O’quvuslubiy majmua magistratura barcha ta’lim yo’nalishlari uchun urganch-2020 Mundarija

Kashfiyot, ixtirotushunchalarininginnovatsionxarakteri. “Kashfiyot”, “ixtiro” tushunchalariinnovatsiyabilanchambarchasbog‘liqdir. Bundaybog‘liqlikningasosisifatidaushbutushunchalarqatoriuchunmuhimbo‘lgan “yangi” va “ijod” tushunchalarichiqadi. Ushbutushunchalarbilanbirgaqaydetiladiganbarchahodisalaruyokibudarajadaijodmahsulihisoblanadi. Zero, ularkreativjarayondayaratiladi, shakllanadihamdaularningajralmastavsifiyangiliksanaladi.

Tabiiyravishda, kashfiyot, ixtiro, innovatsiyabirturdagihodisalardir.Biroqularningbirinchisidaindividual-shaxsiyjihat, oxirgisidaesasotsiomadaniyjihathalqiluvchiahamiyatkasbetadi.K.FayndleyvaCh.Lamsdenlarkashfiyotvainnovatsiyaningtabiatihaqidaso‘zyuritib, shundayyozadilar: “Bizavvalboshdankashfiyotmezonlarigacheklovlarqo‘ymaymiz. Biroquyangiliktalablarigajavobberishivatanlovningsotsiomadaniyo‘lchovigamuvofiqbo‘lishizarur”⁶⁷.

Bundantashqari, ushbumutaxassislarfikrlaridadavometganholda: “Innovatsiya – jamiyattomonidanmuayyandarajadatanolinganharqandaykashfiyotdir. Kashfiyotniinnovatsiyasifatidabaholashuchun, unitranslyatsiyaqilishimkonimavjudbo‘lishizarur”⁶⁸, - debyozadilar. Shundayqilib, kashfiyot-innovatsiyajuftligidakashfiyotindividual-shaxsiydarajadamutloqlikkayaqinbo‘lganyuqoriyangilikbosqichidaamalgaoshadigankreativjarayonmahsulisifatida, innovatsiyaesa, sotsiomadaniydarajadamutlaqlikkayaqinbo‘lmasa-da, muayyanyangilikbilanamalgaoshadigankreativjarayonmahsulitarzidanamoyonbo‘ladi.

Ushbuhodisalaro‘zaroaloqadorvao‘zarota’sirdabo‘lsa-da, harqandaykashfiyothaminnovatsiyabo‘laolmaydi. Ye.N.Knyazevaningta’kidlashicha, ko‘phollardakashfiyoto‘ziuchunyangiliksifatidaqoladiyokicheklangantranslyatsiyadoirasigaegabo‘ladivakelgusiizlanishlaruchunzarurbo‘lganlokalmuhitniginao‘zgartiradi⁶⁹. Biroqharqandayinnovatsiyahamyangikashfiyotbo‘lavermaydi. Masalan, avvalmavjudnarsa, hodisalarningtakomillashganmodifikatsiyasiniyaratishbungamisoldir. I.T.Balabanovkashfiyotvainnovatsiyaniqiyosiytahlilqilganholda, ularningo‘zarofarqlariniquyidagichatavsiflaydi:

– “Kashfiyot, shuningdek, ixtirohamqoidatariqasidafundamentaldarajadaamalgaoshiriladi. Innovatsiyaesa, texnologik (amaliy) tartibdayaratiladi.

– Kashfiyotyolg‘izixtirochitomonidanqilinishimumkin. Innovatsiyaesa, jamoa (laboratoriyalar, institutbo‘limlari) tomonidanishlabchiqiladivainnovatsionloyihasifatidaamaliyotgajoriyetiladi.

– Kashfiyotdanfoydaolishmaqsadiko‘zlanmaydi. Innovatsiyaesa, doimosezilarlidarajadagifoydaolish, xususan, kattapulmablag‘larigaegabo‘lish, texnikavatexnologiyagaqandaydiryangiliknijoriyetganholdamehnatsamaradorliginioshirish, ishlabchiqarishtannarxinipasaytirishgayo‘nalganbo‘ladi.

– Kashfiyottasodifansodirbo‘lishimumkin, innovatsiyaesa, doimoizlanishnatijasibo‘lib, uniqo‘qqisdanishlabchiqibbo‘lmaydi. Innovatsiyaaniqmaqsadvatexnik-iqtisodiyasoslarnitaqozoetadi”⁷⁰.

Ixtirokashfiyotvainnovatsiyao‘rtasidagio‘zigaxos “oraliq” holatidir. Agarda, kashfiyottabiatdagiavvalma’lumbo‘lmaganhodisalarnianiqlash, innovatsiyabozortalablarigamuvofiqbo‘lganijodiyfaoliyatmahsulibo‘lsa, ixtiroesa, insonyaratuvchanlikfaoliyatiningturlitexnik-texnologikmahsulotlariniifodaetadi.

Mazkurtushuncha “kashfiyot” tushunchasibilano‘zaromunosabatdaamaliyxarakter, “innovatsiya” tushunchasibilanesa, aksincha, ilmiy-tadqiqotxarakterigaegabo‘ladi. G. A. KrayuxinvaL. F. Shaybakovalarbuboradashundayyozadilar: “ kashfiyottushunchasiilmiy-tadqiqotfaoliyatibilanuzviybog‘liq, innovatsiyatushunchasiesailmiytadqiqotlarnatijalariniamaldaqo‘llashbosqichidapaydobo‘ladi. Buesamaxsulotlarvaishlabchiqarishjarayonlariningo‘zidagio‘zgarishlarbilanbelgilanadi”⁷¹.

Ixtiromuayyankashfiyotdoirasidasodirbo‘libinnovatsiyadarajasigachao‘sibchiqishimumkin. “Innovatsiya” tushunchasiningmazmuniniyanadateranroqanglashuchununi “o‘zgarish” tushunchasibilanhamqiyosiytahlilqilishmaqsadgamuvofiq. Shuo‘rinda, Y.Shumpetertomonidaninnovatsiyaningmazmuninio‘zgarishlarorqalianiqlashan’anasijoriyetilganivazamonaviyilmiyadabiyotlardabundaytalqintez-tezuchrabturishinita’kidlashjoiz.

Xususan, innovatsionmuammoningmashhurtadqiqotchisiLaPerreinnovatsiyanidastlabkiholatningyangiholatgao‘tishivositasidaxo‘jalikorganizmiichkistrukturasidagiharqandayo‘zgarishsifatidatalqinetgan⁷².

Innovatsiyaningturlita’riflariningtahliligatayanganholdaS.D.Ilenkova “innovatsiyaningo‘zigaxosmazmuninihamdainnovatsionfaoliyatningasosiyfunksiyasinio‘zgarishlartashkiletadi”⁷³, - debyozadi.

Bu yerdabizinnovatsiyaningo‘zgarishlarbilanbog‘liqligito‘g‘risidagita’rifningunchalikto‘g‘riemasligipozitsiyasiniqo‘llab-quvvatlaymiz. Zero, agardainnovatsiyafaqatsifatjihatdanijobiy, boshqariladigan, ongli, mahsullio‘zgarishlarma’nosidatalqinetilsa, uholda “o‘zgarish” tushunchasishuturdabo‘lganyanadakengroqspektrdagihodisalarnianglatishimumkin. Ularnihambizo‘zgarishlardebatashimizmumkin, biroqinnovatsiyadebemas. Shuma’noda, o‘zgarishinnovatsiyaganisbatano‘zarotaqqoslabbo‘lmaydigantushunchaekanima’lumbo‘ladi.

Aynipaytda, innovatsiyavainnovatsionfaoliyatningasosiyfunksiyalaridanbiri – o‘zgarishlarekaninihame’tibordanchetdaqoldiribbo‘lmaydi. Biroqbuholatdahamo‘zgarishlardeganda, birinchidan, ijobiyo‘zgarishlarnazardatutilishizarur. BuboradaB.Santo: “innovatsiya – bu, tashkillashuvningmoddiyvanomoddiyelementlariningmaqsadgayo‘naltirilganharqandayijobiyo‘zgarishlaridir, ya’nibundayo‘zgarishrivojlanishvatashkillashuvningo‘sishigaxizmatqiladi”⁷⁴, - debyozadi. Ikkinchidan, o‘zgarishlarinnovatsiyaningo‘zigaemas, balkiuningatributivsifatlarigaxosbo‘lishizarur. Shuo‘rinda, I.Bestujev-Ladaning: “yangiliknijoriyetish – bu, boshqaruvqaroriningshundayshakliki, umuayyanjarayon, hodisaning (texnik, iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy) sezilarlidarajadao‘zgarishinianglatadi”⁷⁵.

Shuningbilanbirga, innovatsiyakiritadiganbevositao‘zgarishvaoqibatdapaydobo‘ladigan, ya’niilkholatdankeltiribchiqariladiganvainnovatsiyaqo‘llanilayotgansohagataalluqlibo‘lmasligivadoimhamijobiyxarakterkasbetmasligimumkinbo‘lgano‘zgarishlarnifarqlashzarur. Bizningcha, “o‘zgarish” va “yangilikkiritish” tushunchalariningo‘zarouzviyaloqadorligito‘g‘risidagapirishto‘g‘ribo‘ladi. Zero, yuqoridata’kidlanganidek, qatortadqiqotlardainnovatsiyavayangilikkiritishsinonimlarsifatidanamoyonbo‘ladi. Biroqbuholatdahamyangilikkiritish “o‘zgarish”gabo‘ysundirilgantushunchahisoblanadi. Masalan, X.Barnettyangilikkiritishnimadaniyo‘zgarishjarayonlariningasosiymexanizmisifatidatalqinetganedi⁷⁶.

A.I.Prigojinfikrichaesa, “yangilikkiritishmaxsusmexanizmsifatidako‘plabaniqmaqsadgayo‘naltirilgano‘zgarishlardao‘zo‘rnigaega”⁷⁷. Shundayqilib, innovatsiyatushunchasininggenezisivauningzamonaviyadabiyotlardagita’riflariningtahliliinnovatsiyanikulturologikdiskursdamadaniyatgatashqiomillarnikiritishvauningtarkibidayangilikniqarortoptirishmexanizmisifatidayuzagakelibXXI asrdatexnik-iqtisodiymuammolardoirasidayangilikniob’ektivlashtirish, madaniyatichkisalohiyatiniro‘yobgachiqarishgaqaratilganmexanizmsifatidata’kidlashimkoniniberadi.

Innovatsiyaning “ixtiro”, “kashfiyot” tushunchalaribilano‘zaromunosabatiningsemantiktahliliuningkreativ-nazariyjihatiniaksettirsa, innovatsiyaningyangilikkiritishbilano‘zaromunosabatiningshundaytahlili – predmetli-amaliyxarakterini, uning “o‘zgarish” va “yangilik” tushunchalarigatatbiqetilishiesa, innovatsiyakategorialmazmuniningyo‘nalganliginiochibberadi. Shungamuvofiqtarzda, innovatsiyaningasosiyfunksiyasimadaniymuhitdaijobiyo‘zgarishlarnikeltiribchiqarishvaundakengaks-sadotopishdanamoyonbo‘ladigansub’ektkreativ-nazariyvapredmetli-amaliyfaoliyatiningbirligisifatidata’riflashmaqsadgamuvofiqdir.