Oqıw qollanba Nókis-2021 DÚziwshi

Tema : Qádriyat ideyası hám onıń ulıwma aksiologiyalıq rawajlanıwı


Tayansh túsinikler: Aksiologiya qádiriyat, ruwxıy qádiriyatlar, materiallıq qádiriyatlar, siyasiy-huqıqıy qádiriyatlar, diniy qádiriyatlar, ulıwma insanıylıq qádiriyatlar, milliy qádiriyatlar, kórkem qádiriyatlar, aksiologiyalıq koncepciyalar, qádiriyat derekleri.
Aksiologiya hám qádiriyat túsinigi. Aksiologiya filosofiyanıń ózbetinshe tarawlarınan biri bolıp tabıladı. Usı túsinik ádebiyatlarda hár qıylı aytıladi. Aksiologiya grekshe sóz bolıp, axio - qádiriyat, logos - táliymot, sóz, yaǵnıy qádiriyatlar haqqındaǵı táliymot mánisin ańlatadı.
LT. Frolova redakciyası astındaǵı filosofiyalıq sózlik (1986) de aksiologiyaǵa qádiriyatlar tábiyatın filosofiyalıq tárepten izertlew , dep tariyp beriledi. Aksiologiya Batıs filosofiyasında XIX ásir aqırı - XX ásirdiń baslarıda ulıwma «qadriyatlar mashqalası»nıń bir qansha quramalı máselelerin sheshiwge uriniw retinde júzege keldi.
Tús haqqında Názerov ulıwma redakciyası astındaǵı «FaIsafa: enciklopediyalıq sózlik»(2004) de «aksiologiya»ga aksiologiyalıq ań, qádirlew sezimi, aksiologiyalıq biliw, qádiriyatlı qatnas hám basqalar tiykarında tóplanǵan qádiriyatlar haqqındaǵı bilimler sisteması retinde tariyp berilgen.
V.E.Kemerov ulıwma redakciyası astındaǵı zamanagóy filosofiyalıq sózlik (1998) de «aksiologiya» túsinigi insanda keleshekke bolǵan óziniń turmıslıq umtılıwları, ámeldegi turmıs ushın nıshandı ala biliw, ótken zaman, «basqa», ulıwma áhmiyetlilikti aqlaw yamasa qaralawdı qádiriyatlı proektlrw forma hám usılları haqqındaǵı táliymat retinde tariyp beriledi.
Aksiologiya túsinigi qádiriyat hám qádiriyatlar haqqındaǵı táliymatqa qaraǵanda, keyinirek payda bolǵan. Usı túsinik XIX ásirdiń 2-yarımıda nemis qádiriyattanıwshısı Eduard Gartman hám francuz alımı P. Lapilar tárepinen ilimge kiritilgenligin aytıp ótken edik.
Qádiriyat tusinigi arnawlı filosofiyalıq sózlikte XIX ásirdiń 60 -jıllarında payda bolǵanlıǵı aytıp ótilgen. Filosofiyalıq sózliktiń 5-jildida qádiriyatǵa tómendegishe tariyp berilgen: «Qádiriyat filosofiyalıq hám sociologiyalıq túsinik. Ol birinshiden, bir obyekttiń unamlı hám unamsız qimbatlılıǵın, ekinshiden, sociallıq sananıń normativ belgilewshi-bahalaytuǵın tárepi (subyektiv qádiriyatlar yamasa ań qádiriyatları ) dı bildiredi».
Qádiriyatlar jáne sociallıq rawajlanıw» atlı ilimiy jumıslar kompleksinde «Qádiriyat dey Uganda, insan hám insaniyat ushın áhmiyetli bolǵan millet, elat jáne social toparlardıń mápleri hám maqsetlerine xızmet etetuǵın hám sol sebepli olar tárepinen bahalanıp, qádirlenetuǵın tábiyat hám jámiyet ziynetleri hádiyseleri kompleksin túsiniwimiz kerek», dep aytıp ótilgen.
«Ǵárezsizlik túsindirmeli ilimiy-kópshilikke arnalǵan sózlik»te, «Qádiriyatlar -jumiyette kisiler ortasında abırayǵa, itibarǵa, húrmetke, orınǵa, áhmiyetke iye adamlar, múnásibetler, jaǵdaylar, materiallıq zatlar hám ruwxıy baylıqlar kompleksi» degen tariyp berilgen.
Názerovtıń ulıwma redakciyası astındaǵı «Filosofiya: enciklopediyalıq sózlik» (2004) te «Qádiriyat - haqıyqatlıqtaǵı arnawlı bir hádiyselerdiń, ulıwma insanıylıq, sociallıq -etikalıq, materiallıq -ruwxıy áhmiyetin kórsetiw ushın qollanılatuǵın filosofiyalıq -sotsiologiyalıq hám aksiologiyalıq túsinik» dep tariyp berilgen.
O. Tohirov, B. Ashılovalarnıń atap ótiwinshe, «Qádiriyat - bul social turmısta kórinetuǵın bolatuǵın, kisiler hám olar ushın mápli, paydalı, unamlı áhmiyetli tabiyiy, individual hám social mútajlikti qandırıwǵa xızmet etetuǵın, materiallıq -ekonomikalıq, materiallıq -ruwxıy, ideologiyalıq hám siyasiy faktorlar jıyındısı».
«Qádiriyatlar,- dep jazadı O. Musurmonova,- insan tárepinen qádirlenetuǵın zatlardan ibarat bolip, adamlardıń talabı, qálewi, qızıǵıwshılıqı hám maqseti tiykarında óz ara múnásibet, óz ara tásir (átirap -ortalıq penen, insanlar menen) nátiyjesinde dúnyaǵa keletuǵın zat».
Siyasattanıwshı alım N.Jóraevtıń atap ótiwinshe, «Qádiriyat delingende, insan hám insaniyat ushın áhmiyetli bolgan millet, elat jáne sociallıq toparlardıń mápleri hám maqsetlerine xızmet qilatuǵın tábiyat hám jámiyet hádiyseleri kompleksi tusiniliwi kerek».
Qádiriyat túsiniginiń kelip shıǵıwı sonı kórsetedi, ol jaǵdayda úsh tiykarǵı belgi birlesedi: zat hám hádiyselerdi bahalawǵa tiyisli insannıń ámeliy hám emocional múnásibetin tariyplew; insannıń psixologiyalıq xarakteristikasın anıqlawshı etikalıq kategoriyalardı xarakteristika etiw; adamlar arasındaǵı múnásibetlerdi xarakterleytuǵın sociallıq hádiyselerdi tariyplew.
«Qádiriyat» túsiniginiń rawajlanıwı shártli túrde qádiriyatlardıń hár qıylı kórinis (ekonomikalıq, psixologiyalıq, etikalıq, estetikalıq, biliwge tiyisli, sociallıq) lerdi ajıratıp kórsetiw, insan tábiyatı, onıń biliwge umtılıw mexanizmlerın ańlap jetiw, biliw iskerliginiń háreketlendiriwshi kúshlerin anıqlawǵa múmkinshilik beredi.
Umumiy-pedagogikalıq hám filosofiyalıq ádebiyatlarda qádiriyatlardı ulıwmalastıratuǵın tárizde tómendegi on bir toparǵa klassifikaciya etilgen:
1. Ruwxıy qádiriyatlar shaxstı etikalıq qáliplestiriwdiń tiykarǵı faktorı bolıp, olar ilimiy-texnikalıq hám intellektuallıq, bilimlendiriw, tálim-tárbiya, medicinalıq xızmet, milliy miyraslar, hár qıylı sırtqı kórinislerde kórinetuǵın mádeniyattıń eń jaqsı ǵáziyneleri, til, ádebiyat, kórkem óner, xalıq ónermentshiligi ónimleri, kem ushrasatuǵın tariyxıy hám materiallıq arxitektura hám taǵı basqalar esaplanadı. Sonıń menen birge, ózbek xalqınıń milliy dástúrleri, bayramları, úrp-ádet hám ádetleri, Ózbekstanda ótken oyshıllardıń ruwxıy miyrasları, jazba dóretpeler, ráwiyat hám ańızlar, múqaddes orınlar, tariyxıy estelikler, muzıka hám qosıqlar, saz ásbapları, oyınları, dıyqanshılıq hám ónermentshilik sıyaqlılar ruwxıy qádiriyatlardıń tiykarın quraydı. Olar adamlardıń bir-birine, watanǵa, shańaraǵına bolǵan múnásibetlerindegi etika túrinde, ádep hám júris-turısında kórinetuǵın boladı.
2. Milliy qádiriyatlar - millet shaxsınıń tili, tariyxı, úrp-ádetlerine, dástúrlerinde de kórinetuǵın boladi. Milliy qádiriyatlar negizinde «millet» sózi óz ańlatpasın tapqan.
Erkin jazıw ústinde islewge tiyisli kórsetpe:
1. Talabalardan bes minut dawamında. berilgen tema boyınsha óz pikirlerin jazıw soraladı.
2. Talabalardan ayırımlarınıń pikirleri tıńlanadı. Úsh-tórt student óz jazǵanların oqıp bergen soń, oqıtıwshı qalǵan talabalardan aytılganga uqsamaytuǵın pikir kimde bolsa bildiriwdi sóraydi.