O’quv-uslubiy majmuaning tarkibi

Binodan tashqaridagi harakat

1. 
   Ko’chki harakatiga ko’ndalang yo’nalishda tez harakat qilmoq
   
2. 
   Bino ichiga kirmaslik
   
3. 
   Baland inshootlarga yaqinlashmaslik
   

Sel.

Sel – tog’ daryolari o’zanlarida to’satdan yuzaga keluvchi, katta hajmdagi qum, tosh va tog’ jinslari bo’laklari aralashmasidan iborat loyqa yoki loy toshli oqimdir. Er yuzida bu kabi hodisalar har yili takrorlanib, ko’pgina vayrongarchiliklar va insonlarning nobud bo’lishiga olib keladi.

O’zbekiston Respublikasining deyarli barcha tog’li va tog’ oldi xududlari sel xavfi mavjud zonalarga kiradi. Sel Toshkent, Surxondaryo, Jizzax, Farg’ona va Namangan viloyatlarida boshqa joylarga nisbatan ko’p ro’y beradi. Sel oqimlari ko’proq aprel-iyun oylarida yuz beradi.

Respublikamizning tog’li va tog’ oldi xududlarida 1852ta sel xavfi mavjud xavza aniqlangan.

Sel vujudga keladigan yoki sodir bo’lish ehtimoli yuqori bo’lgan joylarni sel o’chog’i deb yuritiladi. Sel o’chog’i paydo bo’lishining asosiy ko’rsatkichi gidrometerologik sharoit hisoblanadi. Uzoq muddatli jala yog’ishi va muzliklarning qisqa muddatda jadal erishi oqibatida daryo o’zanlaridagi suv miqdori keskin ko’payib ketadi. Katta kuchga ega bo’lgan oqim paydo bo’lishi natijasida maydonning quyi qismlarida ko’pgina vayrongarchiliklar yuz beradi.

Sellar ikki guruhga bo’linadi:

1. 
   Glyatsial – muzlik va qorlarining tez erishi natijasida
   
2. 
   Jalali – ko’p miqdorda yomg’ir yog’ishi natijasida paydo bo’ladi.
   

Sel oqimlari harakat xususiyati bo’yicha turbulent va strukturali turlarga bo’linadi. Turbulent sellar o’zan bo’ylab, daryo va soylardagi suv miqdori ortib ketishi natijasida hosil bo’ladi. Strukturali sellar maydon bo’ylab turli tosh bo’laklarining butun yonbag’ir bo’yicha yoppasiga bostirib kelishi natijasida bo’ladi. Sel xavfi bor joylardagi aholi 10 daqiqa mobaynida, ko’pi bilan 1-2 soat ichida ogohlantirilishi kerak. Sel xavfi bo’lishiga me’yoridan ortiq jala quyishi yoki mavsumga xos bo’lmagan haroratning birdan ko’tarilishi sababchi bo’ladi. Sodir bo’lgan sel to’g’risida aholi yashash joylariga yaqinlashishida quyidagi ko’rsatkichlar dalaolat beradi:

1. 
   Daryo va soy bo’ylarining oshib ketishi.
   
2. 
   Barcha shovqinlarni qamrab oluvchi kuchli gumburlash.
   
3. 
   Oqimdagi yirik toshlarni bir-biriga urilishi natijasida.