Oqıw qollanba Nókis-2021 DÚziwshi

Tema : Pedagogikalıq aksiologiyanı úyreniwge metodologiyalıq qatnaslar
Tayansh túsinikler: pedagogikalıq qádiriyatlar, bilimlendiriwge tiyisli qádiriyatlar, tárbiyalıq qádiriyatlar, tárbiyalıq qádiriyatlardıń derekleri.
Tálim filosofiyası hám onıń mánisi. XVIII-XX ásirlerdegi pedagog -ilimpazlardıń ilimiy izertlewleri sonnan derek beredi, ámeliyatı dáslepki dáwirlerden-aq filosofiya maqsetinen kelip shıqqan zamanagóy mektep hám tálim óziniń rawajlanıwında, Ya.A.Komenskiy, G. Pestalocci, F. Frebelem, I. F. Gerbart, A. Disterverg, J. Dyui, Abdulla Avloniy, Hamza Hakimzoda Niyoziy hám basqa klassik pedagoglar tárepinen ilgeri súrilgen filosofiyalıq -pedagogikalıq ideyalar menen bayıp barǵan. Olardıń ideyaları tálimniń klassikalıq modeli tiykarında júzege kelgen bolıp, óziniń mazmunıda aldınǵı tiykarlardı saqlap qalǵan, tálimniń maqseti hám mazmunı, tálimniń forma hám metodları, tálim shólkemi hám tálim procesiniń shólkemlestiriw usılları.
XX ásirge kelip bolsa, bul ideyalar arasında tálim alǵanlıq ideyası bólek áhmiyetke iye. Tálim alǵanlıq - bilimlerdi iyelegenlik jáne onı ámelde qollana alıw bolıp esaplanadı.
Bul dáwirdegi pedagogikalıq ideyalar insannıń múmkinshiliklerin -joqarı nerv iskerligi fiziologiyasidan pedagogikalıq psixologiyagasına shekem bolǵan koncepciyalardı ilgeri súrgeni menen xarakterli bolıp tabıladı: «jaqın zonadan» rawajlanıw (L. S. Vigockiy), shaxs rawajlanıwında teoriyalıq bilimlerdiń sheshiwshilik roli (L. V. Zankov), tálim shárt-shárayatları (S. L. Rubinshteyn), rawajlanıwdıń social tárepi (L. I. Bojovich), intellektual iskerliktiń bosqıshpa-basqısh rawajlanıwı (P. YA. Galperin), tálimde sanalılıqtı qáliplestiriw (V. V. Davidov).
XX ásirdiń 60 -jıllarında pedagogikada materiallıq dialog, xızmetleslik, birligi háreket, basqa qaraslardı túsine alıw zárúr, shaxsqa húrmet, onıń huqıqları sıyaqlı ideyalar ámeliy tálimdi biykar etpegen halda júzege keldi. Olar ortasındaǵı baylanıslılıq sonda usıdan ayqın boladı, tálimniń klassik modeli jámiyet hám zamanagóy óndiris talaplarıǵa juwap beriwden kelip shıqqan bolsa, filosofiyalıq -pedagogikalıq ideyalarda múmkinshilik júzege shıǵadı. Yaǵnıy pedagogikanıń jańa metodologiyasi dástúriy tálim processlerin intellektuallıq qayta islengeni, deyiw múmkin.
Tálim filosofiyasınıń rawajlanıwı pedagogikalıq ámeliyatta baylanıs dástúriy túsiniwdiń teoriyalıq tusinip jetiw shárt-shárayatları retinde júzege shıǵadı. Pedagogika pánindegi quramalı sistemalar hám túsinikler klassik tálimniń filosofiyalıq ideyalarına tiykarlanǵan. Olardı teoriyalıq aqıl etiw tálimde basqa filosofiyalıq -dúńyaǵa kózqaraslı túsiniklerdi keltirip shıǵaradı.
Zamanagóy pedagogika pániniń tiykarǵı tendenciyası - onıń shaxstı «ańlaw», óz dúnyaǵa kózqarasına tiykarlanıwǵa itibar qaratqanlıǵı bolıp tabıladı. Bul bolsa, zamanagóy pedagogikalıq ámeliyattıń zárúrli tárepine aylandı. Pedagogika hám insan ámeliyatında adamgershiliklilik dástúrlerineniń rawajlanıwı, onıń óz turmısında qoyǵan zárúrli wazıypaların ózinde sáwlelendiredi.
Insannıń ómiri mudamı bolıp ótken waqıyalardı bahalaw, wazıypalardı qoyıw, izlew, juwmaqlar qabıllaw, dúńyaǵa kózqaras jaǵdaylarında keshedi. Bunda onıń átirap -ortalıq menen múnásibetleri ekewi parıq menen óz ara baylanıslı : ámeliy hám abstrakt-teoriyalıq (biliw).
Bunnan kelip shıǵadı, pedagogika metodologiyası tálim filosofiyasna haqıyqıy adamgershilikliliktiń mánisi, bolmısnıń jańalanıwı hám pedagogikalıq biliw haqqındaǵı teoriyalıq qaǵıydalar jıyındısı retinde qaraydı. Bunday metodologiyaga muwapıq, pánlerdiń, atap aytqanda, pedagogikanıń adamgershiliklilik mánisinen kelip shıǵıw wazıypası ózinde insanǵa biliw, baylanıs, dóretiwshilik subyekti retinde qatnastı sáwlelendiredi.
Bilgenimizdey, ilimiy biliw, sonıń esesinde pedagogikalıq biliw tek ǵana dóretiwshilik ǵana emes, sociallıq mútajliklerdi tolıq qandırıw maqsetinde de ámelge asarıladı. Teoriyalıq hám ámeliy biliw arasındaǵı «kópir» wazıypasın aksiologiyalıq yamasa qádiriyat retindegi qatnas atqaradı.
Ulıwma aksiologiya ushın onıń úyreniw obyekti retinde sawlelenetuǵın túrme-túr qádiriyatlı tariypler xarakterli bolıp tabıladı.
Sırt el aksiologiyasında subyektivli baǵdarlanǵanlıq (emotivizm, ekzistencializm, affektiv-erk teoriyası); subyektivistlik baǵdarlanǵanlıq (neokantshilik, neotomizm); empirik mektep (sociallıq -psixologiyalıq teoriya, lingvistikalıq analiz, neonaturalizm) sıyaqlı mekteplerdiń ajıralıp shıǵıwı usı máseleni jáne de quramalılastıradı.
Sırt el filosofiyasında qádiriyatlar tábiyatın analiz etiwge qatnasıwdı ulıwmalastırıw tiykarında M. Kisel qádiriyattıń deregine tıykarlanıp, mútajlikli, ideal turmıs, joqarı qádiriyatlı haqıyqatlıq, intuiciya qádiriyatları formasında klassifikaciya etedi.
Qádiriyatlı klassifikaciyada qádiriyatlardıń rawajlanıp barıwı hár qıylı kózqarasınan kórip shıǵıladı. Tek ǵana ulıwma aksiologiyadagı bárha quramalı qádiriyatlı sistemalar real bilimlendiriwge tiyisli mashqalalardı sheshiw menen tikkeley óz ara baylanıslı, dep atap ótiw tuwrı bolmaydı, Bir payıttıń ózinde óz ara baylanıslılıq ta belgili boladı hám ol kóp tárepten tálim filosofiyasına tiykarlanadı.
«Tálim filosofiyası» termini da hár qıylı aytıladı. Britaniyada járiyalanǵan enciklopediyada tálim filosofiyasına tálim mánisi, onıń rawajlanıw nizamlılıqların ashıp beriwge tiyisli máseleler menen shuǵullanıwshı bilim tarawı; tálimniń filosofiyalıq teoriyası retinde tálimniń rawajlanıw máselelerin kórip shıǵıwshı hár qıylı jónelisler jıyındısı retinde táriyp beriledi. Tálim filosofiyasınıń bólek izertlew baǵdarı retinde ajıralıp shıǵıwı XX ásirdiń 40 -jıllarında Kolumbiya universitetinde filosofiya hám pedagogika teoriyası tarawı qánigeleriniń ilimiy jámiyetiniń jaratılıwı menen baylanıslılıqtıń onıń iskerlik maqseti retinde tálimniń filosofiyalıq máselelerin izertlew , bilimlendiriwge tiyisli programmalardı filosofiyalıq ekspertiza etiw, oqıw kursların islep shıǵıw hám orta arnawlı jáne unıversitetler ushın kadrlar tayarlaw sáwlelenedi.
Tálim filosofiyası tariyxı túsinigi XX ásirdiń 60 -jıllarında R. Piters tárepinen tálim úlesi retindegi tiykarǵı derekler: Mádeniyat, Jámiyet, Individke tıykarlanıp qabıllandı.
Házirgi waqıtta tálim filosofiyası degende, tálimniń qádiriyatlı -mánisli bólegi, onıń rawajlanıw nizamlılıqları hám wazıypaların ashıp beretuǵın filosofiyalıq bilimler tarawı túsiniledi. Ol Batıslıq Evropa mámleketlerinde zárúrli orın iyeleydi hám bilimlendiriwge tiyisli qádiriyatlardı ulıwma qádiriyatlar menen salıstırıwlar tiykarında tálimdi tiykarlawǵa {túrlishe qatnasıwdı ámelge asıratuǵın qatar jónelisler (empirik-analitikalıq, gumanitar, dialoglı, ekzistencial-germenevtikalıq) óz ishine aladı. Mısalı, idealizm, racionalizm, konservatizm, diniy filosofiya ulıwma qádiriyatlar retinde etikalıq hám diniy qaǵıydalar, sociallıq, jeke adamgershiliklilikti tán alsa, tálimde úlken itibar oqıwshılardıń pikirlewin rawajlandırıwǵa qaratılıwı kerekligin atap ótedi. Mádeniyat, germenevtika, analitikalıq filosofiyada mádeniyat obyektleri ulıwma qádiriyat retinde esaplanadi. Bilimlendiriwge tiyisli qádiriyatlar retinde aqıl -ziyreklik, bilimpazlıq ajıratıp kórsetiledi. Realizm, pozitivizm, empirizmde qádiriyatlar sociallıq hám kásiplik sáykeslik, puqaralıq bilimlendiriwge tiyisli qádiriyatları menen baylanısadı.
Pedagogikalıq qádiriyatlardı klassifikaciya etiwge hár qıylı qatnaslar. «Pedagogikalıq qádiriyatlar - bul pedagogikalıq iskerliktiń sonday ayrıqshalanadı, olar tek ǵana pedagogikalıq mútajliklerdi qandırıwǵa múmkinshilik beredi, bálki onıń social hám kásiplik aktivligin nıshanǵa alıwǵa xızmet etedi. Pedagogikalıq qádiriyatlar turmısta óz-ózinen tastıyıǵın tappaydı. Olar jámiyettegi sociallıq, siyasiy, ekonomikalıq baylanıslarǵa baylanıslı».
V.A.Slastyoninnıń pikirine kóre, «Pedagogikalıq iskerlikke tiyisli qádiriyatlarıń interiorizaciyasi bolajaq oqıtıwshılardıń kásiplik mádeniyatına tiykar saladı».
Oqıtıwshınıń sanasında bekkemlengen pedagogikalıq qádiriyatlar onıń shaxslar aralıq baylanısında, dóretiwshilik iskerliginde, bala shaxsınıń rawajlanıwında, kásiplik xızmette, ruwxıy qádiriyatlar almasıwı kásiplik baǵdarları sistemasın payda etedı.
Ilimpazlar tárepinen pedagogikalıq qádiriyatlardıń eki.- tárepi bólek izertlengen:
- oqıtıwshıǵa onıń materiallıq hám ruwxıy mútajliklerin qandırıwına múmkinshilik beretuǵın jáne sociallıq áhmiyetli adamgershilikli maqsetlerge erisiwge qaratılǵan onıń sociallıq hám kásiplik aktivliginde jol kórsetiwshı belgi bolıp xızmet etetuǵın ayrıqsha tárepler;
- pedagogikalıq iskerlikti tártipke salatuǵın normalar hám tálim hám de pedagogikalıq iskerlik salasındaǵı payda bolatuǵın sociallıq dúńyaǵa kózqaras arasında qural hám baylanıstıratuǵın buwın bolıp keliwshi biliw-iskerlik sisteması.
Pedagogikalıq aksiologiyaǵa tiyisli ádebiyatlarda pedagogikalıq qádiriyatlardıń túrme-túr klassifikaciyaları bar. Atap aytqanda, Z. LRavkin pedagogikalıq qádiriyatlardı tómendegishe klassifikaciya etedi:
1) sociallıq-siyasiy qádiriyatlar: tálimniń hámme ushın ashıqlıǵı hám biypullıǵı, milletine qaramastan, barlıq puqaralardıń bilim alıwdaǵı teń huqıqlıǵı, oqıwshılardı hám ata-analardıń tálim shólkemin tańlaw erkinligi;
2) intellektual qádiriyatlar: biliwge mútajlik, biliwge qızıǵıwshılıq hám aktivlik, oqıwshılardıń dóretiwshilik iskerligi, pikirdiń gózzallıǵı hám sóz biliw iskerligi quralı retinde;
3) ádep-ikramlıq qádiriyatlar: oqıwshınıń minnet hám jeke minnetlemeleri, onıń pedagogikalıq processtiń subyekti bolıw huqıqı, bilimlerdi iyelewdegi etikalıq xoshametler hám motivler, watansúyiwshilik hám puqaralıq, miynet hám basqa adamlardıń miynetin húrmet etiw;
4) kásiplik-pedagogikalıq iskerlikke qatnaslı qádiriyatlar: oqıtıwshı -tárbiyasın miynet etiwge baǵdarlaw, tańlaǵan kásibune juwapkershilik menen qatnasıw, pedagogtıń uqıbı, onıń izertlew-izleniwshilik, innovciyalıq iskerligi, kommunikativ qábileti, oqıwshılar menen baylanıstaǵı unamlılıq, pedagogikalıq uqıp.
VA. Slastyonin bolsa, kásiplik baǵdarlanǵanlıq sistemasına tiykarlanǵan halda, pedagogikalıq qádiriyatlardı tómendegishe klassifikaciya etedi:
1) maqsetli qádiriyatlar: jeke «Men» hám kásiplik «Men» jıyındısındaǵı kelesi oqıtıwshınıń jeke koncepciyası. Pedagog pedagogikalıq iskerlik maqsetlerin ámelge asırıw jolların izler eken, óz-ózin hám ózgelerdi rawajlandırıwdıń jolındaǵı óz kásiplik strategiyasın tańlap aladı. Sonlıqtan, maqsetli qádiriyatlar mámlekettiń tálim siyasatın hám pedagogika iliminıń rawajlanıw dárejesin kórsetedi. Bul qádiriyatlar subyektlesken halda pedagogikalıq iskerliktiń áhmiyetli faktorlarına aylanadı hám qurallı qádiriyatlarǵa tásir kórsetedi. Olar teoriya, metodologiya, pedagogikalıq texnologiyalardı iyelew nátiyjesinde formalanıp, pedagogtıń kásiplik tálimi tiykarın quraydı. Shaxs ushın zárúriy qádiriyatlar tómendegi maqsetli qádiriyatlardı ózinde sáwlelendiredi: oqıtıwshı miynetiniń dóretiwshilik hám hár táreplemelik sıpatlaması, onıń ornı hám áhmiyetliligi, jámiyet aldındaǵı joqarı juwapkershilik, ózin kórinetuǵın etiw, balalarǵa mehir hám basqalar. Sonday qádiriyatlar tálim alıwshı hám tálim beretuǵın shaxstıń, studentler jámááti hám pedagogikalıq jámááttiń rawajlanıwı menen baylanıslı pedagogikalıq iskerlikte óz kórinisin tabadı;
2) qurallı qádiriyatlar: pedagogikalıq baylanıs, texnika hám texnologiya, monıtorıng, innovatika, intuiciya sisteması. Qurallı qádiriyatlar maqsetli qádiriyatlarǵa erisiwde qural bolıp xızmet etedi (miynet nátiyjeleriniń jámiyette tán alınıwı, shaxstıń qızıǵıwshılıqları hám qábiletlerin pedagogikalıq iskerlik xarakteristikaına muwapıqlıǵı, kásiplik ósiw hám t. b.);
3) múnásibetli qádiriyatlar: pedagogikalıq process qatnasıwshılarınıń múnásibeti, kásiplik-pedagogikalıq iskerlikke múnásibet;
4) sıpat qádiriyatları: shaxstıń minez-qulıq, iskerlikke tiyisli túrme-túr sapaları;
5) biliwge tiyisli qádiriyatlar. Oqıtıwshılıq kásibiniń biliwge tiyisli qádiriyatları teoriyalıq dárejede oqıwshılardıń oqıtıwshılıq kásibine tiyisli qádiriyatlardı tán alıwı hám qabıllawı menen baylanıslı.
N.M.Egamberdieva bolsa, studentlerdi jeke hám kásiplik sociallandırıw kózqarasınan pedagogikalıq qádiriyatlardı eki úlken toparǵa klassifikaciya etiwdi usınıs etedi: sociallıq -pedagogikalıq hám jeke-pedagogikalıq qádiriyatlar.
Sociallıq -pedagogikalıq qádiriyatlar hár qıylı sociallıq sistemalarda jumıs alıp baratuǵın jáne social sanada kórinetuǵın qádiriyatlardıń xarakteristikası hám mazmunın sáwlelendiredi. Bul bilimlendiriw tarawındaǵı jámiyet iskerligin tártipke salıwshı ideyalar, túsinikler, normalar, qaǵıydalar, dástúrler kompleksi bolıp tabıladı.
Jeke-pedagogikalıq qádiriyatlar sociallıq -psixologiyalıq tálim retinde júzege shıǵıp, olarda oqıtıwshı shaxsınıń maqsetleri, motivleri, idealları hám basqa dúńyaǵa kózqarasqa tiyisli qásiyetleri sawlelenedi. Bul ayrıqshalıqlar kompleksi onıń qádiriyatlar baǵdarı sistemasın quraydı. Qádiriyatlar baǵdarı retindegi aksiologiyalıq «Men» tek ǵana kognitiv (biliwge tiyisli) strukturalıq bólimlerdi, bálki insannıń ishki jónelgenliginde zárúrli orın tutatuǵın sezimlik-erklik strukturalıq bólimlerdi de óz ishine aladı. Ol jaǵdayda da sociallıq -pedagogikalıq, pedagogikalıq qádiriyatlardıń individual -jeke sistemaǵa tiykar bolıp xızmet etiwshi kásiplik-jámáátlik qádiriyatlar orın alǵan.
Sonıń menen birge, óz gezeginde, pedagogikalıq qádiriyatlardı bunday hár túrliligi olardı ulıwma tárizde bilimlendiriwge tiyisli hám tárbiyalıq qádriyatlarǵa ajıratıwǵa múmkinshilik beredi.
Bilimlendiriwge tiyisli qádiriyatlar - shaxs tárepinen individual qádir-qımbatınıń tuwrı bahalanıwı, tán alınıwı, shaxs retinde kórinetuǵın bolıwı, sonıń menen birge, ayrıqshalıqtıń saqlanıp qalıwın támiyinlewshi sharayatlardı jaratadı. Uluwma aytqanda, tábiyiy múmkinshiliklerin ashıp beriw, turmıslıq wazıypaların ámelge asırıw ushın sharayatlar jaratıw kerek boladı.
Sonday etip, shaxstıń erkin rawajlanıwın támiyinlew tálimdi adamgershiliklilestiriw hám demokratiyalastırıw tiykarında júz beredi.
Tálim sociallıq pedagogikalıq sistema retinde, studentlerdiń jeke qızıǵıwshılıqları, turmıslıq maqsetlerin rawajlandıratuǵın, erkin, individual tálimdi shólkemlestiriw ushın sharayat jaratadı. Bul jaǵday zárúr dárejede studentlerge bilimler beriwdi jolǵa qoyıw menen támiyinlenedi. Usı processte shaxstıń individuallıǵı hám tákirarlanbaytuǵınlıǵın itibardan shette qaldırıw múmkin emes.
Sonday eken shaxstı, onıń rawajlanıwın hámme basqıshlarında gúzetip barıw zárúr. Shaxstıń rawajlanıwı - tálimniń tiykarǵı wazıypalarınan biri bolıp, ol individual ayrıqshalıqlar negizinde júzege keledi. Hár bir studenttiń óz rawajlanıwı, jeke jolin tańlaw huqıqın tán alıw (oqıwdıń sáykeslestirilgen hám variativ forması, metod hám quralları menen) kerek.
Oqıtıwdı individuallastırıwda studentlerdiń qábiletleri, uqıpları, qızıǵıwshılıqları, qádiriyatları baǵdarı hám jeke tájiriybesine itibar qaratıladı. Studenttiń ózlestiriwde hám tálim alıw iskerliginde kórinetuǵın múmkinshilikleri esapqa alınadı.
Tálim mazmunı, onıń metodları, quralları qurılısı zárúr, yaǵnıy student oqıw materialların, onıń túri hám formasın tańlap alıw múmkinshiligine iye bólsın (tálim beriw individual programmaları islep shıǵılmaqta).
Tálim alıw procesinde studentler shaxstıń dástúriy - etikalıq hám intellektuallıq sapaların júzege keltiretuǵın belgili bilim, uqıp hám qábiletlerdi iyeleydi. Tálim procesiniń tiykarǵı maqseti hám nátiyjeleri da áne usılar bolıp tabıladı.
Sonday etip, tálim sistemasın reformalaw procesinde jańa qádiriyatlar qáliplesti. Hár qıylı iskerlik baǵdarlarında ózin kórinetuǵın etiw ushın zárúr sharayatlardı jaratıw maqsetke muwapıq. Bul jolda ámelge asırılatuǵın tuwrı jol - bul pedagogikada xızmetleslik, óz ara baylanıslar, óz úlesin qosıw hám óz ara járdemnen ibarat esaplanadı. Atap aytqanda, zárúr pedagogikalıq jaǵdaylar jaratıwda xızmet, jumıs alıp barıw principı - demokratiya, isenim, bir-birin túsiniwge ámel etip hám individual qızıǵıwshılıqların qabıl etedi. Bilimlendiriwge tiyisli qádiriyatlar onı insansúyiwshilik, oqıwshılardıń qábileti hám uqıpların ashıp beriwge qaratılǵan.
Tálimdi adamgershiliklilestiriw oqıwshınıń bilimge umtılıwın kusheytedi, onıń dóretiwshilik izertlewi hám múmkinshiliklerin asıradı.
Tálimdi adamgershiliklilestiriw - oqıwshı ushın onıń intellektuallıq, ruwxıy -etikalıq múmkinshilikleri, jeke múmkinshiliklerdi ámelge asırıw jolların tabıw usılı, mexanizmi bolıp tabıladı. Tálimdi adamgershiliklilestiriw oqıwshını erkin, ózbetinshe, sın pikirleytuǵın shaxsqa aylandıradı.
Adamgershiliklilik ideyaları múnásibetlerdiń sáykesligi ushın sharayat jaratıp ǵana qalmay, bálki oqıtıwshı (pedagog ) qa tárbiyalanıwshı menen jeke baylanıslar mazmunın túsiniwge járdem beredi. Tálimniń jańa qádiriyatı - onı insansúyiwshiligi bolıp tabıladı.
Oqıwshılarda keń dúńyaǵa kózqaras, joqarı ruwxıylıq, erkin pikrlew qábiletin qáliplestiriw kerek. Bul ózin ańlap jetiw, iskerlik procesinde ózin úyreniwge baǵdarlaydı hám de iskerlik usılların izlew, olardıń mánisin tusinip jetiw hám nátiyjeli bolıwın támiyinleydi. Insannıń óz «Men»i (namısı) mazmunı júzege keledi. Shaxs, onıń birden-birligi haqqında oyda sawlelendiriw payda boladı. Gumanizm hám adamgershiliklilestiriwge tiykarlanǵan belgili tálim beriw procesi, qánige shaxsı, onıń dúnyaǵa kózqarası pútinligin támiyinlep, sociallıq -gumanitar pánler hám qánigelestirilgen sabaqlardı oqıtıw ádetiy wazıypaların bir qansha kúsheytedi.
Bilimlendiriwge tiyisli qádiriyat - tálimniń milliy jónelgenligi, onıń milliy tariyx penen muwapıqlıǵı, Ózbekstan xalıqları mádeniyatın asıraw hám bayıtıw, tálimniń milliy rawajlanıwdıń zárúrli quralı ekenligi, basqa xalıqlar tariyxı hám mádeniyatın húrmet etiwden ibarat .
Pedagogikalıq tálimdi múnásibetler mádeniyatı menen bayıtıw zárúr. Tálimniń dúziliwi hám mazmunında oqıwshı hám oqıtıwshı óz ara múnásibetleri principı tiykar etip alınıwı kerek. Oqıtıwshı tárbiyalanıwshını ruwxıy qorǵawı, hár qıylı unamsız hádiyselerden asırawı boyınsha zárúr maǵlıwmatlarǵa iye bolıwı maqsetke muwapıq (arnawlı usıl hám tárbiyalıq texnologiyalar talap etiwshi pedagogikalıq qorǵaw). Jámiyettiń ruwxıy jańalanıwı kásip-óner hám turmıslıq jolın tańlaw sıyaqlı tálim qádiriyatın payda etedi. Bul jerde tálim haqıyqıy sharayatlarında qádiriyatlardı shama etiw, tiykarlaw jáne bulardıń hámmesin sociallıq kontekstte tuwrı sheshiw zárúrli bolıp tabıladı.
Bilimlendiriwge tiyisli qádiriyatlardan taǵı biri - shaxstı sociallıqlastırıw jáne onıń sociallıq -materiallıq qádiriyatların qayta tiklep, dóretiwshilik iskerligin shólkemlestiriw, sonıń menen birge, oqıw ornıı, jámiyet turmısında aktiv qatnas etiwin támiyinlewden ibarat. Bul qádiriyatlar zamanagóy shaxstı qáliplestiriw maqsetine qaratılǵan process arqalı rawajlanıp, jańa sociallıq qádiriyatlardıń qáliplesiwinde tiykar bolıp xızmet etedi.
Jańa sociallıq qádiriyatlar bilimlendiriwge tiyisli programmalardı jaratıw yamasa ámeldegilerin jetilistiriw, xalıqtıń bay intellektuallıq, ruwxıy -etikalıq miyrasları, ulıwma insanıylıq qádiriyatları, pán hám texnika, texnologiya hám mádeniyat aldıńǵı jetiskenlikleri tiykarında pedagogikalıq hám informaciya texnologiyaların jaratıw zárúriyatın júzege keltiredi.
Eki basqıshlı joqarı tálim (bakalavriat, magistratura ) oqıtıw, ózbetinshe tálim alıw, aralıqtan oqıtıw sistemasın individuallastırıw, tálimniń adamgershiliklilikke jónelgenligin támiyinlewdi názerde tutadı.
Tálimdi rawajlandırıwdıń sistemasınıń jańa jolı - bul xaıqtıń bay, ayrıqsha materiallıq -tariyxıy dástúrlerine, ulıwma insanıylıq qádiriyatlarǵa, milliy hám jáhán pedagogika páni jetiskenliklerine, ruwxıy hám materiallıq qádiriyatlarına shaqırıq etiw bolıp tabıladı.
Zamanagóy tálim - bul shaxstıń sociallıq, sonıń menen birge, bilimlendiriwge tiyisli qádiriyatlarǵa sanalı múnásibette bolıwı, kásiplik, dóretiwshilik, ruwxıy -etikalıq hám shaxstıń fizikalıq múmkinshiliklerin qáliplestiriwge qaratılǵan «innovaciyalıq» taiim bolıp tabıladı.
Tálimniń jańa qádiriyatı - «innovaciyalıq» tálim tómendegi máselelerdi sheshedi:
• analitikalıq qábiletin júzege keltiriw; hádiyselerdi aldınnan kóre biliw qábiletin tárbiyalaw; shaxstıń óz-ózin ańlap jetiwi, óz sociallıq -kásiplik iskerlik mánisin tusinip jetiwi; minez-qulqı, isenimi;
• shaxsiy mútajliklerden baslap ulıwmadúnyalıq mashqalalar dárejesinde sociallıq áhmiyetke iye bolǵan, kásiplik áhmiyetke iye bolǵan zárúrli qararların qabıllaw.
Sonday etip, bilimlendiriwge tiyisli qádiriyatlardıń maqseti tek ǵana erkin, bálki juwapkerli shaxstı qáliplestiriwden da ibarat bolıp esaplanadi.
«Kadrlar tayarlaw milliy baǵdarlamasında»da bilimlendiriwge tiyisli qádiriyat retinde puqaralardıń huqıqıy mádeniyatın qáliplestiriw, jámiyette nızamlardıń ústinligi ideyaları ilgeri surilgan. Joqarıda belgilep ótilgen pikirlerge tayanǵan halda bilimlendiriwge tiyisli qádiriyatlardı tómendegi túrlerge ajıratıw múmkin:
• global konceptual -tálim qádiriyatları;
• aniq-tálim qádiriyatları;
• tálimnıń individual-jeke xarakterdegi qádiriyatları;
• innovaciyalıq pedagogikalıq texnologiyalar - ulıwmadúnyalıq (global)-konceptual bilimlendiriwge tiyisli qádiriyatlar;
• shaxstı qáliplestiriw;
• tálimnıń demokratiyalıq hám gumanitar baǵdarlanǵanlıǵı;
• insansúyiwshilik, shaxs dúnyaǵa kózqarasın qáliplestiriw (2-súwret). Bilimlendiriwge tiyisli qádiriyatlar óz mánisine kóre ruwxıy -etikalıq, kásiplik hám de sociallıq qádiriyatlar retinde toparlarǵa bólinedi hám de ulıwmamádeniy, ruwxıy -etikalıq, estetikalıq, intellektuallıq hám dóretiwshilik jóneliske iye boladı.
Bilimlendiriwge tiyisli qádiriyatlardan pedagogika joqarı oqıw orınları hám de pedagoglardı qayta tayarlaw hám olardıń mamanlıǵın asırıw institut (fakultet, kurs ) larında olardan paydalanıw shaxs (oqıtıwshı ) qa jámiyettegi óz ornı hám poziciyasın anıqlaw uqıbı, sociallıq aktivlik, sociallıq tájiriybe, sociallıq juwapkershilik, jámiyette ózin tutıwı, sonıń menen birge, huqıqıy mádeniyat sıyaqlı sapalardıń qáliplesiwine múmkinshilik beredi.
Bilimlendiriwge tiyisli qádiriyatlar mazmunıda jeke-individual ayrıqshalıqlar kórinetuǵın boladı. Áne, sol ayrıqshalıqlarǵa tayanǵan halda joqarı oqıw orınları hám pedagoglardı qayta tayarlaw hám olardıń mamanlıǵın asırıw sistemasında olardan orınlı hám maqsetke muwapıq paydalanıw talap etiledi.
Bilimlendiriwge tiyisli qádiriyatlar áhmiyetlilik ayrıqshalıqlarına kóre tómendegi toparlarǵa bólinedi:
• konceptual-baǵdarlanǵan;
• bazalı, oqıw -rejeli;
• shaxsiy qádiriyatlı hám kásiplik-jekelik;
• teoriyalıq-pedagogikalıq;
• teoriyalıq-ámeliy hám processual-pedagogikalıq, innovaciyalıq -pedagogikalıq texnologiyalar;
• aldıńǵı informaciyalıq texnologiyaları;
• tálim procesinde studentlerde ruwxıy -etikalıq sapalardıń tárbiyalanıwına bólek itibar beriw;
• óz-ózin jetilistiriw.
Tálimniń jeke-áhmiyetli qádiriyatları retinde tómendegiler tán alınadı:
• sociallıq-ideologiyalıq, adamgershiliklilik, estetikalıq dúńyaǵa kózqarastıń qáliplesiwi;
• joqarı ruwxıylıqtı ıyelew;
• sociallıq-kommunikativ aktivlik, hár tárepleme rawajlanıw, ulıwma mádeniy, kásiplik, intellektuallıq, dóretiwshilik, ruwxıy -etikalıq, estetikalıq, ekologiyalıq hám basqalar;
• óz-ózin tárbiyalaw, rawajlandırıwdıń, jeke, kásip-óner baǵdarında jetilistiriw, «Men» koncepciyasınıń qáliplesiwi.
Tálimnıń konceptual -baǵdarlanǵan qádiriyatları:
• shaxs, onıń qáliplesiwi hám hár tárepleme tolıq rawajlanıwı;
• bay dúńyaǵa, kózqarasqa ıye bolıw;
• tálimdi adamgershiliklilestiriw, demokratiyalastırıw, onıń milliy baǵdarlanǵanlıǵı (ayrıqsha materiallıq -tariyxıy hám ruwxıy -etikalıq dástúrler, milliy hám ulıwma insanıylıq ideyalar; pán, texnika, texnologiya hám mádeniyat, sonıń menen birge, milliy hám jáhán pedagogikasınıń aldıńǵı jetiskenlikleri).
Tálimnıń bazalı qádiriyatları :
• tálimnıń házirgi zaman metodologiyası;
• milliy hám ulıwma insanıylıq mádeniyat;
• Shıǵıs oyshıllarınıń pedagogikalıq qarasları;
• xalq pedagogikası ideyaları;
• milliy hám jáhán pedagogikası;
• shaxsqa baǵdarlanǵan pedagogika páni, pedagogikalıq process psixologiyası.
Tálimnıń kásiplik-jeke qádiriyatları :
• sociallıq-jeke dáreje sebepli-qádiriyatlı faktor;
• pedagogikalıq iskerlikke salıstırǵanda emocional múnásibet (bolajaq, házirgi);
• kasb-óner táliminń jeke mazmunı jáne social áhmiyetke iye kórsetpeler: oǵan qızıǵıwshılıq, oǵan talap;
• pedagogikalıq ǵayrat, qatańlıq, juwapkershilik, intizam;
• pedagog shaxsınıń ózin qádirlew ústemshilikleri, onıń tán alınıwı. «Oquv jáne sociallıq iskerliginde individual qatnasıw» shárti menen;
• individuallıq, dóretiwshilik uqıbına iyelik, jeke qızıǵıwshılıqları, qábileti hám de turmıslıq mútajlikleri;
• qanday da bir iskerlikte ózin úyreniw, ózin tusinip jetiw, ózin ańlatpa etiw, kásiplik hám jeke iskerlikti aktivlestiriw, erkin pikirlew múmkinshiligine iyelik;
• ózine ataq beriwde «Men» koncepciyasınan paydalanıw. Teoriyalıq -pedagogikalıq qádiriyatlar :
• pedagogikalıq tálimniń jańa baǵdarları;
• tálimnıń modifikaciyalastırılgan, jańalanǵan maqset hám wazıypaları;
Teoriyalıq -pedagogikalıq qádiriyatlar. Teoriyalıq -ámeliy qádiriyatlar. Innovaciyalıq –pedagogikalıq. Pedagogikalıq texnologiyalar. Informaciyalıq texnologiyaları .
Bilimlendiriwge tiyisli qádiriyatlar sisteması:
• zamanagóy pedagog kadrlarǵa qóyılıatuǵın talaplar;
• pedagog kadrlardı tayarlaw mazmunınıń jáne de rawajlanıwlandırılıwı;
• kásiplik bilim, kónlikpe hám ilimiy tájiriybelerine qóyılatuǵın jańa talaplar;
• zamanagóy tálimniń teoriyalıq -pedagogikalıq nizamlılıqları;
• teoriyalıq tálimnıń ámeliy baǵdarlanǵanlıǵı;
• ańlaw, ózbetinshe tálim alıw iskerligi, onı aktivlestiriw;
• intellektual-dóretiwshilik hám ilimiy izertlewshilik jumısları, oqıtıw hám rawajlanıwdaǵı kórsetkishler, zamanagóy oqıwshı shaxsın qáliplestiriw hám tárbiyalaw;
• innovatciyalıq tálim máseleleri, dóretiwshilik analitikalıq hám shamalap pikirlew, dusmallaw, kútiw (sociallıq -kásiplik), jeke pikirlerdi qorǵaw, zárúrli qararlarǵa keliw.
Bilimlendiriw tarawında teoriyalıq -ámeliy qádiriyatlardıń ulıwma mánisi tómendegilerden ibarat :
1. Pedagog kadrlardı teoriyalıq -ámeliy tayarlaw hám rawajlandırıwdıń tiykarǵı tárepleri, pedagogikalıq texnologiyalardıń strukturası.
2. Oqıw procesi, onıń nızamlılıqları, principlerı, onı shólkemlestiriwge qóyılatuǵın talaplar :
• teoriya menen ámeliyattıń ajıralmas baylanıslılıǵı;
• pedagogikadagi jańalıqlar, interaktiv metod hám jańa qurallar;
• oqıwshılardıń kásiplik-pedagogikalıq sapaları, páziyletleri hám qábiletlerin qáliplestiriwge járdem beretuǵın faktorlar, sharayatlar;
• oqıwshılardı aktivlik hám erkin pikirlewge baǵdarlawshı lekciya, pikir-tartıslar, ıskerlik hám didaktikalıq oyınlar, intellektuallıq, dóretiwshilik hám ilimiy izertlewshilik jumısları.
3. Processual-pedagogikalıq, innovciyalıq -pedagogikalıq texnologiyalar:
• oqıtıwshılar hám oqıwshılar iskerligi sistemasında kórinetuǵın bolıp atırǵan jańalıqlar;
• zamanagóy shınıǵıw texnologiyası;
• oqıwshınıń aqıl etiw iskerliginiń aktivligin muwapıqlastırıwshı jańa texnologiyalar ústinligi (keys-stadi, oqıw proekti, rolli oyınlar );
• erkin aqıl etiw iskerligin qáliplestiriw, atap aytqanda, ilimiy izertlewshilik texnologiyası.
Aldıńǵı informaciya texnologiyaları:
• axborot texnologiyaları haqqında túsinikler: kompyuter xızmetinen paydalanıwdı biliw, onıń wazıypaları; tekst hám grafika menen islew; fayllardı kompyuter yadına kirgiziw; tayar programmalı hám pedagogikalıq qurallar, maǵlıwmatlardı jıberiw hám olardı qabıl etip alıw; pedagogikalıq programmalı sistemasınan paydalanıw, odan oqıtıw procesinde paydalanıw;
• kompyuterlestirilgen shınıǵıw metodikası haqqında oyda sawlelendiriwdi ıyelew.