O`quv materiallari

Ustama  ishlab  chiqarish  xarajatlari  esa  tarkibiga  ko’ra  murakkab  bo’lib, 

uning  tarkibiga  yordachi  materiallar,  yordamchi  ishchilarning  ish  haqi,  ijara  va 

kommunal  xarajatlar  kabi  boshqa  egri  ishlab  chiqarish  xarajatlari  kiritiladi. 

Boshqacha aytganda, ular mahsulot tannarxiga to’g’ridan-to’g’ri emas, balki egri yo’l, 

ya’ni taqsimlash orqali kiritiladi. 

      Mahsulot  tannarxini  aniqlash  uchun  xarajatlarni  turkumlash  odatda  ishlab 

chiqarilgan  mahsulotning  qiymatini  baholash  va  ana  shu  asosda  foydani  aniqlash 

uchun  xizmat  qiladi.  Buning  uchun  xarajatlarni  alohida  mahsulot  turlari  bo’yicha 

hisobga  olinishi  taqazo  qilinadi.  Axborotning  tannarxni  shakllantirish  maqsadida 

to’planishi  esa  har  doim  ham  boshqaruv  qarorlari  qabul  qilish  uchun  xizmat 

qilavermaydi. 

  Qarorlar  qabul  qilishda  harakatlarning  muqobil  variantlarini  baholash  uchun 

xarajatlarni  turkumlashning  qo’shimcha  turlaridan  foydalanish  talab  etiladi.  quyida 

ularning ayrimlarini ko’rib chiqamiz: 



  Mahsulot hajmiga nisbatan xarajatlar dinamikasi; 



  Hisob-kitoblarda  inobatga  olinadigan  va  olinmaydigan  xarajatlar  va 

daromadlar; 



 

qaytarilmaydigan yoki o’tgan davrlar xarajatlari; 



 

Bartaraf  qilinishi  mumkin  bo’lgan  va  bartaraf  qilinishi  mumkin 

bo’lmagan xarajatlar; 



 

Muqobil kursning qabul qilinishi natijasida paydo bo’lgan chiqimlar; 



 

Inkrement  (qo’shimcha)    va  marjinal  (chegaraviy)  xarajatlar  va 

daromadlar. 

Mahsulot  hajmi  o’zgarishi  bilan  bog’liq  holda  xarajatlarning  o’zgarishini 

tasavvur qilish qarorlar qabul qilishda o’ta muhimdir. Ishlab chiqarish faoliyati ishlab 

chiqarilgan  mahsulot  hajmi,  mehnat  xarajatlari,  qabul  qilingan  mijozlar  kabi  qator 

---

209 

 

ko’rsatkichlar  bilan  o’lchanishi  mumkin.  Xarajatlar  dinamikasi  haqidagi 

ma’lumotlarga asoslanib quyidagi savollarga javob berish mumkin: 



  Keyingi yilga qancha mahsulotni rejalashtirish mumkin? 



 

Mahsulot sotish hajmini ko’paytirish uchun sotish baholarini pasaytirish 

kerakmi? 



 

Mahsulot  sotish  bilan  shug’ullanayotgan  xodimlarga  ish  haqini  qaysi 

ko’rinishda to’lagan ma’qulroq: okladmi yoki komission to’lovmi? 



 

qo’shimcha  mahsulot  ishlab  chiqarish  uchun  yangi  uskuna  sotib  olish 

kerakmi? 

Xarajatlar  dinamikasiga  asosan  qarorlar  qabul  qilishda  o’zgaruvchan,