O`quv materiallari

Ko’rsatkichlar 

Buyurtmani olmaslik 

kerak, sum 

Buyurtmani olish kerak, 

sum 

Materiallar 

100000 

100000 

qayta ishlash xarajatlari 

-  

200000 

Daromadlar 

- 

(250000) 

Sof xarajatlar 

100000 

50000 

 

 

Shunday  qilib,  kompaniyaning  sof  xarajatlari  buyurtmani  qabul  qilganda 

100000 so’mdan 50000 so’mgacha kamayar ekan. 

 

Boshqaruv qarorlari qabul qilish jarayonida muqobil va qaytarib bo’lmaydigan 

xarajatlarni  turkumlarga  ajratish  ham  muhim  axamiyatga  ega.Muqobil  (alternativ) 

xarajatlar  –  tanlash  imkoniyati  bor  bo’lgan  paytda,  qaror  qabul  qilish  jarayonida, 

qilinadigan  xarajatlardir.  qaytarib  bo’lmaydigan  xarajatlar  –  bu  oldingi  qaror 

natijalari bo’lib, endi muqobil variant chiqqani bilan unga ta’sir qilishning iloji yo’q 

bo’lgan xarajatlar hisoblanadi.  

Misol.  Kompaniya  maxsus  uskuna    ishlab  chiqarish  uchun  shartnoma    tuzish 

imkoniyatiga  ega.  Uni  tayyorlash  uchun  stanok  X  da    100  soat  mobaynida  ish  olib 

borilishi lozim. Ammo stanok X «A» mahsulot ishlab chiqarish bilan  to’liq   band. 

Shuning  uchun  yangi  mahsulot  mahsulot  ishlab  chiqarish  «A»  mahsulot  miqdorini 

kamaytirish hisobiga amalga oshirish mumkin. Bu esa korxonaga 2000 ming so’mlik 

daromadni  yo’qotish  demakdir.  Shartnoma  yana  1000  ming  so’m    miqdorida  

qo’shimcha o’zga-ruvchan xarajatlarni  qilishni ko’zda tutadi. 

 

 Agar korxona kontraktni qabul qilsa 2000 ming so’m  miqdorida zarar ko’radi. 

Bu  summa  muqobil  xarajat  deb  tan  olinadi    va  kontrakt  shartnomlarini  ko’rib 

chiqishda  hisobga  olinishi  lozim.  Shunga  ko’ra  kontrakt  tuzishdan  olinadigan 

daromad  eng kamida    3000  ming so’m    (2000 q 1000) lik  zararni qoplash imkonini  

bersagina tuzish mumkin. 

qarorlar qabul qilganda bartaraf qilinishi mumkin bo’lgan va bartaraf qilinishi 

mumkin bo’lmagan xarajatlarni bir-biridan ajratish ham nihoyatda muhimdir.  

 

Shunday  xarajatlar  borki,  ular  bevosita  mahsulot  ishlab  chiqarish  yoki 

buyurtmani  bajarish  uchun  sarfni  ifoda  etmaydi,  lekin  ular  bilan  boliq  muqobil 

qarorni qabul qilish natijasida yuzaga keladi. Masalan, yangi buyurtmani qabul qilish 

ishlab  chiqarilayotgan  mahsulot  hajmini  500000  so’mga  kamaytirishni  taqazo  etadi, 

aniqrog’i,  yangi  mahsulot  bo’yicha  buyurtmani  qabul  qilish  uchun  eski  mahsulotni 

ishlab  chiqarishni  qisqartirish  kerak,  deb  faraz  qilaylik.  Agar  yangi  mahsulot 

xarajatlari 6 mln. so’mga tushsa, yo’qotilgan, ya’ni ishlab chiqilmagan eski mahsulot 

qiymatini  inobatga  olgan  holda  uning  qiymati  6,5  mln.  so’m  bo’ladi.  Bunday 

xarajatlar  muqobil  kursning  qabul  qilinishi  natijasida  paydo  bo’lgan  chiqimlar  deb 

ataladi.  Xarajatlarning  inkrement  va  marjinal  xarajat  hamda  daromadlarga 

turkumlanishi odatda qo’shimcha mahsulot ishlab chiqarish yuzasidan qarorlar qabul 

qilishda  foydalaniladi.  Inkrement  daromadlar  va  xarajatlar  ko’shimcha  hajm