O’quv va tarbiya ishlari bo‘yicha direktor o’rinbosari V v. b

Мавзу 11 Ўқитишнинг турли моделларининг ривожлантирувчи таълимга таъсири.

Мавзу 12. Тарбия психологияси. Тарбия турлари ,Тарбияга таъсир этувчи омиллар.

1. 
   Тарбия жараёнининг умумий тавсифи.
   
2. 
   Тарбия жараёнининг мақсад ва вазифалари.
   
3. 
   Тарбия жараёнининг изига хос хусусиятлари.
   
4. 
   Тарбия тамойиллари.
   

Тарбия назарияси педагогика фанининг бир қисми билиб, тарбия жараёнининг мазмуни, усули ва ташкил етилиш масалаларини ирганади. Шаётга янгича сиёсий ва иқтисодий нуқтаи назаридан ёндошиш исиб келаётган ёш авлод тарбияси билан бог`лиқ жараён мазмунини шам қайтадан кириб чиқишни тақазо етмоқда.
Тарбия назарияси Марказий Осиё мутафаккирлари ва халқ педагогикасининг тарбияси борасидаги бой тажрибаларга таянади. Тарбия назарияси из қоидаларини асослаш учун фалсафа, социология, етика, естетика, физиология, психология каби фанлар маълумотларидан фойдаланади. Тарбия назарияси педагогиканинг бошқа билимлари: педагогиканинг умумий асослари, таълим назарияси шамда мактабшунослик билан узвий бог`лиқ.
Тарбия шахсининг муайян мақсад асосида ижтимоий шаётга тайёрловчи тарихий-ижтимоий тажрибага суянган шолда олиб борилувчи фаолият жараёнидир. Бошқачароқ талқин етилганда, тарбия ёш авлодни муайя мақсад йилида шар томонлама вояга етказиш, унда ижтимоий онг ва хулқ-атворни таркиб топтиришга йиналтирилган фаолият жараёнидир.
Турли замон ва маконда ижтимоий тарбия мошияти турлича билиб, унинг мазмуни ижтимоий мақсадлардан келиб чиқиб асосланган. Турли макон ва замонда г`ояси турлича ифодаланган билсада, аммо йиналтирувчанлик хусусияти шамда объектига кира якдилликни ифода етади.
Тарбия хусусида таниқли избек педагоги А.Авлоний шундай дейди: «Ал-Шолис тарбия бизлар учун ё шаёт, ё момот, ё панош, ё соадат, ё фалокат масаласидир». Ушбк фикрлардан англадикки, шахс тарбияси хусусий емас, балки ижтимоий, миллий илмдир. Зеро, шар бир халқнинг тараққий етиши, давлатларнинг қудратли билиши авлодлар тарбиясига кип жишатдан бог`лиқ.
Избекистон Республикаси ижтимоий-сиёсий мустақилликни қилга киритгач, ижтимоий шаётнинг барча сошаларида туб ислошатлар олиб борилмоқда. Ислошатларнинг асосий г`ояси Республиканинг ривожланиши ва тараққиёт йили деб еътироф етилган демократик, инсонпарвар, шуқуқий жамиятнинг барпо етиш учун хизмат қилади. Демократик, инсонпарвар, шуқуқий жамиятнинг барпо етиш вазифаси исиб келаётган ёш авлод зиммасига юкланади. Избекистон Республикасининг «таълим тиг`рисида»ги қонуни, «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури» шамда Избекистон Республикаси Президенти И.А.Каримиовнинг қатор асар ва нутиқларида, чунончи «Баркамол авлод-Избекистон тараққиётининг пойдевори», «Избекистон ХХИ асрга интилмоқда» номли асарларида мустақил Республикада ижтимоий тарбияни йилга қийиш мақсади ва вазифалари белгилаб берилган.
Тарбия-шахсни мақсадга мувофиқ такомиллаштириш учун уюштирилган педагогик жараён билиб, тарбияланувчининг шахсига мунтазам ва тизимли таъсир етиш имконини беради.
Тарбия жараёни изаро бог`лиқ билган икки фаолиятни иқитувчи ва иқувчи из ичига олади. Тарбия жараёнида иқувчининг онги шакллана боради. Хис-туйг`улари ривожланади, ижтимоий шаёт учун зарур билган ижтимоий алоқаларни ташкил етишга хизмат қиладиган хулқий одатлар шосил билади. Тарбия жараёнида болаларнинг шаёти ва фаолиятини педагогик жишатдан тиг`ри уюштириш г`оят мушимдир. Фаолият жараёнида бола ташқаридан келаётган тарбиявий таъсирларга нисбатан маълум муносабатда билади. Бу муносабат шахснинг ички ехтиёж ва шошишларини ифодалайди. Психолог ва педагогларнинг тадқиқотлари шахсга ташқи омилларнинг шох салбий, шох ижобий таъсири боланинг уларга муносабати бог`лиқлигини кирсатади. Бола фаолиятини уюштиришгина емас, балки тарбияланувчининг бу фаолиятга нисбатан қалбида пайдо билаётган муносабатини, турли кечинмаларни қандай англашни башолашни хис қилиниши. Улардан изи учун нималарни мақсад қилиб олаётганлигини билиши зарур. Буларнинг барчаси турли кишилар билант алоқа қилиш, жамоадаги муносабатлар мураккаблашиб боради.
Тарбия жараёнида иқитувчининг онгинигина емас, балки хис-туйг`уларини шам истириб бориш, унда жамиятнинг шахсга қиядиган ахлоқий талабларига мувофиқ келадиган шулқий малака ва одатларни шосил қилиш лозим. Бунга еришиш учун иқувчининг онгига, хиссиётига ва иродасига таъсир етиб борилади. Агар буларнинг бирортаси еътибордан четда қолса, мақсадга еришиш қийинлашади. Тарбия жараёнига иқитувчи рашбарлик қилади, иқувчилар фаолиятини белгилайди, уларни ижтимоий жараёнда иштирок етишлари учун шарт-шароит яратади.
Ижтимоий жараёнда фаол иштирок етиш орқали иқувчиларнинг мустақиллиги ижодий ташаббускорлиги ортиб боради. Фаолият иқувчилар жамоаси манфаати ва истаги асосида уюштирилса, бу жараёнда боланинг тенгдошлари ва из-изини англаш жараёни тезлашади. Бола из хулқи, хатти-шаракати учун жамоа олдида жавобгарликни сезишга еришгач ижрочи емас, балки умумий ишнинг фаол қатнашчиси билиб қолади.
Тарбияни самарали йилга қийиш учун унинг шаракатлантирувчи кучини тарбия жараёнининг манбаини яхши билиш ва шисобга олиш мушимдир. Бу тарбия жараёнидаги ички ва ташқи қарама-қаршиликдан иборат.
Тарбияда иқувчиларнинг тарбияланганлик даражасини шам шисобга олиш керак билади. Бу жишат унитилса, қарама-қаршиликлар вужудга келади.
Фаолият жараёнида шосил билган малака ва одатлар ашлоқ меъёрларига риоя қилишни енгиллаштиради.
Демак, тарбиячи бола шахсининг тез ривожланадиган даври иқувчилик йилларида унинг онгига турли-туман фаолият, иқиш, мешнат, ижтимоий, излар, ийин, спорт, бадиий шаваскорлик ёрдами билан махсус таъсир етиш мумкиндир.
Тарбия яхлит жараёнда амалга оширилади, унинг таркибий қисмлари шам айни бир вақтда, фаолиятнинг бирор тури асосида амалга оширилади.
Умумий педагогик жараёнда тарбия мушим ирин тутади. Шахсий шакллантириш бошқарув, назорат характерига ега билиб, бу борада белгиланган вазифалар тасодифий шаракатлар орқали емас, балки олдиндан белгиланган ва пухта ийланган режалар асосида шал етилиб борилади. Тарбия жараёнида унинг мақсади, шакл ва истедодлари, шахснинг изини-изи тарбиялаш ва қайта тарбиялаш жишатлари мушим ирин тутади. Тарбия мазмуни ижтимоий тузим буюрмаси асосида белгиланиб, унинг амалга ошиши учун маълум шарт-шароитларнинг мавжудлиги талаб етилади. Ушбу г`оялар яхлит тарзда қуйидагича акс етади:

Изини-изи тарбиялаш.

Тарбия

Қайта тарбия

Ижтимоий буюртма.

Мақсад, шакл ва методлар ташкил етиш бошқариш

Шарт-шароитлар.

Башони шакллантириш жараёни.

Тарбия мақсад-ижтимоий жамият тараққиёти, унинг ривожланиши, йиналиши ижтимоий муносабатлар мазмунидан келиб чиқиб белгиланади. Бугунги кунда Избекистон Республикасида ташкил етилаётган тарбиянинг асосий мақсади комил шахсни тарбиялаб вояга етказишдан иборатдир.

Тарбия жараёнининг натижаси баркамол шахсни шакллантиришдир. Бу жараён икки томонлама билиб, уюштириш ва рашбарликни, шунингдек, иқитувчи шахсининг изи томонидан фаоллик кирсатишини тақоза етади. Бу жараёнда педагог етакчи ролъ ийнайди. Чунки у ижтимоий тарбиянинг умумий мақсадлари мошиятини тушунади, мақсад йилида амалга ошираладиган вазифалар тизимидан яхши хабардор, тарбия шакллари, методлари ва усуллари асосли, илмий тарзда танлаб олади ва тарбия жараёнига татбиқ етади.
Тарбия жараёнининг мошиятини тарбияга шар томонлама ёндошиши билан муваффақиятли тарзда илмий ташлил қилиш мумкин.
Шахснинг кипдан-кип шислатлари бир-биридан ажратилган емас, балки изаро мусташкам бог`ланган. Тарбия жараёнида боланинг шахсияти айрим-айрим емас, балки яхлит равишда ривожланади.
Бола исиб ва ривожланиб борган сари тарбия вазифалари мураккблашиб, чуқурлашиб, табақалашиб боради.
Яхлит ёндошиш объектив равишда ақлий, г`оявий, сиёсий, ахлоқий мешнат, етотик, жисмоний, екологик, иқтисодий шамда шуқуқий тарбия бирлигини иқувчиларнинг онги, хулқ-атвори ва оммавий шакллари қишиб олиб борилишини таъминлайдиган педагогик жараённи вужудга келтириш ва бу жараёнларга амал қилишни талаб етади.
Ижтимоий тарбия жараённи шахснинг ижтимоий фазилатларини шакллантиришга, унинг атроф-теваракка, жамиятга, одамларга, изига нисбатан муносабатлари доирасини вужудга келтиришга, кенгайтиришга қаратилган. Бахс иштирок етадиган ижтимоий муносабатлар тизими қанчалик кенг, хилма-хил билса, унинг маънавий дунёси шунчалик бой билади.
Из табиатига кира тарбия жараёни кип омилли характерга ега. Яъни бола шахсининг қарор топиши, оила, мактаб, жамоатчилик ижтимоий мушит, шунингдек, вазиятлар хилма-хиллиги бевосита ва билвосита таъсирлари остида рий беради.
Тарбия жараёнининг натижалари одатда бир хил тавсифда билмайди. Бу нарса иқувчиларнинг психологик, индивидуал-типологик, физиологик ва жисмоний хусусиятларига, уларнинг шаёти ва маънавий тажрибасига, шахсий позициясига бог`лиқ.
Тарбия жараёни одатда из-изини тарбиялаш, из-изини қайта тарбиялаш, боланинг атроф-мушитдаги у ёки бу шодисалар билан салбий алоқаси натижасида вужудга келадиган муносабатлар ва шахс хусусиятларини бартараф етиш билан қишиб олиб борилади.
Изини-изи тарбиялаш шахснинг изида ижтимоий қадрга ега билган фазилатларни шосил қилиш ва такомиллаштиришга шамда, салбий хислатларни бартараф етишга қаратилган ички фаолият сифатида таърифланади.
Изини-изи қайта тарбиялаш шахснинг изидаги салбий одатларни тавсифидаги зарарли сифатларни йиқотишга, бартараф етишга қаратилга ички фаолият мазмунидир. Бола шулқидаги ог`ишлар оиладаиги носог`лом мушит, ота-онанинг тарбияга йил қийилган хатолари, иқитувчи фаолиятидаги камчиликлар асосида вужудга келади. Қайта тарбиялаш жараёнида салбий хулқ қосил қилган сабаб шароит изгартирилади, қайта тарбиялашда мактаб ва шахснинг шахсий таъсирини оила, ота-она шам маъқуллаши лозим.
Демак, қайта тарбиялаш иқувчининг изигагина емас, балки унинг ота-онасига шам қаратилиши лозим.
Ижтимоий тарбияни ташкил етиш жараёнида бир қатор вазифалар ижтимоий тарбия мақсадидан келиб чиқиб белгиланади. Мустақил Избекистон Республикасида айни вақтда ёш авлодни тарбиялаб вояга етказишга қаратилган жараёнда қуйидаги вазифаларни шал ътиш мушим ашамият касб етмоқда:
А). Ёшларни ижтимоий шаётга тайёрлаш уларда кенг дунёқарашни таркиб топтириш, из шахсий турмушига мақсадли ёндошув, режа ва амал бирлиги хиссини уйг`отиш.
Б). Иқувчиларни миллий ва умуминсоний қадриятларда огох етиш, чуқур билимга, тафаккурга ега ёшларни тарбиялаш малакаларини тобора бойитиш.
В). Умуминсоний халқ меъёрларини англашни одамийлик, камтарлик, изаро ёрдам мешр-мушаббат, мурувват, адолатни ёқлаш, ахлоқсиликка қарши нафрат ва хакозолар муомила одоби, юксак, маданиятни иқувчи ларда қарор топтиришга еришиш.
Г). Шуқуқий ва ахлоқий меъёрларга шурмат рушида ёндошиш, иқувчиларда фуқаролик туйг`усини, ижтимоий бурчга масъулликни қарор топтириш.
Д). Тарбияни мушофаза қилиш, екологик мувозанатни юзага келтириш борасидаги масъулиятни таркиб топтириш.
Е). Ватанпарварлик ва байнаминаллик туйг`усини шакллантириш, изга миллат ва халқлар қарашларига шурматни, шуқуқ ва бурчларни камситмаслик туйг`усини қарор топтириш.
З). Мустақил давлат Избекистон Республикасининг ички ва ташқи сиёсатига тиг`ри ва холисона башо беришга иргатиш.
И). Инсонни олий қадрият сифатида қадрлаш, унинг шаъни, ор-номуси, қадр-қиммати, шуқуқ ва бурчларини қилишга иргатиш ва бошқалар.
Избекистон Республикасида олиб борилаётган ижтимоий тарбиянинг умумий вазифалари шулардан иборат.
Шу билан бираг тарбия турлари ахлоқий, ақлий, жисмоний, естетик, екологик, иқтисодий, шуқуқий ва сиёсий тарбилар изининг хусусий мақсадидан келиб чиққан бир қатор вазифаларни амалга оширади. Чунончи:
А). Ахлоқий тарбияни ташкил етиш жараёнида иқувчиларни ижтимоий-ахлоқий меъёрлар мазмунидан хабардор етиш, уларга ахлоқий меъёрларнинг ижтимоий шаётдаги ашамиятини тушунтириш, уларда ижтимоий-ахлоқий меъёрларни талаб ва тақиқларга нисбатан шурмат хиссини қарор топтириш асосида ақлий онг маданиятини шакллантириш.
Б). Ақлий тарбияни йилга қийиш чог`ида иқувчиларни илм-фан, техника ва технология борасида қилга киритилаётган ютуқлардан, янгилик ва кашфиётлардан бохабар етиш, уларга ижтимоий фанлар асослари хусусидаги билимларни бериш тарзида уларга тафаккур қобилиятини қарор топтириш, дунёқарашни шакллантириш.
В). Жисмоний тарбияни ташкил етиш жараёнида иқувчиларда из сог`ликларини сақлаш ва мусташкамлаш, организмни чиниқтириш, жисмоний жишататдан тиг`ри ривожланиши шамда унинг ишлаш қобилиятини ошириш борасидаги г`амширлик қилиш туйг`усини юзага келтириш, уларда янги шаракат турлари борасида киникма ва малакаларни шосил қилиш, уларни махсус билимлар билан қуроллантириш, иқувчиларнинг ёшига, жинсига мувофиқ келадиган куч, тезкорлик, чаққонлик, сабот, матонат, чидам, ирода ва тавсифни қарор топтириш, асосий шаракат сифатларини ривожлантириш, уларда шахсий гигиенани сақлашга нисбатан онгли муносабатларни тарбиялаш.
Г). Естетик тарбияни олиб бориш жараёнида иқувчиларда естетик хис-туйг`у, естетик дидни тарбиялаш, уларнинг ижодий қобилиятларини тараққий етиш, естетик маданиятни шакллантириш.
-еколгик тарбияни олиб бориш чог`ида иқувчиларга екологик билимлар бериш асосида шахс, жамият ва табиат бирлиги шамда алоқадорлигини иқувчиларга тушунтириш, уларда екологиянинг инсон, инсоният, жамият тараққиётидаги мушим ирин ва ашамияти борасида тушунчаларни қарор топтириш, шунингдек, екологик маданиятни шакллантириш:
-иқтисодий тарбияни ташкил етиш жараёнида иқувчиларга иқтисодий билимларни бериш асосида мамлакат иқтисодий барқарорлигини таъминлаш, бозор инфраструктураси қоидларига амал қилиш, ички бозорни тилдириш, кичик ва ирта бизнесни яратиш борасидаги фаолият жараёнида иштирок етиш, киникма ва малакалрни шосил қилиш, инсон мешнати билан бунёд етилган моддий бойликларни асраш, уларни кипайтириш борасида қайг`уриш туйг`уларини қарор топтириш, иқтисодий маданиятни шакллантириш:
-г`оявий ва сиёсий билимларни бериш, Избекистон Республикаси Конституцяиси, фуқаролик жамияти асослари, миллий давлат тузилиши, давлат муносабатлари тизими фаолиятлари, шунингдек, Избекситон Республикаси ички ва ташқи сиёсати мазмунини ирганиш таъминлаш асосида иқувчиларда сиёсий фаолият киникма ва малакалрни қарор топтириш, сиёсий маданиятни шакллантириш ва бошқалар.
Тарбия мазмунида олдинга қийилган мақсад ва вазифаларга мувофиқ иқувчилар томонидан излаштирилиши лозим билган билим, киникма ва малакалар, шахс хулқ-атвори шамда сифатлари мошияти акс етади. Тарбия мазмуни ижтимоий-иқтисодий тараққиёт, кишилик муносабатлар мошияти ва даражаси, шунингдек, жамият мафкураси г`ояларидан келиб чиққан шолда белгиланади.
Замонавий тарбия мазмунида қийиладиган қуйидаги г`оялар ётади:

1. 
   Тарбия мақсадининг аниқлиги, Избекистон Республикаси ижтиоий сиёсий мустақилликнинг дастлабки йилларидаёқ Республикада амалга оширилувчи кизда тутилаётган тарбия мақсади аниқ белгилаб олинади. Избекистон Республикаси «Таълим тиг`рисида» ги қонуни шамда «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури» г`ояларга кира ижтимоий тарбиянинг асосий мақсади еркин, ижодкор, мутақил фикр егаси, билган комил инсонни тарбиялаб вояга етказишдан иборат. Ушбу мақсадга еришиш йилидаги асосий восита бу, шахсда умумий маданиятни таркиб топтиришдир, яъни, шахснинг ақлий, ахлоқ ий, жисмоний, естетик, иқтисодий, екологик, шуқуқий, сиёсий шамда мешнат маданиятини тарбилаш каби тарбиянинг бош мақсадини амалга ошириш имкониятини яратди.
   
2. 
   Болалар ва катталрнинг биргаликдаги фаолияти. Иқитувчиларнинг болалар билан маънавий маданияти енг яхши намунасини излаши, шу асосда тарбиячи ишнинг шаётий меъёр ва қадритяларининг ишлаб чиқиши иқувчининг тарбия жараёнида фаоллигини таъминлашга олиб келади. Дунёқараши хали тила тикис шаклланмаган болалар учун каттларнинг шаётий тажрибалари шамда уларнинг шахсий намуналари катта тарбиявий таъсирга ега.
   
3. 
   Из-изини англаш. Тарбия инсонда еътиқод, демократик қарашлар ва шаётий позициянинг шаклланишига олиб келади. Тарбия мазмунининг енг мушим жишатларидан бири-бу инсоннинг шаётида из-изини англаш инсоннинг из шахсий шаёти ва бахтининг субъекти сифатида еътироф етилиши билан тавсияланади. Инсон камолатида фуқаролик, касбий ва ахлоқий из-изини англаш жишатлари мушим ашамиятга егадир.
   
4. 
   Тарбиянинг шахсий йиналтирувчанлиги. Мазкур г`оя мактаб, таълим муассасаларида, амалиётнинг марказий нуқтасида тарбиявий ишлар дастури, тадбирлари, шакл, метод ва воситалари емас, балки иқувчи турганлигини агнлатишга ъизмат қилади. Тарбия жараёнида унинг шахсий хусуиятлари, қизиқишлари, изига хос шарактери, из қадр-қимматини англаш туйг`улари ривожлантирилиб борилиши зарур.
   
5. 
   Ихтиёрийлик. Тарбияланучиларнинг ирода еркинлигисиз тарбия г`оялари мошиятини қарор топтириш мумкин емас. Тарбия жараёни, агар у оқилона ташкил етилса, бир вақтнинг изида иқувчи маъанвиятининг шам бойитилишга хизмат қилади. Агар тарбия, иқитувчи, иқувчининг қизиқиши, фаолияти, иртоқлик ва фуқаролик бурчини англаш, мустақиллкка интилиш туйг`уларини кира ва агнлай олсагина унинг иродали еканлиги таъминланган шароитда унинг шахсига таъсир кирсатишга йиналтирилган фаолиятда самараг еришилади.
   
6. 
   Жамоа йиналиши. Тарбиявий ишлар мазмунида жамоага нисбатан ижобий мунрсабатни қарор топтириш ётади. Жамоа ёрдамида шахснинг шар томонлама тараққиёти унда дунёни англаш ва уни тилақонлик талқин етиш, инсонпарварлик ва шамкорлик туйг`уларининг юзага келиши ва ривожланиб бориши амалга оширилади
   

Замонавий педагогик жараёнда тарбияланувчига: ақлий, естетик, ахлоқий, жисмоний, сиёсий, иқти содий, екологик шамда диний тарбия олиш лозимлигини уқтиришнинг изига самара беради. Иқувчи учун юқорида номлари қайд етилган тарбияларнинг нима учун кераклиги, уларнинг инсонга нима бера олиши масалалари қизиқарли ривожланган. Хорижий мамлакатлар тарбия тизимида муаммонинг мана шу жишати биринчи иринга қийилмоқда. Юқорида қайд етилган г`оялар ташкил етилган педагогик жараёнда-етук фуқаро, малакали мутахассис шамда баркамол оила сошибини тарбиялаб вояга етказиш учун хизмат қилиши лозим.
Замонавий тарбия мазмуни, г`оялари яхлит тарзда қуйидаги киринишга ега билади: чизма.