O`quv –uslubiy qo`llanma toshkent 2012 tursunoy ziyadova

сўз б бирик-
маси


сссўз

сўз

гап

матн

mavqeda turadi. Milliy tilsiz milliy adabiyot mavjud bo’lmaganidek, adabiyotsiz til ham yo’qlikka mahkum. Demak, matn - til va adabiyotning o’zaro uyg’unlikda rivojlanishi, boyishi, tafakkur va nutqiy BKMlar integratsiyasi (yaxlitlanishi) natijasi-mahsulidir.

Mustaqil fikrlash, fikrni ravon ifodalash va matn yaratish BKMlari ni tizimli shakllantirish - ona tili ta’limining beshinchi xalqasi-o’quvchi nutqiy qobiliyati rivoji, ijodiy tafakkur taraqqiyoti kafolatidir. Bosh-qacharoq aytganimizda faqat insongagina xos bo’lgan ruhiy omillar: tasavvur, tafakkur va idrok ona tili ta’limida mustaqil fikrlash, fikr mahsulini og’zaki va yozma ravishda izchil, to’g’ri va ravon ifodalash kabi nutqiy ko’nikmalarni rivojlantirishga xizmat qilishi lozim. Akademik litseylarda badiiy matnning lisoniy⁶ va lingvopoetik⁷ tahlili bilan shug’ullanish o’quvchida nutqiy malakaning takomillashuvi, matn yaratish ko’nikmasi, nutqiy mahoratning izchil, uzluksiz rivojlani- shiga ko’maklashuvchi vositalarning biridir.
Til va nutq hodisalarini boshqa fanlar bilan mustahkam aloqadorlik -da o’rganish o’quvchida ixtisosiy matn yaratish va uni tahrir qilish ko’nikma-larining shakllanishiga olib keladi. Umumta’lim maktablari 5-9-sinf o’quvchilari ona tili ta’limida ixtisosiy matn yaratishda quyidagi BKMlarni egallashlari lozim:
-birinchi yo’nalish: o’quvchi lug’at zaxirasini kengaytirish va boyitish, to’g’ri talaffuz, to’g’ri yozish, so’zning lug’aviy ma’nolari ustida ishlash (uyadosh so’zlar, ma’nodoshlar, zid ma’noli, shakldosh, tarixiy so’zlar va h.k.), hozirgi o’quvchi uchun notanish bo’lgan so’zlarning ma’nosi, nutqiy amaliyotda qo’llanishi ustida ishlash, ifodali o’qish (qiroat san’ati) va matndagi ajratilga atamalar ma’nosini sharhlash bilan shug’ullanish;
- ikkinchi yo’nalish grammatik bilimlarni egallash: so’z tanlash, SBlari hosil qilish, gap tuzish, o’zbek adabiy tili me’yorlari, til birliklarining uslubiy imkoniyati, xususan, uyadoshligi (bir mavzu, guruh va uyaga mansub tushunchalar, sathlararo aloqa), mustaqil va ijodiy fikrlash, sintaktik sinonimiya (frazeologik sinonimiya, qo’shimchalar sinonimiyasi, SBlari, gap va matn sinonimiyasi) namunalari ustida ishlash;
-uchinchi yo’nalish: o’quvchilarda fikr mahsulini og’zaki va yozma ravishda izchil, to’g’ri, ravon ifodalash ko’nikmalarini egallash, matn tahlili, matn ustida ishlash va matn yaratish faoliyatlarini qamrab oladi.