O’quvuslubiy majmua magistratura barcha ta’lim yo’nalishlari uchun urganch-2020 Mundarija

11-Mavzu:Novatsiya va innovatsiyalar hozirgi zamon ilmiy tadqiqotlarining tarkibiy qismi sifatida.
Reja:

1. 
   Innovatsiya tushunchasi va uning tahlili
   
2. 
   Novatsiyalarning o’ziga xos xususiyatlari
   
3. 
   Kashfiyot.
   
4. 
   Ixtiro tushunchalarining innovatsion xarakteri
   

Tayanch tushunchalar: Novatsiya, innovatsiya, ixtiro, kashfiyot.
Innovatsiyatushunchasivauningtahlili. «Innovatsiya» so‘ziingliztilidankelibchiqqan, uningtarjimasiyangilanish, o‘zgartirish, yangilikkiritishdeganma’nonibildiradi.Innovatsiyafenomenio‘ziningevristikasosigako‘ra, birinchidan, yangilikkayo‘nalgan, ya’nimadaniyatyangiliklariniochishgaqaratiladi, ikkinchidan, uijtimoiy-madaniyhodisasifatidamadaniyatningbugungikuninihamaksettiradi. Innovatsiyasub’ektningkreativ-nazariyvapredmetliamaliyfaoliyatiningmahsulisifatidahamtalqinetiladi. I.T.Balabanovta’kidlashicha, “Innovatsiya – yangitexnikayokitexnologiya, mehnatishlabchiqarish, xizmatko‘rsatishvaboshqaruv, shuningdek, nazorat, hisob-kitob, rejalashtirishuslublari, tahlilvaboshqalarnitashkiletishningyangishakllarigamablag‘kiritishorqalierishilganmoddiylashgannatijadir”⁵⁸.

Zamonaviyadabiyotlardainnovatsiyajarayonininguchkomponentimavjud. Bulardanbirinchisi, sub’ektli, kreativ (ijod), amaliy (mehnat) komponentlaralohidao‘rganiladi. Jumladan, ma’lumbo‘ladiki, hozirgikundaijodmadaniyatidamehnatningahamiyatiortib, ukreativxarakterkasbetmoqda, yangilikniob’ektivlashningijtimoiymadaniymodelisifatidainnovatsiyanamoyonbo‘lmoqda. Chunkizamonaviyijtimoiy-madaniyijodningo‘zigaxosligikommunikativinnovatsiyalarbilanbelgilanadi. Uningmadaniyatdakengqo‘llanilishiesaijtimoiy-madaniytizimningvirtuallashuvivagloballashuvigaolibkeladi. Buguninnovatsiyatexnikaviy –iqtisodiychegaralardano‘tibmadaniyatningturlijabhalaridahamkengqo‘llanilmoqda. Buholatilmiy-ijodiyfaoliyatmahsulibo‘lganfandahamyorqinnamoyonbo‘lmoqda.

Hozirdainnovatsiyagailmiy-tadqiqotfaoliyatiningboshmanbaisifatidaqaralmoqda. Ma’lumki, innovatsiyamurakkabijtimoiy-madaniyfenomen. Innovatsiyaijtimoiy-madaniyhodisasifatidamadaniyatningbarchatendensiyalarinio‘zidamujassamlashtiradi. Shuningdek, innovatsiyayangilikkayo‘naltirilganfenomensifatidao‘zibilanmadaniyatkelajaginibelgilabberadiganevristikg‘oyalargaasoslanadi.

Ilmiy-tadqiqotfaoliyatidagiinnovatsiyalargamaxsusto‘xtaladiganbo‘lsak, ularsizilmiytadqiqotlarnitasavvurqilishmumkinemas, chunkiulartakrorlanmaydiganhodisalarsifatidanamoyonbo‘ladi. Shuma’noda, ularningsabablari yetarlidarajadaaniqlanmaganbo‘lib, birornimauchunemas, hardoimhamemas, kattaqismibo‘yichahamemas, birorqonunbo‘yichahamemas, faqatginaularningevristikxususiyatidankelibchiqibbaholashmumkin. ShuninguchunhamU.Uevell: “Oldingihaqiqatlarquvilmaydi, radqilinmaydi, balkikengaytiriladivaharbirfantarixi – haqiqatdannovatsionxaraktergaegadir”⁵⁹, debyozadi.BiroqDyugeltaxminicha, fanbo‘shjoydapaydobo‘lmaganko‘phollardayangiilmiyg‘oya, albatta, o‘zmanbasigaegabo‘lgan, ya’nifandagiharbiryuksalishundagian’anaviyilmiyg‘oyalarbilanbirqatordayangidanyangiinnovatsiyalarvanovatsiyalarasosidabosqichma-bosqichamalgaoshirilgan. Umumanolganda, innovatsiyabilanilmiy-ijodiyfaoliyatasosidaqo‘lgakiritilganyutuqlarnibirozo‘zgartirishmumkin. Ammoularnimutlaqoradqilibhambo‘lmaydi, ya’niturlidoiradagiinnovatsiyavanovatsiyalarasosidayangigipotezalarpaydobo‘ladi. Ammobizfanrivojidasekinvaketma-keto‘zgarishlarbo‘lganliginihaminkorqilolmaymiz. Darhaqiqat, ko‘pginafanyutuqlariulardanoldinmavjudbo‘lgannazariyayokigipotezalargatayanmagan. Bujarayonayniqsa “vaqtidanilgari” paydobo‘lganilmiykashfiyotlargataalluqlidir.

Innovatsiyailmiy-tadqiqotfaoliyatiningmavjudshaklvausullariniyangilashga, ularniamalgaoshirishuchunyangimaqsadvavositalaryaratishgaqaratilganparadigmalfaoliyatdir. Uolimningbutunsalohiyatirivojlanishi, harqanday, hattokutilmaganholatlargahamtayyorturishi, yangivaziyatlargatezmoslashaolishiuchunhammuhimshart-sharoityaratibberadi⁶⁰. Ilmiy-tadqiqotfaoliyatito‘g‘risidagizamonaviyqarashlardako‘proquninginnovatsionkomponentlarigaalohidae’tiborberilmoqda. Shuninguchunhamhozirdaijodiyfaoliyatdeganda, insonningyangimoddiyvama’naviyqadriyatlaryaratishgaqaratilganvaijtimoiyahamiyatgayo‘naltirilganinnovatsionfaoliyatusulitushunilmoqda. Aynishuma’noda, ijodningmaxsusshaklibo‘lganilmiyijodhamo‘zigaxosinnovatsionxaraktergaega. Uningasosiyvazifasiesahodisalarningrealimkoniyatlarivapredmetlarigayangilikkiritishorqalinamoyonbo‘ladi.

Hozirgidavrdarespublikamizdailmiy-tadqiqotfaoliyatiningrivojlanishholativaundagistrukturaviyo‘zgarishlarinnovatsionfaoliyatbilanchambarchasbog‘liq. Ayniqsa, fanningishlabchiqarishvaxizmatko‘rsatishsohalarigayangilikkiritishdainnovatsiyalarningo‘rnibeqiyoshisoblanadi. Buharyilo‘tkazilayotganinnovatsiong‘oyavatexnologiyalaryarmarkasidaishtiroketayotganishlanmalartaqdimotidao‘zifodasinitopmoqda. Shuboisdanhammamlakatimizdafan, texnikataraqqiyotinita’minlashmaqsadidainnovatsionmuhitnishakllantirishhamdadoimiyravishdaevristikfaoliyatnirag‘batlantiribborishmuhimdir.

Innovatsiyadebyangiilmiytexnikyutuqlardansamaralifoydalanishgaaytiladi. Buholatniilmiy-ijodiyfaoliyatdagimuhitgamuvofiqlashtirish, uningsamarasinioshirishrespublikamizdagifanimkoniyatlaridanto‘liqfoydalanishgakattayordamberadi. Bujarayondaasosiye’tiboryoshavlodningengratsionalfaoliyatigaqaratiladi. Chunkiinnovatsiong‘oyalarjamiyattaraqqiyotiuchunjudakuchlisamaraberadi. Bundayg‘oyalarnirivojlantirishdanovatorlikningo‘rnikatta. Chunkiaynannovatorlikasosidailmiy-ijodiyfaoliyatolibborishningyangitipikko‘rinishinishakllantirishmumkin. Buholatyangig‘oya, nazariyayokiparadigmadabirorxilyangilikustuvorbo‘lgandasodirbo‘ladi. O‘zilmiyyangiliklariasosidanovatorshupaytgachamavjudbo‘lgannazariyalarnitubdano‘zgartiribyuboradivaasosiyvazifasiesabundayyangig‘oyalarniamaliyhayotgatatbiqetishdaniboratbo‘ladi. Bunda, uengavvalo, o‘zixtirolariyokiyangig‘oyalariniamalgaoshirishuchunbarchato‘siqlarni yengibo‘tishgaharakatqiladi. Ikkinchidan, o‘zifangaolibkirganyangiliklardanboshqaolimlarhamfoydalanishlariuchunimkonyaratadi. Uchinchidan, samarasizilmiyg‘oyalardanvozkechishgaundaydi. To‘rtinchidan, innovatsiong‘oyalarvashukungachamavjudbo‘lgankonstruktivg‘oyalarbilanmutanosibrivojlanishimumkinligigaundaydi.

Dastlab, adabiyotlardainnovatsiyaiqtisodiytadqiqotlartizimidao‘rganilgan. Vaqto‘tishibilaninnovatsiono‘zgarishlarjamiyathayotifaoliyatininghammasohalaridasifatko‘rsatkichlarinibaholashdaqo‘llaniladi. Shuboisbuinnovatsiyalarfaqatginaiqtisodiyotdaqo‘llanilishihaqidagifikrnoto‘g‘riekanligiasoslandi. Ilmiy-tadqiqotfaoliyatidainnovatsiyalarningjoriyqilinishizamonaviyyutuqlardanfoydalanishgakengimkoniyatyaratadi. Ilmiy-tadqiqotfaoliyatigainnovatsionyondashuvyangikashfiyotlarmazmuni, tarkibivatasnifinitekshirish, natijalarinitahlilqilishimkoniniberadi.

Innovatsionasosgaegabo‘lganilmiy-tadqiqotfaoliyatdaolimo‘zitadqiqetayotganob’ektningmikrostrukturasinio‘rganibolishbilanbirqatordaungayangilikkiritishbilanmashg‘ulbo‘ladi. Buholatdayangilikyaratilishiuningijroetilishibilanuzviybog‘liqbo‘ladi. Mazkurjarayonfandailmiy-ijodiyfaoliyatdagi “Yangilikbosqichi” debataladi. Evristikasosgaegabo‘lganilmiy-tadqiqotfaoliyatidabiron-biryangig‘oyaningkashfetilishivaqtialohidaahamiyatkasbetadi. Bujarayondag‘oyalarmustahkamlanibboradi. Natijadaesa, buyangig‘oyalarningtarqalishitezlashib, ularningyangisohalargadiffuziyalanib (qo‘shilib) ketishhodisasiyuzberadi. “Bundayfaoliyatningenge’tiborlijihatishundaniboratki, undayangisamaralig‘oyayokiparadigmalarningpaydobo‘lishiyokiuningyanadayangisamarasigao‘rinalmashishibilanyakunlanadi”⁶¹.