O’quvchilarning asosiy va qo’shimcha oziq moddalarga bo’lgan talab me’yorlar reja

O’QUVCHILARNING ASOSIY VA QO’SHIMCHA OZIQ MODDALARGA
BO’LGAN TALAB ME’YORLAR

R e j a :

1. 
   Asosiy va qo‘shimcha oziq moddalar haqida umumiy tushuncha.
   
2. 
   Oziq moddalarga bo‘lgan talab va uning yoshga oid xususiyatlari.
   
3. 
   Yosh organizmlarning asosiy oziq moddalarga nisbatan talabi.
   

3.1. Oqsillar.
3.2. Yog‘lar.
3.3. Uglevodlar.

4. Yosh organizmlarning qo‘shimcha oziq moddalarga nisbatan talabi.
4.1. Vitaminlar.
4.2. Mineral moddalar.
5. Yosh organizmlarda oziq moddalarga nisbatan talabning qondirilishi va uning ahamiyati.
Organizmda moddalar almashinuvi. Odam tashqi muhitdan ovqat qabul qilish, organizmda uni o’zgarishi, xazm qilinishi, hosil bo’lgan qoldik, modalarning tashqariga chikarilishi moddalar almashinuvi deyiladi.
Moddalar almashinuvi natijasida energiya hosil bo’ladi. Bu energiya xisobiga organlar ish bajaradi, xujayralar kupayadi, yosh organizm usadi va rivojlanadi, tana xaroratining doimiyligi ta‘minlanadi. Moddalar almashinuvi bir-biriga chambarchas bog’liq bo’lgan ikki jarayon, ya‘ni assimilyatsiya va dissimilyatsiya orqali utadi. Ovqat moddalari tarkibiy qismlarining xujayralarga utishi assimilyatsiya deyiladi. Assimilyatsiya natijasida xujayralarning tarkibiy qismlari yangilanadi, ular ko’payadi. Organizm qancha yosh bo’lsa, unda assimilyatsiya shuncha aktiv o’tadi, bu esa yosh organizmning o’sishi va rivojlanishini ta‘minlaydi .
Xujayralar eskirgan tarkibiy qismlarining parchalanishi dissimilyatsiya deyiladi. Buning natijasida energiya xosil bo’ladi.t Dissimilyatsiya natijasida xosil bo’lgan qoldiq modalar ayirish organlari orqali tashqariga chiqariladi. Keksa odamlar organizmida dissimilyatsiya jarayoni ustun bo’ladi. Sog’lom organizmda bu ikkala jarayon muvozanatda bo’ladi. Jismoniy mexnat, sport, aktiv turmush odam tanasidagi to’qimalarning yangilanishi, organizmning yosh, sog’lom va tetik saqlanishini olib keladi. Moddalar almashinuvida ishtirok etadigan asosiy oziq moddalar oqsillar; yoyalar, uglevodlar, mineral tuzlar, vitaminlar va suv h isoblanadi.
Oqsillar almashinuvi. Oksillar, ya‘ni proteinlar odam organizmining sog’lom, normal o’sishi, sog’ligi va rivojlanishida muxim rol uynaydi. Ular organizmda ikki xil fiziologik vazifani bajaradi, yani plastik va energetiq. Oqsillarning plastik ah amiyati shundan iboratki, ular barcha xujayra va tukimalarning tarkibiy qismiga kiradi. Oksillarning energetik vazifasi esa, ular parchalanganda energiya h osil bo’ladi, masalan, 1 g oksil parchalanganda 4,1 kkal. energiya ajratadi. Bu energiya odam tanasini h aroratini birday saqlash, ichki organlarni normal ishlashi, odamning xarakatlanishi va boshqa ishlarni bajarish uchun sarflanadi. Oksillar molekulasidagi aminokislotalar soniga qarab oqsillar sifatli va sifatsiz turlarga bo’linadi. Tarkibida organizm uchun borcha aminokislotalarni o’zida to’plagan oqsillarga sifatli oksillar deyiladi. Ular xayvon maxsulotlarida (gusht, baliq, ikra, sut va sut maxsulotlarida) bo’ladi. Tarkibida ba‘zi aminokislotalari bo’lmagan oqsilar sifatsiz oqsillar deyiladi. Ular non, non maxsulotlarida bo’ladi. Bolalar organizmini normal o’sishi va rivojlanishi uchun kundalik ovqat tarkibida sifatli oqsillar 80-90% tashkil etishi kerak. Bolalar ovqati tarkibida sifatli oksillarning kam bo’lishi o’sish va rivojlanishni sekinlashtiradi, yukumli kasalliklarga chidamlilik xususiyati pasayadi, nerv sistemasining qo’zg’aluvchanligi, aqliy faoliyat susayadi. Oksillar ortikcha bo’lsa nerv sistemasi, jigar va buyraklar faoliyati buziladi.
Uglevodlar almashinuvi. Uglevodlar organizmda asosiy energiya manbai bo’lib h isoblanadi. 1 g uglevod parchalanganda 4,2 kkal energiya ajraladi. Bir sutkalik energiyaning 56% uglevodlar xisobiga h osil bo’ladi. Uglevodlar asosan usimliklardan olinadigan ovqat maxsulotlarida ko’p bo’ladi (non, kartoshka, mevalar, qovun-tarvuz, shirinliklar). Uglevodlar normadan ortiq iste‘mol qilinsa, organizmda yog’ga aylanib semirishga olib keladi. Jismoniy meh nat, sport bilan shug’ullanuvchi odamlarda me‘yoridan ortiq glevodlar qabul kilinsa, uning parchalanib energiya h osil qilgan qismidan ashqari qolgan qismi glikogenga aylanadi. Glikogen parchalanganda energiya xosil bo’ladi.
Yog’lar almashinuvi. Yog’lar xujayralarda bo’lib, oqsillar singari plastik va energetik vazifani bajaradi. 1 g yog’ parchalanganda 9,3 kkal energiya ajratadi. Yog’lar ikki xil bo’ladi: xayvon, o’simlik. H ayvon yog’lariga dumba, charvi, saryog’, balik yog’lari kiradi. O’simlik yog’lariga zig’ir, paxta, kungaboqar, kunjut , makkajuxori va zaytun moylari kiradi. Kundalik ovqat tarkibida yog’lar yetishmasligi yuqumli kasalliklarga, tashqi muxitning noqulay ta‘siri-sovuqqa odamning chidamliligi, aqliy va jismoniy ish bajarish qobiliyati pasayadi. Yog’larni ortiqcha iste‘mol qilish semirishga olib keladi.
Suv va mineral tuzlar almashinuvi. Odam organizmi uchun mineral tuz va suv h am zarur. Mineral tuzlarni odam asosan oziq-ovqat bilan oladi. Bir sutkada odam 10-12,5 g osh tuzi iste‘mol qiladi. Mineral tuzlar organizmdagi barcha funktsiyalarning bir xilda kechishini ta‘minlaydi, nerv sistemasi faoliyati, qon ivishi, surilish, gaz ajralish, sekretsiya va ajratish jarayonlari uchun h am zarur. Organizm uchun kaltsiy. fosfor, kaliy, natriy, marganets, kobalt, mis, rux, brom, yod, oltingugurt, temir va boshqa mikro va makroelementlar h am juda zarur. Agar biror mineral moddalar yetishmasa turli xil kasalliklarga yuzaga chiqadi. M-n. organizmda kaltsiy yetishmasa nerv va muskul qo’eg’aluvchanligi kuchayadi, bu spazmofil kasalligiga olib keladi, yod yetishmisa kalqonsimon bezning faoliyati buzilib, buqoq kasalligi paydo bo’ladi, natriy xlorid kupayib ketsa, xarorat kutariladi.
Suv odam organizmi barcha xujayra va to’qimalarining tarkibiy qismiga kiradi. Jumladan qonning 92%, miya tuqimasining 84%, tana muskullarining 70%, suyaklarning 22%, suvdan iborat. Katta yoshdagi odamlarning tanasini 50-60% suv tashkil qiladi, yoshlarda suv miqdori bundan ko’prok bo’ladi. M-n. choqaloq tona massasining 80%ni suv tashkil etadi. Organizmdagi barcha kimyoviy protsesslar suv ishtirokida bo’ladi. Agar odam ovkat iste‘mol qilmay, faqat meyorida suv iste‘mol qilsa u 40-45 kungacha uning tana massasi 40% kamayguncha yashashi mumkin. Aksincha ovqat meyorida bo’lib, suv iste‘mol qilinmasa, tana massasi 20-22% kamaysa, bir xaftaga yetar-etmay odam halok bo’lishi mumkin. Odamning sutkalik suv balansi 2,2-2,8 l.
Vitaminlar. Vitaminlar h am yog’lar, oqsillar, uglevodlar, mineral tuzlar, suv kabi organizm uchun zarur bo’lgan oziqa moddalardan h isoblanadi. Rus olimi N.I.Lunin (1853-1938} 1880 yilda organizm uchun zarur bo’lgan moddalardan biri vitaminlar ekanini birinchi bo’lib isbotladi. 1912 yilda K. Funk tomonidan vitaminlar deb nomlandi vita-xayot degan ma‘noni anglatadi. Vitaminlarning 40 dan ortiq turi bo’lib, ular organizmning o’sishiga, modda almashinuviga, immun xolatiga, yurak-qon tomir, nerv tizimining nsh faoliyatiga ta‘sir kursatadi. Agar biror vitamin organizmga mutlaqo kirmasa vitaminoz, yetishmasa gipovitaminoz, meyoridan ortib ketsa gipervitaminoz deyiladi. Xar bir vitamin turli xil vazifani bajaradi.
A vitamin o’sish vitamini deyiladi. U organizmning o’sish va rivojlanishida, teri ustki qavati xolatini normal saqlashda, ko’z utkirligini yaxshi bo’lishiki ta‘minlashda muxim ah amiyatga ega. Bu vitamin yetishmaganda teri quruqlashib, yorilib, nafas yo’llari va oshqozon ichak qavatining yallig’lanishi kasalliklari yuzaga keladi. Vitamin D baliq yog’ida, sariyog’da tuxum sarig’ida, jigarda, sabzi, kizil kalampir, urik tarkibida ko’p bo’ladi. V gruppa vitaminlarga V1 (tiamin), V2 (riboflavin), V6, V12, V15, RR (nikotin kislota) kiradi. Bu vitaminlar nerv sistemasining faoliyati, qon yaratilishi uchun zarur. Ular guruchda, loviya, no’xat, yong’oqda, pivo achitkisida, jigarda, tuxum sarig’ida bo’ladi. S vitamin (askorbin kislota) moddalar almashinuvida muxim rol uynaydi. Bu vitamin yetishmaganda tsinga kasalligi paydo bo’ladi. Bolaning milki, og’zi yaralanadi, tishlari tushib ketadi. Bu vitamin karam, petrushka, pomidor, kuk piyoz, na‘matak, apelsin, limon, olmada kup bo’ladi.
A vitamin organizmda kaltsiy va fosfor almashinuvi normal utishida ishtirok etadi. Ayniqsa u ikki-uch yoshgacha bo’lgan bolalar suyagining normal shakllanishi, o’sishi va rivojlanishida katta ah amiyatga ega. Bu vitamin yetishmasligi natijasida yosh bolalarda raxit kasalligi yuzaga keladi. Bu vitamin baliq yog’ida, tuxum sarig’ida, sut va sutmaxsulotlarida kup bo’ladi. U quyoshning ultrabinafsha nurlari ta‘sirida bola terisida tabiiy ravishda h osil bo’ladi.
Demak vitaminlar bola organizmidagi barcha xayotiy muh im fiziologik jarayonlarning normal utishida, o’sish va rivojlanishda muxim ah amiyatga ega. Shuning uchun bolaning kundalik ovqatida vitaminlarga boy mah sulotlar bo’lishi kerak. Bu maxsulotlar bo’lmagan vaqtda dorixonada toyyor h olda sotiladigan vitamin tabletkalaridan kuniga 1,2 dona iste‘mol qilishi kerak.
Ovqatlanish tartibi va ovqatlanish gigienasi. Bolaning bir kunda yeydigan ovqati shu vaqt ichida sarf etilgan energiya urnini qoplashi va o’sishini ta‘minlashi kerak. Bolalarni ovqatlantirishda ovqat tarkibidagi mah sulotlar nisbatini olish kerak. Umumiy ta‘lim maktablarida va maktab internatlarida birinchi smenadagi o’kuvchilarga ertalabki nonushta 7.30dan 8 gacha bir kunlik ratsionning 25%, ikkinchi nonushta 11-12da ratsionning 15-20%ni, maktabdan qaytgandan so’ng tushlik yeyishi kerak, bu ratsionning 35% tashkil etadi, kechki ovqat 19-20 da ovqat ratsionini 20-25% tashkil etishi kerak.

Ozuqa moddalari energiya manbai va kurilish materiali h isoblanadi. Shuning uchun ular tula qimmatli ovqat yeyishlari kerak. Shundagina ular yaxshi usadi, turli kasalliklarga chidamli bo’ladi. Bolalar ovqati barcha zaruriy moddalardan, o’simlik va h ayvon maxsulotlaridan, sifatli maxsulotlardan va yetarli darajada bo’lishi, tuk, tutishi kerak. Ovkatlanishni tug’ri tashkil qilish katta ah amiyatga ega. O’rta maktab o’quvchilari 4 marta ovqatlanishlari, nimjon bolalar tez-tez ovqatlanishlari zarur. Ovqatlanishda shaxsiy gigienaga, stol atrofida o’zini tutishga, dasturxon go’zalligiga rioya qilish kerak. Xayotda ovqatdan zaxarlanish ko’p uchrab turadi. Zaxarlanish bakterial va bakteriyasiz turlariga bo’linadi. Bakterial zaxarlanish turiga salmonellyoz kiradi. Bu salmonellalar tushgan ovqatni yeganda rivojlanadi. Bu ovqat turlariga gusht, tuxum, sut maxsulotlari kiradi. Bundan tashqari pichoq taxtalar, stollarda, qo’lda bu mikroblar bo’lishi mumkin. Ular pashsha, sichqon, kalamush, it, mushuk orqali h am yuqadi. Zaxarlanish belgilari: bir kun o’tkach o’t pufagi atrofida og’riq paydo bo’ladi, qo’sadi, ich ketadi, bosh og’riydi, tirishishadi, sovuq ter bosadi.

Botulizm. Tabiatda keng tarqalgan botulinus tayoqchasi bilan zararlangan ovqatni iste‘mol qilish orqali odam utkir zah arlanadi. Odam zah arli konservalar, quziqorin, tuzlangan baliq dudlangan maxsulotlar, gusht orqali yuqadi. Bir necha soat utgach zaxarlanish belgilari paydo bo’ladi: muskullari bushashadi, kuzi yaxshi ko’rmaydi, orzi kuriydi, nutqi buziladi, yutishi qiyinlashadi, nafas olishi qiyinlashib, bemor xalok bo’lishi mumkin.
Stafilokokklardan zaxarlanish. Terisiga yara chiqqan, angnna, konyuktivit bilan ogrigan kishilar infektsiya tashuvchi bo’ladilar. Odamning tomog’ida, burun shilliq qavatida, terida, ichagida kasallik mikroblari bo’ladi. Bu mikroblar sut , baliq, maxsulotlarida, sabzavotlarda bo’ladi. Bunda odam qusadi, qorinda og’rik paydo bo’ladi, xarorot kutariladi. Dizentiriya, dizentiriya tayokchalari orqali yuqadi. Asosay iflos qo’l orkali utadi va nih oyatda yukumli h isoblanadi. Bola tez suv yuqotadi, xarorat kutariladi, ich ketadi va ba‘zida qon aralash bo’ladi. Bakteriyasiz zaxarlanishga quziqorindan, qurg’oshindan, bodom, o’rik, olxuri, shaftoli danagidan zaxarlanish kiradi. Ovqatdan zaxarlanishning oldini olish uchun maxsulotlarni to’g’ri saqlash, sanitariya-gigiena, shaxsiy gigiena qoidalariga rioya qilish kerak.