Oqıw qollanba Nókis-2021 DÚziwshi

Tema: Ózbekistan Respublikası tálim sistemasın modernizaciyalawdıń qadriyatlı baǵdarları

«QádiriyatIar sisteması» túsinigi jáne onıń ayrıqshalıqları.

Qádiriyatlar sisteması oǵada quramalı hám kóp qırlı sociallıq múnásibetler, baylanıslar, processlerdi ózinde ulıwmalastırǵan pútin tábiyiy organizm - jámiyet menen ajıralmas baylanıslı. Filosof alım Q.Názerov aytıp ótkenindey, jámiyet rawajlanıwınń arnawlı bir dáwirinde onıń sociallıq dúzilisi sáykeslikka iye boladı jáne onıń bul dáwirine qádiriyatlardıń da salıstırǵanda turaqlı hám óz ara proporcional ulıwma sistemaları sáykes keledi. Bul turaqlılıq hám sáykeslik qádiriyat sistemaları ortasındaǵı múnásibetlerge da tán bolǵanlıqtan, bir dáwirde ámeldegi bolǵan qádiriyat sistemalarınan basqa dáwirlerde ámeldegi bolǵan qádiriyatlar sistemasın ajıratıw, olar ortasındaǵı parıq hám ayırmashılıqlardı úyreniw múmkin.
Pedagogikalıq qádiriyatlardıń individual -jeke sisteması tómendegilerdi óz ishine aladı :
-shaxstıń da ,jámiyette da kásiplik ortalıqtaǵı ózin kórinetuǵın etiwi menen baylanıslı qádiriyatlar (pedagog miynetiniń sociallıq áhmiyetliligi, pedagog iskerliginiń ornı, kásiptiń jaqın jeke sheńberdegiler tárepinen tán alınıwı hám basqalar);
-baylanısqa bolǵan mútajliklerdi qanaatlandıratuǵın jáne onıń sheńberin keńeyttiriwshi qádiriyatlar (balalar, kásiplesler, lawazımlı shaxslar menen baylanıs, balalarǵa bolǵan mehir hám qayırqomlıq, ruwxıy qádiriyatlar almasıwı hám basqalar);
-shaxstıń dóretiwshilik individuallıǵın rawajlandırıwǵa qaratılǵan qádiriyatlar (kásiplik-dóretiwshilik qábiletlerdi rawajlandırıwdıń múmkinshilikleri, jáhán mádeniyatına qosıw, ardaqlı shınıǵıw menen shuǵıllanıw, mudamı kámillikke jetkenge umtila otirip barıw hám basqalar);
- ózin jumısqa baǵdarlawǵa múmkinshilik jaratıwshı qádiriyatlar (pedagog miynetiniń dóretiwshilik xarakteri, pedagoglıq kásibiniń sezimge baylıǵı hám qızıǵıwshılıqlılıǵı, sociallıq qorǵawǵa záriw balalarǵa járdem bere alıw múmkinshiligi hám basqalar );
- pragmatik (ámeliy) mútajliklerdi qandırıwǵa múmkinshilik beretuǵın qádiriyatlar (mámleket tárepinen kepillik berilgen jumıs, mıynet haqı, demalıs, xızmet tekshesiniń asıp barıwı hám basqalarǵa erisiw).
Joqarıda keltirilgen pedagogikalıq qádiriyatlar social hám kásiplik strukturalıq bólimlerdi óz ishine alatuǵın, predmetli mazmunǵa kóre parıq etiwshi jeke hám qurallı kórinislerge ajraladi. Jeke qádiriyatlar - bul pedagog miynetiniń dóretiwshilik xarakterin, dárejelik, sociallıq áhmiyetlilik, mámleketlik aldındaǵı juwapkershilik, óz-ózin kórinetuǵın etiw múmkinshiligi, balalarǵa mehir hám ǵamqorlıqtı óz ishine alıwshı maqsetli qádiriyatlar bolıp tabıladı. Bul túrge tán qádiriyatlar oqıtıwshı, tálim alıwshılardıń rawajlanıwı ushın tiykar bolıp xızmet etedi. Maqsetli qádiriyatlar basqa pedagogikalıq qádiriyatlar sistemasında sheshiwshi aksiologiyalıq funkciyalar retinde kórinetuǵın boladı, sebebi onıń maqsetinde oqıtıwshı iskerliginiń tiykarǵı mazmun-mánisi sáwlelendirilgen.
Pedagog pedagogikalıq iskerlik maqsetlerin ámelge asırıw jolların izler eken, ózin hám ózgelerdi rawajlandırıwdıń jolındaǵı óz kásiplik strategiyasın tańlap aladı. Sonlıqtan, maqsetli qádiriyatlar mámlekettiń tálim siyasatın hám pedagogika ilminıń rawajlanıw dárejesin sáwlelendiredi. Bul qádiriyatlar subyektlesken halda pedagogikalıq iskerliktiń áhmiyetli faktorlarına aylanadı hám qurallı qádiriyatlarǵa tásir kórsetedi. Olar teoriya, metodologiya, pedagogikalıq texnologiyalardı iyelew nátiyjesinde formalanıp, pedagogtıń kasiplik tálimi tiykarın quraydı.
Shaxs ushın zárúriy qádiriyatlar tómendegi maqsetli qádiriyatlardı ózinde sáwlelendiredi: oqıtıwshı miynetiniń dóretiwshilik hám hártáreplemelik xarakteristikası, onıń orını hám áhmiyetliligi, jámiyet aldındaǵı joqarı juwapkershilik, ózin kórsete alıw, balalarǵa mehir hám basqalar. Bunday qádiriyatlar tálim alıwshı hám tálim beretuǵın shaxsınıń, studentler jámááti hám pedagogikalıq jámááttin rawajlanıwı menen baylanıslı pedagogikalıq iskerlikte óz ańlatpasın tabadı.
Qurallı qádiriyatlar maqsetli qádiriyatlarǵa erisiwde qural bolıp xızmet etedi (miynet nátiyjeleriniń jámiyette tán alınıwı, shaxstıń qızıǵıwshılıqları hám qábiletlerin pedagogikalıq iskerlik xarakteristikasına muwapıqlıǵı, kásiplik ósiw hám basqalar ).
Sonıń menen birge, pedagogika ilimleriniń doktorı professor N. M. Egamberdievanıń pikirinshe, pedagogikalıq iskerlikke tiyisli qádiriyatlar pedagog kózqarasınan da belgilep beredi.
Pedagogtıń kózqarası - bul onıń aktivliginiń deregi esaplanǵan álemge, pedagogikalıq haqıyqatlıq, pedagogikalıq iskerlik hám jeke jaǵdaylarǵa eriklik hám sezimlik-bahalaytuǵın múnásibeti. Bul bir tárepten, jámiyettiń oǵan qóyadıǵan hám usınıs etetuǵın talapları, úmitleri, múmkinshilikleri menen anıqlanadı. Basqa tárepten bolsa, onıń sheńberinde ishki, jeke aktivlik derekler - meyiller, keshirmeler, iskerlik motiv hám maqsetleri, qádiriyatlar sisteması, dúńyaǵa kózqaras, ideallar ámel etedi.
Pedagogtıń kózqarasında onıń shaxsı, sociallıq baǵdarı xarakteristikası, puqaralıq turpayılıǵı hám iskerligi kórinedi.
Pedagogtıń sociallıq kózqarası ulıwma bilim beriw mektep shaqlarında-aq, qaraslar, qádiriyatlar sisteması formasında formalanıp, rawajlanıp baradı. Olardıń tiykarında kásiplik tayınlıq processinde pedagoglıq kasbiga, pedagogikalıq iskerliktiń maqset hám qurallarıǵa salıstırǵanda qádiriyatlı múnásibet qáliplesedi. Pedagogikalıq iskerlikke salıstırǵanda qádiriyatlı múnásibet, keń mániste oqıtıwshı shaxsınıń negizin quraytuǵın baǵdarlanǵanlıqtı ańlatadı.
Pedagogtıń sociallıq kózqarası kóp tárepten onıń kásiplik qarasın da belgilep beredi. Biraq, bul jerde hesh qanday tuwrıdan-tuwrı baylanıslılıq joq, sebebi tárbiya mudam shaxsqa kórsetiletuǵın óz ara tásirilerden payda boladı. Pedagogtıń kásiplik kózqarasınan tańlanıwında kóplegen faktorlar tásir kórsetedi. Biraq olar arasında sheshiwshi roldi kásibi tiyisli normalar, shaxstıń individual -tipologiyalıq qásiyetleri, temperament hám xarakteri iyeleydi.
Oqıwshılarda qádiriyatlar sistemasın qáliplestiriwdiń nátiyjeli jollı. Aksiologiyalıq qatnas tiykarında insannıń óz-ózin kámillikke jetkerip barıwınıń tómendegi táreplerdi esapqa alıwı menen baylanıslı :
1) shaxstıń óz-ózin rawajlandırıwǵa, óz kásibin baǵdarlawǵa, óz jumısın shólkemlestiriwge tayarlıǵı;
2) onıń óz-ózin etikalıq tárepten tártipke salıw uqıbı;
3) shaxstıń qádiriyatlı -mazmunlı rawajlanıw dárejesi hám óz jumısın shólkemlestiriwi;
4) shaxstıń joqarı dárejedegi ǵárezsizligi;
5) onıń anıq maqsetke baǵdarlanǵan iskerlikke kirisiwge tayarlıǵı;
6 ) ózin, óz shaxsın rawajlandırıp barıwǵa qaratılǵan sanalı qatnası;
7) ondaǵı kámillıkke umtılıp barıwdaǵı maqset hám wazıypalarınıń turaqlılıǵın, olardı ómiriniń mazmunına aylandırıwı;
8) shaxs iskerliginiń dóretiwshilik xarakteristikası;
9 ) ózin qánige retinde qáliplestirip barıw processiniń natiyjeliligi.
Oqıwshılarda qádiriyatlar sistemasın qáliplestiriw quramalı kóriniske iye bolıp, usı process óz ara bir-biri menen baylanısqan strukturalıq bólimler jıyındısı retinde kórinetuǵın boladı. Bunday óz ara baylanıslı qádiriyatlar sistemasınıń strukturalıq bólimlerine mútajlik, qızıǵıwshılıq, motiv, iskerlik maqseti, etikalıq ideallar, interiorizaciya sıyaqlılardı kirgiziw múmkin.
Sonı aytıw kerek, oqıwshınıń hár qıylı kórinistegi háreketi hám iskerliginde onıń arnawlı ayrıqsha bahalaw múnásibeti kórinetuǵın boladı. Áyne oqıwshınıń bahalaw múnásibetlerine kóre jańa qádiriyatlardı ózlestiriwi ámelge asırıladı yamasa bolmasa aldınan ámeldegi bolgan qádiriyatlar (mısalı, sociallıq normalar, kózqaraslar, qaraslar, pikirler, nızam - qaǵıydalar ) jáne de sanada bekkemlenedi.
Ilimde mútajlikler insan iskerliginiń aktivligi sebebi hám deregi retinde kórip shıǵıladı. Óziniń kelip shıǵıwı hám rawajlanıwına kóre olar eki basqıshtı basıp ótedi. Birinshi basqıshta mútajlik mısalı ishki, iskerlik ushın jabıq sharayat retinde xarakterlenedi. Usı basqıshta qádiriyat mútajlikti qandırıwǵa ılayıq bolıp tabıladı, ideal retinde maydanǵa shıǵadı, bunı ámelge asırıw bolsa berilgen mútajliktiń real dúnyanı biliw ushın bilimlerdi, salıstırıwlawdı názerde tutadı, bul bolsa mine sol ámeldegi mútajlikti qandırıw ushın qurallardı tańlawǵa járdem beradi. Ekinshi basqıshta mútajlik -real bir kúsh bolıp tabıladı, ol insannıń anıq bir iskerligin basqaradı. Bul jerde mútajlik penen mazmun anıqlastırılıp alınadı, ol bolsa áyne sırtqı reallıqtan kirip keledi.
Óz gezeginde, mútajlik iskerlikti jedellestiredi hám óziniń anıq nátiyjesi menen juwmaqlanadı. Aldın ol sharayat retinde maydanǵa shıǵadı, biraq student háreket etiwdi baslawı menen birge onıń transformaciyalanıwı hám mútajliktiń «ózinde» bolmay qalıwı júzege keledi. Qanshelli iskerlik rawajlansa, sonshelli onıń názerde tutılǵan awhalı nátiyjege aylanıp bara beredi.
Sol sebepli iskerlikti mútajliklerdiń qandırılıwı hám kelip shıǵıwı arqalı ǵana tuwrı túsinip alıw múmkin. Ol bir waqıttıń ózinde ámeldegi mútajliklerdi qandırıw procesi hám jańa mútajliklerdi jaratıw sharayatı, usınıń menen birge ámeldegi subyekt hám obyekt ortasındaǵı qarama-qarsılıq sheshimi procesi hám jańanıń payda bolıwını názerde tutadı.
Mútajlikler keleshekke baǵdarlanǵan bolıp, nátiyjede turmıslıq iskerlik úlgisin programmalastıradı. Mútajlikler óziniń regulyatorlıq funkciyasına kóre, ózinde zárúrli áhmiyetliligi joqarı bolǵan shaxs rawajlanıwı kriteryasın sáwlelendiredi.
Mútajlikten maqsetti qáliplestiriwge ótiw óz-ózinen ámelge asırılmaydı. Mútajlik hám maqset motivti birlestiredi. Mútajlikler motivke salıstırǵanda baslanǵısh bolıp tabıladı, olar bolsa áyne kelip shıqqan mútajlik tiykarında qáliplesedi. Aktivlik mútajliklerdiń ózinen kelip shıqpaydı, bálkim subyekttıń ámeldegi awhalı, shárt-sharayatı ortasındaǵı qarama-qarsılıqqa baylanıslı. Naǵız ózi qarama-qarsılıq (qarama-qarsılıq ) iskerlikti xoshametleydi (stimul), hám shárt-shárayatlardıń ózgeriwi yamasa saqlap qalınıwına gúresiwge iytermeleydi.
Oqıwshılarda qádiriyatlar sistemasın qáliplestiriw maqsetke baǵdarlanǵan trenıng shınıǵıwları, pedagogikalıq -psixoiogiyalıq oyınlardı nátiyjeli shólkemlestiriwge kóp tárepten baylanıslı. Tómende ayırım oyın hám trenıng shınıǵıwların keltirip ótemiz.
«Qádiriyatlar» oyını. Qatnasıwshılarǵa altı bet tarqatılıp, mine sol qaǵazlarǵa úrim-putaqlar tájiriybesinde óz ańlatpasın tapqan qádiriyatlı qıyallardı áhmiyetlilik dárejesine kóre jazıp shıǵıwı soraladı. Keyin betler sonday aralastırılıwı, yaǵnıy eń qádirli zat jazılǵan bet aqırında turıwı kerekligi aytıladı. Baslawshı qatnasıwshılarǵa qanday da hádiyse júz berip, birinshi bette jazılǵan qádiriyattan juda bolǵanlıqların sezimi areqalı kóriwin usınıs etedi. Keyninen baslawshı qatnasıwshılardan sol qádiriyat jazılǵan qaǵazdı qısımlap hám ılaqtırıwdı, turmıstı áne sol qádiriyatsız oyda sawlelendiriw etip kóriwlerin soraydı.
Nátiyjede hár bir qádiriyattan waz keship barıladı. Sonnan keyin qatnasıwshılarǵa qádiriyattan ajıralıp atırǵan waqıtta qanday sezim, qanday sezimdi sezim etkenligin eslew usınıs etiledi. Keyin baslawshı káramat júz berip, qádiriyatlardı birme -bir qaytarıw múmkinshiligi tuwılǵanlıǵın daǵaza etedi hám studentler jıyırılǵan qaǵazlardı birme -bir qaytarıp aldı. Keyin qatnasıwshılardan qádiriyatlardı joǵaltılǵan waqıttaǵı awhalı hám jıyırılǵan qaǵazlarǵa jazılǵan jaǵdayın salılıstırıp, joǵatılǵan waqıttaǵı qádiriyatlı qıyallardı házir da tap sonday mártebege iye yamasa iye emesligin soraydı. Topar aǵzalarınan birparaları qádiriyatlardıń áhmiyetine kóre orınların almastırǵanlıǵın da málim etedi. Shınıǵıw sońında baslawshı nátiyjelerdi talqılap, juwmaqlardı bayan etedi.
«Men hesh qashan... megenmen» oyını. Usı oyın processinde oqıwshılarǵa ámeldegi qádiriyatlar sistemasınan paydalanıp, olardıń jeke áhmiyetin ózlerinde kórinetuǵın ete alıwı soraladı. Qatnasıwshılar gezekpe-gezek «Men hesh qashan.... maganman» degen atap aytqanda , gáp dúziwi uqıbı belgilep qoyıladı (mısalı, «Men hesh qashan ótirik sóylemegenmen», «Men hesh qashan ózimnen úlkenlerge tik qarap sóylemegenmen», «Men hesh qashan qorlıq sózlerdi paydalanbaǵanman» hám t.b. ). Qalǵan studentler bolsa, aytılıp atırǵan gápler, eger olar ushın nadurıs bolsa barmaqların búgip baradı. Yaǵnıy, mısalı, qanday da bir oqıwshı qorlawshı sózlerdi paydalansa, bir barmaǵın búgedi, keyingi qatnasıwshı tárepinen aytlǵan gáp te onıń ushın nadurıs bolsa (yaǵnıy úlkenlerge tik qarap sóylese) taǵı bir barmoǵın búgedi hám t.b. Jámi on dana gáp aytılǵannan keyin kimnıń bolıp barmaqlarınan qanday da birewı yamasa bir neshesi búgilmesten qalǵan bolsa, sol utadı. Oqıtıwshı oqıwshılardı aytılıp atırǵan pikirler reallıqqa sáykes bolıwı hám barmaqlardı ádalatlı qayırıw kerekligi haqqında eskertip baradı. Oyın sol tárizde barlıq qatnasıwshılar birden gáp aytqanına shekem dawam ettiriledi.
«Múmkin emes... » oyını. Usı oyın qádiriyatlar sistemasın tuwrı analiz ete alıw maqsetinde ámelge asırıladı. Onıń ushın topar ekige bólip alınadı. Birinshi topar óz qálew-tileklerin bayanlawı, ekinshi topar bolsa buǵan biykarlaw etiw mazmunıdaǵı juwaptı beriwi soraladı. On minuttan keyin toparlar óz orınların almasadı. Oyında tómendegi pikirlerden paydalanıw múmkin:
-Men baribir óz maqsetime erise almayman.
-Joq, onday deme. Jaqsı niyet etip, jaqsı pikirler óylasań, ol álbette ámelge asadı.
-Birpara oqıtıwshılarımızdı húrmet etpeymen, sebebi bilimleri sayız.
-Joq, bunday etiwdiń tuwrı emes. Mir Aliyser Nawayı aytqan: «Haq jolında kim saǵan bir hárip uyretse ranj ila, Aylamak bolmas ótew onıń haqin júz ǵáziyne ila».
-Maǵan áhmiyeti joq, búgin basqa adam menen, erteń basqa adam menen dos bolıp keta alaman.
-Bunday etiwińiz qáte. Sebebi, bul dúnyada juzegóy bolǵan adamnıń ottan jasalǵan eki tili boladı.
-Men mudamı ózim qálegen pikirdi ayta alaman.
-Sen bunı ete alıwıń múmkin, lekin bul jumıs saǵan mudamı sátsizlik alıp keledi. Sebebi, «Qara bas yaǵisi qızıl til turur, Neshe bas edi ol, taǵı da yeyur» hám basqalar.
Oyınnan keyin pikirlerdi bıykarlaw ushın qollanılǵan dáliller, olardıń sebepleri hám mazmunı analiz etip shıǵıladı.
«Salawat sezimi» trenıngi.
Trenıngtiń maqseti: oqıwshılarda óz-ózin kórinetuǵın etiw, óz-ózin bahalaw hám basqalar menen baylanısqa kirise alıw kónlikpelerin qáliplestiriw.
Materiallar : vatman qaǵazları, markerler.
Trenıngtiń barısı :
1.Dáslep barlıq oqıwshılar bir bet qaǵazǵa óziniń bólek tárepleri sistamasın dúzedi.
2. Keyin trener olardıń birinen óziniń bólek tárepleri dizimin oqıp beriwdi sóraydı.
3. Oqıwshı óz diziminde jazılǵanların oqıp bolǵannan soń, trener basqa oqıwshılar arasınan usı oqıwshı haqqında pikir xabar beriwlerin sóraydı, yaǵnıy baylanıs jaǵdayı júzege keltiriledi.
Oqıwshılar baylanıs processinde tómendegilerge ámel qılıwı shárt:
1) qarama-qarsı baylanısta sizden qanday da bir oqıwshı haqqında soraǵanlarına juwap beriń;
2) pikir hám sezimlerińiz haqqında aytıp atırıp, olardı keltirip shıǵarǵan anıq sóz hám júris-turıslardı tilge alıp ótiń;
3) basqanı qapa, yamasa qorlaytuǵın tárizde sóylemeń;
4) baha bermeń;
5) másláhát bermeń «Seniń ornınńda bolsam,... », «Sen... etiwiń kerek» sıyaqlı gáplerdi paydalanbań.
4. Usı jaǵday sońǵı qatnasıwshı óz diziminde jazılǵanların oqıp berip, oǵan qarama-qarsı baylanıs kórsetilgenine shekem dawam etedi.
«Proektiv súwret» trenıngi. Hámmeden eki danadan súwret soǵıw soraladı : «men qandayman» hám «men qanday bolıwdı qáleymen». Súwret islewge bes minut ajıratıladı. Súwretlerge qol qoyılmaydı,isim jazılmaydı. Súwrettiń texnikalıq tárepleri zárúrli emes. Hámme súwretler bólme ortasına qoyıladı. Keyin birewi tańlap alınadı. Hámmege kórinetuǵın etip qóyıladı. Keyin hámme gezek penen neni kórip atırǵanlıǵın aytadı. Onda ne sızılǵanı hám neni sezgenligin, súwret islegen kisi, onıń pikirinshe, ózin qalay kórip atırǵanlıǵı hám qanday kóriwdi qılewi (neni ózgertiwi kerek ekenligi) haqqında aytadı. Hámme gezek penen sóyleydi. Bunda avtor ózin tanıstırmaydı. Hámme qáleytuǵınlar sóylep bolǵannan keyin, súwret avtorın tabıwǵa urınıp kóriw múmkin. Keyin avtor ózin tanıtıp, suwretinde neni aytajaq bolǵanlıǵın túsindiredi, ózine jaqqanlarına juwap qaytaradı. Talqılawda kimnıń talqılaǵanı avtorlarǵa kóbirek unaǵanı aytıp ótiledi. Inteorizaciya basqıshında oqıwshılarda qádiriyatlardı ishki qabıllawǵa tiyisli trenıng shınıǵıwların ótkeriw názerde tutıladı.