O’quv materiallari

Olovxona, erkak uylari, «podsho-vazir» o‘yini. «Massagetlar barcha xudolardan, xususan, quyoshni qattiq qadrlab, unga atab otlarni qurbon qiladilar. Qurbonlikning ma'nosi shuki, xudolardan eng tezkoriga yeru zamindagi eng uchqur jonivor munosibdir».

Ana shu quyoshning yerdagi timsoli sifatida olovni ham muqaddas deb bilib, unga topinganlar, uni asrab avaylaganlar, pok saqlaganlar, unga atab uylar, ibodatxonalar qurganlar. Xuroson va Movarounnahrda yuzlab ibodatxonalar bo‘lib, ularda minglab mug‘lar, mo‘badlar xizmat qilganlar.

Beruniy o‘z qo‘lyozmalarida xorazmiylar va so‘g‘diylarning bayramlari va ularning bu bayramlarda - olov uyida yig‘ilishlari haqida qayd etgan. Chunonchi, u so‘g‘diylarining «Og‘om» nomli hayiti haqida shunday deb yozgan: «Ular shu kuni Romush qishlog‘idagi otashxonaga to‘planadilar. Og‘om hayitlari ular uchun eng aziz xayitlardan bo‘lib, u har bir qishloqda o‘tkaziladi, ular har qaysi qishloq raisi huzuriga yig‘iladilar va yeb-ichadilar...». Narshahiy o‘zining «Buxoro tarixi» asarida aynan shu qishloqdagi ibodatxona haqida yozadi: «Kayxusrov Romush qishlog‘ida otashparastlar ibodatxonasini qurdi. Otashparastlarning aytishlaricha, bu ibodatxona Buxorodagi otashparastlar ibodatxonalarining eng qadimiysidir». Yana uning aytishicha, butparastlarning har yili ikki marta savdo qilinadigan «Bozorimoh» degan joyida ham otashparastlar ibodatxonasi bo‘lgan ekan. «Bu joy,— deb yozadi u,— yana otashparaetlar ibodatxonasi bo‘ldi; bozor kuni odamlar bu yerga yig‘ilganlarida hammalari ibodatxonaga kirib olovga topinar edilar. Bu ibodatxona to islomiyat davrigacha bor edi, musulmonlar quvvatlanib kelgach, mazkur Moh masjidini xuddi shu joyga bino qildilar...» Narshaxiy Kashkashoi qavmi haqida yozar ekan, Qutayba ibn Muslim Buxoroni zabt etgach, otashparast mug‘lardan bo‘lgan kashkashoilar hamma narsalarini batamom arablarga qoldirib, o‘zlari shahar tashqarisida yetti yuzta ko‘shk bino qilganlari va ibodatxonalar ham qurganlari haqida ma'lumot beradi.

Akademik S. P. Tolstov boshchiligidagi arxeologiya va etnografiya ekspedpsiyasi eramizdan avvalgi IV asrga oid Jonbos qal'a, meloddan avvalgi I va melodiy III asrlarga xos Tuproqqal'a qo‘rg‘onlari ichida olovxonalar borligini aniqlagan. Jonbos qal'adagi olovxona qal'aning to‘rida joylashgan bo‘lib, qator uch xonadan iborat ekan: atrofiga supalar ishlangan katta, cho‘zinchoq xona, o‘rtasida baland supasi bor uy va ayvonga o‘xshagan joy. Ikkinchi xonada doimo muqaddas olov yonib turgan, olovning kuli ayvonga yig‘ilib, undan har tarafga olib ketilgan. Otashparastlar asosan birinchi xonada yig‘ilishgan, may ichishgan, marosimlarini o‘tkazishgan, atarbonlar orqali olovga sig‘inishgan, iltijo qilishgan.

Taxminlarga ko‘ra, olov o‘rtada bo‘lib, atrofida otashparastlar o‘tiradigan qilib qurilgan olovxonalar ham bo‘lgan. Olovxonalar zardushtiylar hayotida necha asrlar mobaynida katta o‘rin egallab kelgan. S. P. Tolstovning olovxonalarning vazifalari xususidagi fikri inobatli. Shu fikrga va boshqa manbalarga tayangan holda olovxonalar quyidagi vazifalarni bajargan deb o‘ylaymiz: birinchidan, u ibodatxona vazifasini o‘tagan, ikkinchidan, unda diniy marosim va hayitlar o‘tkazilgan, uchinchidan, zardushtiylik va uning muqaddas kitobi bo‘lmish «Avasto» mazmuni bilan bog‘liq ba'zn o‘yinlar va tomoshalar uyushtirilgan, to‘rtinchidan, yigitlar u yerda yig‘ilib, ko‘ngil ochishgan va ba'zi ijtimoiy masalalarni hal qilishgan. Boshqacha aytganda, olovxonalar ham ibodatxona, ham tomoshagoh, ham o‘ziga xos uyushma markazi vazifasini bajargan.

S. P. Tolstov quyoshdan olov, olovdan olov uyi, olov uyidan mehmonxona, mehmonxonadan choyxona kelib chiqqani haqida shunday mantiqli qilib yozadi ishonmasdan ilojingiz yo‘q. «Olov uylari», mehmonxona va choyxonalarni u erkak uylari deb ataydi va ularning o‘z davrida muhim vazifalarni bajarganini alohida qayd etadi. «Erkak uylari,— deb yozadi u,— musulmonlik davrigacha O‘rta Osiyoda keng yoyilgan va u ijtimoiy ahamiyatli maishiy hodisalardan biri bo‘lgan. Ular qadimiy zavq-shavqli sig‘inishlarning markazlari o‘laroq jamoa bo‘lib ovqatlanish va o‘yinga tushish bilan bog‘liq edi». Olim choyxonani islomgacha bo‘lgan mana shu jamoa — marosim muassasasining asrlar osha yetib kelgan ko‘rinishi, deb hisoblaydi. Zero, choyxonada shu kungacha jo‘ralar osh tayyorlashadi, o‘yin-kulgi qilishadi, askiya aytishadi, suhbat qurishadi. Ayniqsa, o‘zbeklar va tojiklar orasida hamon saqlanib kelayotgan, odatda xonadonlardagi mehmonxonalarda, shuningdek, choyxonalarda o‘tkaziladigan gap-gashtaklar ham ma'lum darajada o‘sha erkak uylari marosimlari, tomoshalari, o‘yin-kulgilarini davom ettiradi. Yaqin-yaqinlargacha jo‘ralar tomonidan mehmonxona va choyxonalarda qo‘llanilgan maxsus ermak o‘yinlar, topishmoqlar, matallar, muqallidlar, aytishuvlar, laparlar, masxarabozliklar bo‘lardi. Ular «Mehmonxona o‘yinlari» degan katta bir turkumni tashkil etgan. «Moshoba», «Yumron-qoziq», «Kadi badbaxt», «Jum-jaqa», «Laylak ilonni ovladi», «Ayiq», «Burgam», «Echkijonim», «Po‘stinim», «Chag‘alloq» o‘yinlari ana shu silsiladandir.

Bizningcha, «Podsho-vazir» o‘yini ham aslida olovxonalar bilan bog‘liq holda maydonga kelgan, keyinchalik feodalizm davri ijtimoiy munosabatlari bilan yo‘g‘rilgan va sof tomosha shaklini olgan.

O‘yin tafsiloti quyidagicha: oshiq otish, yasovul va tanlangan kishilar, “podsho va vazir” deb tayinlangan. Yasovul matodan darra yasab ishga tushgan. U o‘yindan bosh tortganlarini durra bilan jazolab turgan. Oshiq otish orqali yoki yasovulning «xushyorligi» bilan «o‘g‘ri» tutilgan. Vazir yoki yasovul bu haqda podshoga arz qilgan. Podsho besh-o‘n darra urishga amr qilib, so‘ng uni o‘ynatgan: «Ot o‘g‘risi»ga davra aylanib kishnash, «echki o‘g‘risi»ga ma'rash, «eshak o‘g‘risi»ga hangrash, «xo‘roz o‘g‘risi»ga tong saharda qichqirgan dakan va jo‘jaxo‘rozlarga taqlid qilish, «bedana o‘g‘risi»ga qafasdagi bedanalarday sayrash buyurilgan. Ba'zan, hatto ayol ko‘ylagini kiyib raqqosa bo‘lib o‘ynashga majbur qilingan. Kimdir latifa, kimdir ashula aytgan, kimdir muqallid, kimdir masxarabozlik qilgan. Hech kim o‘yin shartidan bosh tortmagan, hamma uchun podsho amri vojib bo‘lgan. Shu tarzda o‘yin ikki-uch soat davom etgan. «Podsho - vazir» o‘yin sifatida, yarim hazil-yarim chin shaklida olib borilgan. Ba'zi jo‘ralarning yig‘inlarida u ayrim hollardagina jiddiy tus olib, g‘animidan o‘ch olish, birovni tahqirlash vositasiga aylangan, xolos.

O‘yin davomida podsho bilan vazir bir-ikki marta o‘zgarishi mumkin. Shunda eskilari oddiy fuqaro darajasiga tushib, yangi hukmdorlarga itoat qiladi va ularning hukmini bajaradi.

«Podsho - vazir» o‘yini o‘zining nisbatan barqaror savol-javoblari dialog shaklida bo‘lib, podsho, vazir, yasovul, jallod, o‘g‘rilarning birmuncha kulgili qiyofalarini gavdalantirishi, turli-tuman o‘yinlar, muqallidlar, latifalar, qo‘shiqlar, raqslar, masxarabozliklar bilan sahnalarning bir-biriga ulanib turishi, kulgidan jiddiyatning, jiddiyatdan kulgining hosil bo‘lishi, jo‘ralarning voqyealarda barobar berilib ishtirok etishlari va boshqa jihatlari bilan dramani, sahna asarini eslatadi. O‘yin tarkibini, savol-javoblarini har bir er kishi bolaligidan yaxshi bilgan. Zero, o‘g‘il bolalar ham kattalarga taqlidan «Podsho-vazir» o‘ynaganlar. Shu bois omadi chopib «podsho» qilib ko‘tarilgan, «vazir» bo‘lgan, oshig‘i «so‘fi» tushgan yoinki omadi kelmay «o‘g‘ri» bo‘lib qolgan kishi bemalol o‘zini shu qiyofada his qilishi, zarur muloqotga kirishuvi, lozim gaplarni topib so‘zlashuvi talab qilgan edi. O‘yining qiziqarli chiqishi ko‘p jihatdan vazir rolining ijrochisi, uning so‘zamolligi, topog‘onligi, tashkilotchiligi, mahoratiga bog‘liq bo‘lgan. Chunki «Podsho» odatda mehmonxona to‘ridagi maxsus to‘shak yoki kursida boshiga yasama toj kiygan holda viqor bilai o‘tiradi, yasovullar unga xizmat qilib turadilar. U kam gapiradi. So‘filar va o‘g‘rilarning ham gaplari qisqa, lo‘nda bo‘ladi. Yasovul «bosh ustiga» deb farmonni ijro etadi, xolos. «Vazir» esa butun o‘yin davomida balogardon bo‘lib, podshoga axborot berib, uning farmonlarini ado etib, gunohkorlarga xilma-xil jazolar o‘ylab topib, davrani boshqarib boradi. Eng ko‘p savol-javob uning‘ yelkasiga tushadi. Vazir roli ijrochisi o‘ziga xos rejissyor hamdir. “Vazir” vazifasini keyinchalik “korformon” bajaradigan bo‘ldi.

Umuman, olganda, har kim o‘z zimmasiga tushgan qiyofani xalqning an'anaviy tasavvuridagiday gavdalantirishga harakat qilgan. Podshoning savlati, vazirning donoligi, so‘fining pokligi, o‘g‘rining quvligi, yasovulning to‘nkamijozligi ta'kidlangan. Boshqacha aytganda, jo‘ralar o‘z tabiatlaridan uzoqlashib, boshqa qiyofalarga kirishgan, ya'ni aktyorlik qilishgan va o‘yin orqali dam olishgan. Buning ustiga jazo tariqasida yoki tovon sifatida ijro etiladigan kuy, qo‘shiq, ashula, raqs, masxarabozlik, muqallid, qiziqchiliklarda ham jo‘ralarning san'atkorlik qobiliyatlari yaxshi namoyon bo‘lgan. Gap-gashtaklar, mehmonxona gurunglari, shu jumladan «Podsho-vazir» o‘yini yigitlarning qobiliyatlarini peshlab, rivojlantirib borgan.

«Podsho-vazir» o‘yini ijrosida ikki xil — kinoyali va jiddiy uslublar hukm surgan. Qinoyali uslubda har bir ijrochi, ishtirokchi o‘zini goh chin, goh hazil holatda tutgan, o‘zining jiddiy gaplari, jiddiy holatlariga ham kinoya (kulgi) ko‘zi bilan qaragan. Ammo kam bo‘lsada, har qalay uchrab turuvchi jiddiy uslubda har kim o‘z gapini puxta o‘ylab, keyin so‘ylagan, holatlari jiddiy, dramatik, ba'zida fojiali vositalar bilan ifoda qilingan.

Mazkur o‘yin-tomosha tojik, turkman, qoraqalpoq, ozarbayjon birodarlarimiz hayotida ham uchraydi. Tojik olimi N. Nurjoinov o‘yinni pesa shaklida yozib olib, o‘zining «Dramai xalqii tojik» (Dushanbe, 1985) kitobida nashr qilgan. K. Kerimiyning ma'lumotiga ko‘ra, turkmanlar orasida ham «Podsho-vazir» o‘yini bo‘lib, u o‘tov ichidagina emas, ochiq maydonda ham uyushtirilgan ekan. T. Qilichev tomoshaning Xorazmdagi ko‘rinishi tafsilotini va sharhini beradi. Ozarbayjonda yangi yil munosabati bilan ayollar o‘z shohlarini saylab, taxtga o‘tirgizar ekan. Vazir ham, boshqa timsollar, tomoshabinlar ham ayollardan bo‘lgan ekan. Ozarbayjon teatrshunosi M. Allaxverdiev o‘z tadqiqotlarida bu to‘g‘rida fikr yuritadi.

Xulosa qilib aytganda ilmiy adabiyotdagi fikr-mulohazalar asosida chindan ham «podsho-vazir», «olov uyi» tomoshasi sifatida paydo bo‘lib, o‘zida ajdodlarimiz hayotida ro‘y bergan davriy o‘zgarishlarni, turli odatlarni aks ettiruvchi tomosha – o‘yin, shakli ekanligiga amin bo‘lamiz. Unda demokratiya yo‘li bilan hukmdorni saylash, podsholik taxtini bir kunga el saylagan odamga tortiq qilish odati («bir kunlik shoh» motivi) o‘z ifodasini topganligi bilan qiziqani tomoshaga aylangan.