O‘quv qo‘llanma “Durdona” nashriyoti Buxoro 2022

Eramizning IV-V asrlarida O‘rta Osiyo xalqlarining
qurollanishi va harbiy sanoati. 
Miloddan avvalgi birinchi mingyillik boshlarida O‘rta Osiyoda 
aholi to‘rt guruhga ajratilgan: kohinlar, jangchilar, dehqonlar, 
hunarmandlar. Turmush va yashash tarzidan kelib chiqib bu davrda bir 
tomondan o‘troq hayot va dehqonchilik, ikkinchi tomondan 
chorvachilik turmush tarzi uch toifadagi jamoalarni shakllantirdi: 
qishloqda o‘troq dehqonlar, yaylovda chorvador dashtliklar, tog‘li 
joylarda esa chorva, ov va qisman dehqonchilik bilan kun kechiruvchi 
tog‘liklar jamoasi yashardi. Hududiy jihatdan bu uch toifa uch xil 

---

11 
geografik sharoitga ega makonlarda yashasalar ham, ular o‘rtasida 
doimiy o‘zaro iqtisodiy va madaniy aloqalar muhim qaror topgan edi. 
Bunday uch toifali jamiyat qishloqda «Avesto» kitobida ta’rif etilgan 
«vispati»lar tomonidan jamoa oqsoqollarining umumkengashi - 
qurultoyi asosida boshqarilar edi. 
Shuningdek, bu davrda qabila-urug‘ boshliqlarining nufuzi asta- 
sekin orta bordi. Harbiy sardorlarning nufuzi ayniqsa, ortib hokimiyat 
otadan o‘g‘ilga o‘tadigan bo‘ldi. Doimiy harbiy to‘qnashuvlar 
sharoitida qabila sardorlarining ahamiyati va nufuzi orta bordi, 
jamiyat esa harbiy demokratiya qoidalariga asosan yashay boshladi. 
«Avesto»dan O‘rta Osiyoda jamiyatning negizi «nmana» deb 
ataluvchi katta patriarxal oila bo‘lganini bilib olamiz. Bir necha 
«nmana»lar urug‘ jamoasi -«vis»ni tashkil etgan. Hududiy 
qo‘shnichilik jamoasi esa «varzana» deb nomlangan. Bunday jamoalar 
qabilaga - «zantu»ga birlashgan. O‘z hududini himoya qilish uchun bir 
qancha qabilalar ittifoqqa - «daxyu»ga uyushganlar. «Avesto»ga ko‘ra 
jamiyatni idora qilishning quyidagi tizimi mavjud bo‘lgan: Oqsoqollar 
kengashi, xalq yig‘ilishi, alohida tumanlar hukmdorlari, viloyatlarning 
hukmdorlari.
Aholi urug‘ va qabila bo‘yicha emas, balki hududiy tamoyilga 
ko‘ra guruhlarga ajratilishi miloddan avvalgi IX-VIII asrlarda O‘rta 
Osiyoda vujudga kelayotgan ilk davlat birlashmalarining muhim 
alomati edi.
Bundan tashqari xuddi o‘sha davrda, ya’ni miloddan avvalgi IX-
VIII asrlarda Xorazmda uzunligi bir necha kilometrni tashkil etgan 
sun’iy sug‘orish kanallari ishlab turgani tarixdan ma’lum. Bu hol 
sun’iy sug‘orish ishlari avlod-ajdodlarimizning qehqonchilik hayotida 
katta o‘rin tutganligini ko‘rsatadi. Darhaqiqat, qadimdan Xorazm 
vohasi don, moy beruvchi o‘simliklarni yetishtiradigan, polizchilik, 
bog‘dorchilik, uzumchilik xo‘jaligi munosib ravishda rivoj topgan 
o‘lkalardan biri bo‘lgan. Bunday katta hajmdagi xo‘jalik-ijtimoiy 
ahamiyatga molik ishlarni e’tiborli va nufuzli kuchga ega bo‘lgan 
davlat tuzilmasi bo‘lmasa uni amalga oshirib bo‘lmasligi aniq. Zero 
miloddan avvalgi 1 ming yillikning birinchi yarmidayoq O‘zbekiston 
hududida dastlabki davlat tuzilmalari bo‘lganligiga hech qanday 
shubha yo‘q. Turli yozma manbalarda bu davrda bir necha qadimgi 
davlatlar bo‘lganligi tilga olinadi. Bular: Xorazm - Amudaryoning 
quyi oqimidagi shimoliy yerlar, Baqtriya - hozirgi Surxondaryo, 
Tojikistonning Amudaryoga yaqin yerlari va Shimoliy Afg‘oniston 

---

12 
hududlari, Sug‘diyona - Zarafshon daryosidan suv ichgan yerlar va 
Qashqadaryo vohasi hududlaridir. Quldorlik davlati O‘rta Osiyo 
sharoitida nisbiy xarakterga ega. Quldorlik davlati bo‘lib mintaqada 
tom ma’noda sodir bo‘lmagan. 
Markaziy Osiyoda va Shimoliy Qora dengiz mintaqasida 
skiflarning mustaqillik uchun olib borgan urushlari haqida ba’zi taktik 
tafsilotlar mavjud. Miloddan avvalgi VII asrda skif qabilalarida harbiy 
demokratiya allaqachon mavjud edi: qabila yig‘ini, qabila boshliqlari 
va qabila boshliqlari kengashi. Bunday jamoat tashkilotining asosiy 
vazifalaridan biri urush o‘tkazish edi. Shu munosabat bilan skiflar 
orasida urush xudosi katta hurmatga sazovor bo‘lgan, ularga buyuk 
qurbonliklar qilingan. Miloddan avvalgi VI asrga qadar skif 
rahbarlarining kuchi meros bo‘lib qoldi va qirol hokimiyatiga aylandi. 
Buyuk siyosiy kuch bo‘lgan va bir necha asrlar davomida mavjud 
bo‘lgan kuchli skif davlati vujudga keldi. Miloddan avvalgi VII asrda 
skiflar zabt etish urushlari olib brogan. Gerodotning so‘zlariga ko‘ra, 
ular Kichik Osiyoga bostirib kirishgan va bu yerda 28 yil hukmronlik 
qilgan. Miloddan avvalgi VI - V asrlarda skiflar mudofaa urushlarini 
olib borishdi, xususan, ular Fors qo‘shinining Skiflarni qul qilish 
urinishlariga qarshi kurashdilar. 
Skiflar orasida hamma erkaklar jangchilar edi. "Skiflar orasida, - 
deb yozadi Aristotel, - ta’tillarning birida hali bitta dushmanni 
o‘ldirmaganlarga kubik ichish taqiqlangan". 
Gerodotning so‘zlariga ko‘ra, skiflar o‘ldirilgan dushman soniga 
ko‘ra jangda o‘ljalarning ulushini olgan, buning isboti sifatida ular 
boshlarni shohiga olib kelgan. Qadimgi xalq ertaklarida arablar toshga 
sajda qilganlaridek, forsiylar daryoga sajda qilgani kabi, jangovor skif 
xalqlari qilichga sajda qilishgan. Skiflar ozodlikka bo‘lgan sevgisi, 
kurashda jasorat va qat’iyat bilan ajralib turar edi. Gerodot skiflarni 
xalqlarning eng dono zakovati bilan tan olgan. Boshqa bir qadimgi 
tarixchi 
Jastinning 
so‘zlariga 
ko‘ra, 
“bu 
mehnatlarida 
charchamaydigan, urushlarga qodir bo‘lgan xalq edi va ularning 
tanalari kuchli edi. Ular yo‘qotib bo‘lmaydigan hech narsaga erisha 
olmadilar, g‘alabadan boshqa hech narsa izlamadilar, shon-sharafdan 
boshqa narsa yo‘q ”. 
Skiflarning asosiy quroli kamon va uzun nayza edi. Skif kamoni 
ikkita o‘roqsimon shakldan, ehtimol ikkita to‘g‘ri shoxdan iborat edi. 
Gerodotning ta’kidlashicha, skiflar kamonni ko‘kragiga emas, balki 
yelkasiga tortib, o‘ng va chap yelkadan mohirona otganlar. Nayzalar 

---

13 
turli shakllarda yasalgan bo‘lib, ko‘pincha ular ilon zahari bilan 
singdirilgan bo‘lib, “o‘limga olib keladigan yaradan ikki baravar 
ko‘p”. Skif jangchisi - otda kamonchi. Ovidning so‘zlariga ko‘ra, 
uning kuchi “o‘qda, to‘liq titrashda va tezkor, charchamagan otda” 
edi. Yoy va nayzadan tashqari, skiflar kalta qilich (akinak) va arkana 
bilan yurishgan. 
Skifning mudofaa quroli qalqon, tarozi qobig‘i va dubulg‘adan 
iborat edi. Qalqon kichik va teridan qilingan edi. Carapace misdan, 
keyinroq temirdan yasalgan plitalardan iborat bo‘lib, ular teriga 
tikilgan bo‘lib, bir qatorning plitalari boshqa qator plastinkasining 
yarmigacha yopilgan edi. Bunday qobiq tanaga mahkam o‘rnashgan 
va jangchining harakatlariga to‘sqinlik qilmagan. 
Skiflarning jangovar buyrug‘i bir qatorda saf tortgan alohida 
guruhlardan iborat edi. Dushman bosgan jangovar bo‘linmalarni 
qo‘llab-quvvatlash uchun bir necha otryad pistirma va zaxiraga 
yuborilgan. Jang shakllanishining chuqurligi noaniq bo‘lgan. 
Ko‘pincha skiflar raqibini kuch bilan emas, balki harbiy ayyorlik 
bilan mag‘lub etishga harakat qilishgan. Jang, odatda, kechqurun uzoq 
masofali pistirmadan, dushmanning saflari va kutilmaganda unga 
qarshi hujumlarga o‘tishi bilan boshlangan. Jang muvaffaqiyatli 
bo‘lganida, skiflar dushmanni butunlay yo‘q qilish yoki tarqatib 
yuborguncha ta’qib qilishgan. Mag‘lubiyatga uchrashib, ular 
kurashdan voz kechishmagan, aksincha ular butunlay mag‘lubiyatga 
uchraguncha yoki o‘z foydalariga burilish nuqtasiga erishgunga qadar 
davom etishgan. 
Skiflar doimiy ravishda yaylov etishmasligini his qilishgan. 
Ammo ularning qarshilik kuchini zaiflashtirgan asosiy narsa - bu ichki
nizo.