵın bolıw dárejeleriniń bólek, jeke hám ulıwma formaların ajıratıp kórsetiw múmkin.
Aksiologiyalıq bahalaw. Haqıyqatlıqqa, ondaǵı zat hám hádiyselerge salıstırǵanda qádiriyatlı múnásibet hám olardı qádirlew sezimi tiykarında qáliplesken húkim hám juwmaqlar aksiologiyalıq bahada sawlelenedi. Aksiologiyalıq baha ekonomikalıq bahadan parıq etedi, ol jaǵdayda qádirlew sezimi tiykarǵı áhmiyetke iye boladı. Sol kózqarastan alǵanda, aksiologiyalıq bahalaw zat, hádiyse yamasa processtiń ekonomikalıq mánisin, paydalılıǵın belgilew arqalı emes, bálki onıń subyekt ruwxıy álemi ushın qanday áhmiyetlı bolıp turıptı,sonı anıqlaw arqalı ámelge asadı.
Ekinshi tárepten bolsa, aksiologiyalıq bahalawdı zat hám waqıyalardıń ekonomikalıq mánisi menen zinhar baylanısı joq, dep boimaydi. Negizi, haqıyqatlıqtı kórinetuǵın formalarınıń ekonomikalıq mánisin anıqlaw, olardıń sociallıq zárúr ekenligin, kereklilik dárejesin belgilew, olarǵa etikalıq -estetikalıq qatnasıw hám aksiologiyalıq bahalaw bir-biri menen ajıralmas baylanısqan hádiyseler bolıp tabıladı.
Pedagogikalıq haqıyqatlıqdı aksiologiyalıq bahalaw qálegen sociallıq haqıyqatlıqtı bahalawdan ayrıqsha tárepi menen parıq etedi. Bunda tálimniń maqseti, mazmunı, pedagogika teoriyası hám ámeliyatınıń sońǵı jetiskenlikleri sıyaqlılar itibarǵa alınadı, haqıyqatlıqtı bahalaw hám oǵan salıstırǵanda múnásibetti analiz etkende tálim alıwshı shaxsına qádiriyat kózqarasınan qatnasıw ústin turatuǵın boladı.
Arnawlı bir pedagogikalıq hádiysege aksiologiyalıq qatnas jasaw tiykarında baha berilgeninde onıń arnawlı bir bir dáwirde tálim-tárbiya procesin shólkemlestiriwdegi áhmiyeti, jaǵınan ajralıp turıwı, ayrıqshalıǵına itibar beriledi. Bunda usı dáwirdiń jetiskenlikleri, pedagogikalıq pikirler rawajlanıwındaǵı úlesi, olardıń keyingi dáwirler ushın qaysı dárejede qádirli bolǵanı esapqa alınadı. Bul ásirese, pedagogikalıq pikirler, teoriya hám qatnaslarǵa aksiologiyalıq baha bergende ayqın kórinedi.
Pedagogikalıq processti aksiologiyalıq bahalawda tek ǵana oqıwshınıń qábileti, zeyni, uqıbı, onıń biliw nızamlılıqları, bálkim «óiybaha hádiyse (fenomen) » retinde qaraw ústin turatuǵın boladı. Bunda tómendegilerdi tán alıw etiledi:
- shaxs pedagogikalıq processtiń obyekti emes, subyekti retinde sáwlelenedi;
- shaxs - qanday da sırtqı maqsetlerge erisiw quralı emes, tálim sisteması maqseti;
- har bir tálim alıwshı qábiletli, kóplegen tálim alıwshılar intalı;
- shaxstıń zárúrli sapaları retinde joqarı etikalıq qádiriyatlar (jaqsılıq, muhabbat, miynetsúwiwshilik, hújdan, salawat, puqaralıq hám basqalar) sawlelenedi;
- pedagogikalıq muhabbat, tálim alıwshılar táǵdirine qızıǵıwshılıq
menen qaraw;
- tálim alıwshıǵa joqarı isenim menen qaraw;
- birge islesiw, baylanıs uqıbı;
- tuwrıdan-tuwrı májbúrlewden waz keshiw;
- dóretiwshilik xoshametlewdiń zárúrligi;
- tálim alıwshı shaxsına tálim subyekti, aktivlik hám erkin tańlaw iyesi retindegi múnásibet.
Qádiriyatlı beyimlilik. Shaxstıń óziniń ishki poziciyasın ańǵarıwı hám anıq qádiriyatlar menen baylanıslılıqta iskerlikke tayarlıqtıń bar ekenligi qádiriyatlı beyimlilik retinde anıqlanadı. Adette (beyimlilik, múnásibet) termini áyne insan iskerliginiń jónelgeniigi mánisinde birinshi márte Ol. Tomas hám F. Znaneckiy tárepinen qollanılǵan. Beyimlilik shaxsnıń anıq iskerlikke tayarlıq jaǵdayın sáwlelendiriwshi baǵdarlanǵanlıq xarakteristikasın iyeleydi. Ol jaǵdayda kognitiv strukturalıq bólimler kórinetuǵın boladı.
Qádiriyatlı beyimlilik - shaxstıń óz ishki poziciyasın ańǵarıwı hám anıq qádiriyatlar menen baylanıslılıqta iskerlikke tayarlıq dárejesi.
Qádiriyatlı baǵdarlanǵanlıq. Qádiriyatlı baǵdarlanǵanlıq ol yamasa bul qádiriyatlarǵa baǵdarlanǵanlıq retinde ózgeshelenedi. Baǵdarlaw procesiniń tómendegi bir-birine tutas fazalari anıqlanǵan: jeke qádiriyatlardı ózlestiriw; ózlestirilgen qádiriyatlar tiykarında shaxstı ózgertiw; shaxstıń óz-ózin proektlewi hám óz-ózin boljaw ete alıwı.
Qádiriyatqa baǵdarlanǵanlıq shaxs baǵdarınıń mazmunli tárepin, onıń bolmısqa múnásibetin sáwlelendiredi. Usınıń menen birge, qádiriyatlı baǵdarlanǵanlıq subyekt ushın jeke áhmiyetke iye sociallıq qádiriyatlar menen baylanıslılıqta átirap -bolmısqa subyektnıń bahası retinde qaraladı.
Qádiriyatqa baǵdarlanǵanlıq maqsetti ashıp beredi, qızıǵıwshılıq, mútajlik, shaxstıń ıqtıqatın xarakteristikalaytuǵın ideallardı sáwlelendiredi.
Qádiriyatlı qatnas jasaw salıstırıwshılıq tárepten avtonom (bólek) bolıp tabıladı, sebebi qádiriyatlar haqqındaǵı uǵımdı oyda sawlelendiriw dúńyaǵa kózqaraslarǵa tayanadi. Biraq, qálipleskennen keyin, olar óz tásirin kórsetedi: qızıǵıwshılıq, mútajlik, iskerlik maqseti, shaxs turmıslıq iskerligi jáne social strukturalardıń hár tárepleme rawajlanıwı. Usı mexanizm jámiyet turmısı hám tálimniń sociallıq fenomen retinde adamgershilikke aylanıwınıń shárti etip qóyıladı. Qádiriyatlı qatnasta tek ǵana shaxstıń tájiriybesine ǵana emes, bálki birinshi náwbette, adamzat tárepinen tóplanǵan tariyxıy tájiriybelerge tayanıladi. Bul bolsa, belgili bir norma hám kriteryalar sisteması bolıp, hár bir shaxs paydalanıwı múmkin bolǵan materiallıq iskerlik shegaraların belgilep beredi.
Qádiriyatlı qatnas jasaw ádep-ikramlıq ideallarda óz kórinisin tabadı, bular bolsa shaxs iskerliginde maqsetli túrde joqarı kórinis payda etadı. Ideallar ózinde belgilengen maqsetlerdi kórsetiw etip, bul dúńyaǵa kózqaraslar sistemasınıń joqarı qádiriyatı bolıp tabıladı. Olar kóp teksheli haqıyqattı ideallashtırıw procesin aqırına jetkeredi.
Qádiriyatlı qatnas jasawdı ádep-ikramlıq ideallar retinde túsiniw sociallıqlıq hám jekelik ortasındaǵı qarama-qarsılıqtı kúsheytedi. Júzege kelgen qarama-qarsılıq ta óz gezeginde, biri basqasınıń ornına qurban boladi. Biraq adamgershilikli kisi ádep-ikramlıq ideal talapları tiykarında jumıstı ámelge asıradı. Ádep-ikramlılıq ideallar, óz gezeginde, shaxs rawajlanıwınıń dárejesin jetiskenliklerin kórsetedi,yaǵnıy, bul bolsa áyne adamgershilikli kisiniń ózligine tuwrı keledi. Olar adamgershiliklilik qádiriyat-larınıń birligin ózinde sáwlelendiredi, áyne jámiyet rawajlanıwı zárúriyatınıń rawajlanıp atırǵan shaxs mútajliklerine tuwrı keliwinde bolıp tabıladı. Olarda shaxstıń hám jámiyettiń aldıńǵı qızıǵıwshılıqları birligi uqsas túrde kórinetuǵın boladı, sebebi olar birge adamgershiliklilik dúnyaǵa kóz qarasınıń sociallıq funkciyasın kórinetuǵın etiwedi.
Ádep-ikramlıq ideallar pútkil ómirge anıq bir etalon retinde berip qoyılmaǵan. Olar rawajlanadı, úlgi retinde rawajlanıp, shaxs rawajlanıwı keleshegin anıqlaydı. Rawajlanıw adamgershilikli ádep-ikramlıq ideallar retinde xarakterlenip kórinetuǵın boladı, sol sebepli de olar shaxs rawajlanıwı motivi retinde kórinetuǵın boladı. Ideallardı tariyxıy dáwir hám áwlad baylanıstırıp turadı, eń jaqsı adamgershiliklilik dástúrleri miyrasxorlıq penen iyelep alınadı hám birinshi náwbette bul tálim arqalı ámelge asadı.
Ádep-ikramlıq ideallar shaxs motivasiyalıq-qádiriyatlı múnásibetiniń joqarı kriteryası retinde kórinetuǵın boladı. Ol shaxstı jámiyet aldındaǵı minneti, juwapkershiligin ańlap jetiwi menen ózgeshelenedi. Shaxs múnásibeti insannıń átirap -ortalıqtaǵı zat -hádiyse hám basqa insanlar obyektiv baylanısına baǵdar aladı hám shaxstıń subyektiv poziciyasın ol yamasa bul subyektke salıstırǵanda salıstırmalı, usınıń menen birge onıń áhmiyetliligin bahalaydı. Usı mánisten alıp qaraǵanda «múnásibet» bir waqıttıń ózinde eki jaǵdayda kórinetuǵın boladı: processual xarakteristika retinde (bahalaw aktin qosadı) hám turaqlı shaxs tálimi, bul bolsa shaxstı adamgershiliklilik qádiriyatların (qádiriyatlı qatnas ) tasıwshısı retinde kórinetuǵın etedi. Shaxs bul halda bolmıs haqıyqatı menen baylanıslı aktiv iskerlik kórsetiwshi retinde kórinetuǵın boladı, ol tańlaw múmkinshiligine iye bolǵan jáne onıń tiykarında óziniń rawajlanadigan iskerligi tábiyatın baǵdaruvchisi bolıp tabıladı. Múnásibetler ortalıq hám shaxsnıń óz-ara baylanısı arqalı ámelge asırıladı hám mazmun tárepten shaxs jónelgenligin anıqlaydı, subyektivliknıń tiykarǵı fenomeni (qarawlar, motiv, mútajlik, bahalaw, sezim, iykemlesiw qádiriyatlı múnásibet) di óz ara baylanıstıradı hám muwapıqlastıradı.
Biraq shaxs múnásibetlerinde onıń tek ǵana subyektivligi emes, bálki obyektiv berilgen mazmun da sawlelenedi, sebebi ol jaǵdayda obyektiv maqsetler usınıs etiledi. Shaxs múnásibetlerinıń obyektiv kórinisi retinde onıń sociallıq poziciyasi júzege shıǵadı, ol bolsa ózinde baylanıslardıń kompleksligin kórinetuǵın etedi, bular bolsa shaxslar aralıq múnásibetlerdiń referent sistemasında jáne social áhmiyetli iskerlikte júzege keledi. Shaxs múnásibeti mazmunı motivlernıń obyekti hám predmeti (qádiriyatları ) boia aladı, olar bolsa onıń sanasında ayrıqsha sociallıq poziciyada kórinetuǵın boladı.
Jamiyet norma, talap, ideal, materiallıq qádiriyatlar shaxs tárepinen jalǵız hám saylanǵan halda qabul etiledi hám ózlestiriledi. Shaxs qádiriyatlı múnásibeti sol sebepli da mudamı jámiyet tárepinen qabıl etilgen hám tán alınatuǵın qádiriyatlarǵa uyqas kelmeydi. Jámiyet qádiriyatları qashan stimul hám iskerlik kórsetiwge oyatıwshı kúsh boladı, qashan da, insan tárepinen sanalı túrde qabıl etilse hám ózlestirilse hám onıń jeke qádiriyatı, shaqırıǵı, ideali, maqsetine uyqas kelse ǵana, maqsetke muwapıq boladı.
Insannıń shaxs retinde qáliplesiwi adamgershiliklilik qádiriyatları sistemasın ózlestiriwdi názerde tutadı, ol bolsa ózinde adamgershiliklilik mádeniyatı tiykarların sáwlelendiredi. Usı qádiriyatlardı tálim procesine engiziw máselesi ózinde úlken sociallıq áhmiyetti bildiredi. Onıń tabıslı sheshimi kóbinese tálimniń adamgershiliklilashishiga baylanıslı. Onıń mazmunı shun-den ibarat, shaxs tárepinen sanalı túrde materiallıq qádiriyatlar tańlawın támiyinlew jáne onıń negizinde bekkem, biykar etmay-digan, adamgershilikli qádiriyatlı múnásibetler individual sistemasın qáliplestiriw bolıp tabıladı.
Qádiriyatlı mazmunga iye tálimde shaxs nıshanǵa alınadı, olar bolsa onıń adamgershiliklilikke baǵdarlanǵanın anıqlaydı hám qádiriyatli bahalaw úlesi retinde kórinetuǵın boladı. Dúńyaǵa kózqaras shaxs qádiriyatlı múnásibetiniń konceptual interpretaciyasi konteksti retinde maydanǵa shıǵadı, imperativ minez-qulıq - norma retinde, qádiriyatlı múnásibet - ol yamasa bul sistemaǵa invariant retinde kórinetuǵın boladıi. Áyne mine sonday kóriniste dúnyanı biliw sáwlesi hám qádiriyatlı múnásibet ruwxıy basqarılıwı da baǵdarlanadı hám mazmı boyınsha shaxs iskerligi hám kelbetin qáliplestiredi.
Sol sebepli tárbiya sociallıq shólkemlesken ulıwma insanıy qádiriyatlar interiorizaciyasi procesi retinde kóriliwi múmkin. Turmısta bolsa qádiriyat shaxstı aktiv iskerlikke, óz-ózin tárbiyaw hám óz-ózin rawajlandırıwǵa baǵdarlanǵanı ushın, insannıń sanalı túrde túsinip jetiwi ele kem bolıp tabıladı. Qádiriyat iskerlik motivin oyatıwshı kúsh retinde qashan da, shaxs tárepinen interiorizaciyalansa, ishki ámelde barlıqtı zárúrliklerin usınıs etse, insan óz iskerligi maqsetin anıq qáliplestire alsa, onıń adamgershiliklilik mánisin kóre alsa, maqsetlerdi ámelge asırıwdıń nátiyjeli quralların tapsa, tuwrı hám waqtındaǵı qadaǵalaw, óz júris-turısın dúzete alsa hám bahalay alǵanda ǵana, anıq kórinetuǵın boladı.
Ol yamasa bul qádiriyat qashanda shólkemlestiriw, obyekt tańlaw hám sharayat jaratıw, maqsetli iskerlik ámelge asırılsa hám ol bolsa shaxs tárepinen bahalaw hám ózlestiriw zárúriyatın oyatsa ǵana, shaxs mútajlik obyektine aylanadı. Sonday eken, ruwxıy qádiriyatlar qashan da, tárbiya olardıń interiorizaciyasi procesi retinde shólkemlestirilse, insan mútajlik obyektine aylanadı.
Interiorizaciya ulıwma insanıylıq qádiriyatlardıń shaxs joqarı psixikalıq funkciyasına aylanıwıǵa alıp keledi. Shaxs rawajlanıwı mádeniyatınıń qálegen funkciyası da interpsixikalıq hám interapsixikalıq kóriniste kórinetuǵın boladı. Usınıń menen birge, interiorizaciya eksteriorizaciya menen birge ámelge asırıladı - ortalıqtı jańa obyektlerdi jaratıw jolı menen dóretiwshilik ózgertiw bolıp tabıladı. Sońǵısı járdeminde mútajliklerdi jaratıw ámelge asırıladı, ol bolsa shaxs aksiologiyalıq múnásibeti motivaciyasi tiykarın skólkemlestiredi.
Interiorizaciyanıń psixologiyalıq mexanizmı shaxs ruwxıy mútajlikleri dinamikasın túsiniwge múmkinshilik beredi. Malim bir dáwirde shaxs tárepinen ámelge asırılatuǵın iskerlik, jańa obyektlerdi jaratadı, olar bolsa jańa mútajliklerdi keltirip shıǵaradı.
Bul sızılmada tómendegishe kóriniske iye esaplanadı, 1, 2, 3, 4 hám t.b. sanlarda belgili bir faktorlar (shárt-sharayat, princip, mazmun, metodlar ) dı shólkemlestirilgen iskerligi usınıs etilgen. Mısalı, onı shólkemlestiriwdiń individual -dóretiwshilik qatnas principı. Obyekt retinde (01) ideyalar bolıwı, kórkem óner dóretpeleri, iskerlikti ámelge asırıw usıl hám metodları. Subyekt hám obyekt ortasındaǵı baylanıs bolsa, óz ara xarakteristikaǵa iye: interiorizaciya hám eksteriorizaciya. Ol subyektte mútajlikti (E 1) tuwdıradı, ol bolsa óz gezeginde, subyektti jańa obyektke (O 2) baǵdarlaydı, jańa mútajlik kelip shıǵadı (E 2). Bul bolsa sheksiz túrde dawam etedi (2-súwret).
Eger «oqıtıwshı~oquwshı» pedagogikalıq sistemasına tárbiyashınıń iskerligin basqarıw ushın belgili bir faktorlardı alıp kirsek, ol ruwxıy mútajliklerdi qáliplesiwiniń keńeygen sharayatlarında ámeldegi boladı. Student keleshektegi iskerligin óziniń ishki júris-turısın jay-jayına qoyıp, onı sociallıq talaplarǵa uqsas túrde boljaw etedi hám ishki jaǵdayına transformaciyalaydi. Tańlap alınǵan obyekt (O) mútajlikler (E) ge aylanadı, yaǵnıy interiorizaciya mexanizmı jumısqa túsedi.
Ulıwma insanıylıq qádiriyatlardıń shaxs tárepinen interiorizaciyalanıwı, áyne oqıwshılar tárepinen bahalaw iskerligin ámelge asırıw procesinde oǵan jámiyet etalonlari hám belgilengen wazıypaǵa muwapıq jańa iskerlikti proektlewge járdem beradi. Iskerliktiń jańa obyekti (01) jańa mútajlikke (E 2) ge aylanadı -eksteriorizaciya ámelge asadı, yaǵnıy júz beredi. Usı processtiń ayrıqsha ayrıqshalıqı hám xarakteristikası, bul jerdegi ayrıqsha iskerlik formasında biykardı biykar nızamı kózge taslanadı : yaǵnıy bir mútajlik ekinshisin biykar etedi.
Ol yamasa bul kórinistegi iskerlikti bahalaw hám iyelewde áyne mútajliklerdi qandırıw menen baylanıslı júris-turıs, jańa obyektlerdi jaratadı, ol bolsa jańa, sapa tárepinen talay quramalı mútajliklerdi keltirip shıǵaradı hám bólek motivatsiyalıq-qádiriyatlı múnásibet dárejesin sıpatlaydı.
Shaxs tárepindegi interiorizaciya hám qabıllaw, ulıwma insanıylıq qádiriyatlardı hám jeke óziniń qádiriyatlı múnásibetin «ichki reje» retinde islep shıǵıw tek ǵana tusinip jetiw (kognitiv) basqıshında ámelge asırilmaydi. Usı processte sezimler zárúrli rol oynaydı. Interiorizaciya procesiniń sezimge bay tábiyatı kóplegen izertlewlerde óz tastıyıǵın tapqan. Olarda kórsetiliwinshe, sociallıq qádiriyatlar tek ǵana ań menen, aqılǵa say pikrlew menen emes, bálki birinshi náwbette, sezim menen qabıl etiledi. Hátteki, sociallıq áhmiyetli ekenligin túsiniw tek ǵana «gúzetilmeydi», bálki sezim menen «bezeledi».
Sezimlerdiń qatnasıwı usı túsinikti shaxs tárepinen tek ǵana real túrde qabıl etiliwin, bálki ápiwayı ǵana túsiniwin belgilemeydi. Sol sebepli, qádiriyatlar interiorizaciyası kognitiv hám sezimlik, racional hám ámeliy (iskerlikke tayarlıǵı ), social hám shaxstaǵı individuallıqtıń dialektlik birligin esapqa alınıwın talap etedi.