O’quv materiallari

Islomiy marosimlar va tomoshalar. VII asrda “Barchamiz Alloxning qulimiz, bandaning egasi Alloh, u yaratuvchi va mexribon” degan falsafa inson ongidagi qulikka qarash isyon edi. Bu falsafa dunyoni xamda dunyoqarashni o‘zgartirib yuborgan Islom dini bo‘lib, tezda qalblarini va dunyoni egalladi. “Allox go‘zal va u go‘zalikni yoqtiradi” degan tushuncha esa tasavvurnigina emas balki tafakkurni xam o‘zgartirib yuboradi. Zero, islom ilm-fanga, ma'rifatga keng rag‘bat ko‘rsatdi. Qur'oni Karimning ilk nozil bo‘lgan oyati ham «Iqro»-«O‘qi» edi. Payg‘ambarimiz Muhammad sallalohu alayhi vassalam (c.a.v) «O‘qiyolmayman» deganlarida Allohdan bir necha bor «Yaratganning nomi bilan o‘qi» degan jarangdor da'vatlar yangragan ekan. Shundan boshlab musulmonlar Allohning Muqaddas so‘zlarini o‘qishga, u yaratgan borliq – go‘zalliklarni anglashga kirishib ketdi. Islom ta'limoti, shariat talablari xayotga tobora chuqurroq kirib borgan sari “Avesto” va otashparastlik bilan bog‘liq marosimlarga barxam berildi. Chunki, Alloxni yagona deb bilgan, uni yer, suv, quyosh va havoni, ya'ni borliqni egasi deb tan olgan mo‘minlar uchun olovga, quyoshga, suvga, umuman Alloxdan o‘zgaga sig‘inishga barxam berila boshladi. Bu talablar sig‘inish turlari bo‘lgan tomoshalar va bayramlarni to‘xtatdi. Erkaklar va ayollar o‘rtasidagi munosabat Islom shariati qoidalari bo‘yicha qayta ko‘rib chiqildi. Ko‘nglini ochish uchun faqat Alloxni eslashi va unga qalbni ochish lozim. Chunki, ko‘ngil Alloxni mulki, u insonga ko‘ngil berdi va uning to‘ridan o‘ziga joy ajratdi. Bu tushuncha xam ko‘ngil ochish xursandchilik zerikishga qarshi ermak topish tomosha ko‘rish va ko‘rsatish maslalarini qayta ko‘rib chiqishnilar taqazo etardi. Islom, insonni quloq bilan eshitib qabul qiladigan – tovush, so‘z, musiqa, g‘azal, bitiklar va ko‘z bilan ko‘rish orqali xis-tuyg‘ularni qo‘zg‘ab, Allox yaratgan ongga ta'sir o‘tkazadigan tilsimiy tizimni tomoshaga aylantira oldi. Natijada, o‘zgacha bo‘lgan tomosha turlaridagi – o‘yin, ermak, nag‘ma, va qiliqga barxam berdi. Tomoshani – Islom aqidalrini ulug‘laydigan, uni falsafasini ochadigan va moxiyatini chuqirroq anglashga xizmat qiladigan tadbirga aylantirdi. Ilohiy va dunyoviy jihatdan qa'tiy qonun-qoidalarga asoslangan Islom, yuqorida aytganimizdek, eng avvalo, ilm-fan dasturiga tayanadi. Islom insonni ijtimoiy faollikka, musulmon jamoalariga, hatto nomusulmon qavmlarga hurmat bilan qarashga, ma'rifatli bo‘lishga da'vat qiladi. Shu bois Islom ilm-ma'rifatli kishilargagina o‘z «sir»ini ochadi: «Avvalu ma xolaho — allohul-aqla» Alloh yaratgan ilk narsa Ongdir.

Musulmon e'tiqodiga ko‘ra Odam o‘z yaratgan egasi Alloh taolo bilan fazodan tashqarida, aynan olam paydo bo‘lmasdan avval uchrashib ahdlashgan. Bu uchrashuv islom madaniyatining markaziy voqyeasi hisoblanadi. Bu uchrashuv muhaddas Qur'oni Karim xabarlari bo‘yicha Abadiiylik ibtidosida zohir bo‘lgan. Alloh taolo bo‘lajak insoniyatga — Odam ato avlodlariga «Sizlarning parvardigoringiz men emasmi?» degan savol bilan murojaat qiladi. Tafsirchilar ta'kidlashicha, bu savolga: «Ha, biz bunga guvohlik beramiz», deb shodiyona javob qaytarilgan.

Alloh bilan bo‘lgan ilk Ahdni Ibrohim (Avram) payg‘ambar qabul qildi. Ibrohim ummatlarini yakka-yolg‘iz Allohni tanishga da'vat etdi. Undan boshlangan yahudo, yaxudiylik, isaviylik, islom e'tiqodlari insoniyat o‘z tarixiy taraqqiyoti davomida yaratgan ma'naviy-axloqiy madaniyat va estetik tafakkurning ajralmas tarkibiy qismlariga aylandi.

Ibrohimdan boshlangan ma'rifat, go‘zallikni o‘ziga xos mushohada tarzi, muqaddas samoviy hodisalar, ahli payg‘ambarlar va ularga Alloh yuborgan kitoblar, islomda katta tarixiy mavqye kasb etsada, bular ibodat, riyozat bilan Alloh jamoliga yetish, uning vahiylari orqali «u dunyo» ni bilish degan tushuncha doirasida o‘rganiladi. Islom madaniyatida Qur'oni karim «sir», «tilsimot», «shior» deb qaraladiki, gap bu yerda inson taqdirining Alloh nigohi oldida chorasizligi haqidadir. Jaloliddin Rumiy hazratlari Qur'oni Karim aslida yopiq matndir, uni fahat tafsir qilish tushuntirish mumkin, ammo tushunish mumkin emas, degan ekanlar. Rumiy Qur'onning bu sirliligini chodraga o‘ralgan ayol siriga qiyoslaydilar: agar kimdir chodrani ko‘tarishga urinsa, ayol unga «Sen izlayotgan narsa — go‘zallik men emasman» deydi. Shu bois Islom madaniyati, jumladan, islom estetikasining negizini tafsir an'anasi — tafsir, ya'ni — sharh kitoblari, jimjimador naqsh, sirli-sinoatli she'riyat, musiqa va kitob va uni bezash san'ati tashkil etadi. Nafaqat islom madaniyatini, balki Qur'oni Karimdagi sir-sinoatlar bilan jilolangan, nurlantirilgan mumtoz san'at asarlarini chuqur tushunmasligimizning boisi ham shunda. Demak, Qur'oni Karim suralari va oyatlarini, Hadis kitoblarini, ularga yozilgan tafsir sharhlarni o‘rganmay, bilmay turib nafaqat Navoiyni, balki bir yarim ming yil davomida faoliyat ko‘rsatgan, ijod qilgan islom mutafakkirlari asarlarini, islomdan bahra olgan ilohiy va dunyoviy fanlarni, falsafa, tarix, she'riyat, me'morchilik, axloq, urf-odatlarning mohiyatini tushunishimiz qiyin. Shuningdek, uning xayitlarini, xaj bilan bog‘liq udimlarini, qurbonlik va aqiqalarini ham to‘g‘ri bajarishimiz qiyin kechmoqda.