O’quv materiallari mavzu: hayvolar morfologiya fanini mazmuni, mohiyati va vazifalari

Skelet muskullarining ontogenezi
Tana va oyoqlardagi muskullar embrion rivojlanishi davrida miotom qatlamidan kelib chiqadi. Bular oldin umurtqa pog‘onasi atrofida paydo bo‘ladi, keyinchalik esa muskul tutamchalariga, masalan, ko‘krak hamda qorin devori va oldingi hamda ketingi oyoqlarning muskullariga bo‘linib, bosh tomonga o‘tadi. Oldingi oyoq muskullarini hosil qilishda 5 ta, ketingi oyoq muskullarini hosil qilishda esa 8 ta muskul tutamchasi qatnashadi. Bulardan oldin umumiy mukul kurtagi, keyinchalik esa ayrim muskullar paydo bo‘lib, ular oyoq bo‘g‘imlariga qarab tarmoqlanadi.
Bosh atrofi muskullari visseral muskullardir. Bular jabra yoylari ro‘parasida mezodermadan hosil bo‘ladi. Masalan, chaynash muskullari birinchi jabra yoyining ro‘parasida paydo bo‘lib, bosh miya nervining V jufti bilan harakatlanadi. YUz bo‘limi muskullari esa til osti muskullarining kurtagi hisoblanib, VII juft bosh miya nervlari bilan harakatlanadi. Trapetsiyasimon ko‘krak – bosh muskullari ham visseral muskullarga kirib, ular XI juft nerv bilan harakatlanadi.
Ichak devorining muskullari visseral varaqning yon mezoderma qatlamidan; terining silliq muskuli esa dermatomdan hosil bo‘ladi. Siydik va jinsiy organlarning muskullari mezenximadan hosil bo‘ladi. Ter va sut bezlarining silliq muskullari ektodermaning asosiy qismidan kelib chiqadi. Ba’zi organlarda, masalan, kavsh qaytaruvchi hayvonlarning qizilo‘ngachi, tomoq va hokazolarda silliq muskullar ko‘ndalang – targ‘il muskullarga aylanadi.
5. Amaliy mashg`ulot.
MAVZU: TERI QOPLAMASINING ANATOMIK TUZILISHI VA TERI HOSILA ORGANLARI


Teri qoplami – Integumentum commune, ya’ni teri hayvonlar tanasini tashqi tomondan o‘rab turadigan, murakkab tuzilgan pardadir. Organizmning tashqi muhit bilan bog‘lanishida ham teri muhim rol o‘ynaydi, chunki hayvon organizmi tashqi muhit ta’sirlarini sezadi va unga tegishli javob beradi. Teri qoplami organizmni har qanday mikrob, bakteriya va boshqa yot narsalardan saqlash uchun ham katta to‘siq hisoblanadi. Teri retseptor (qabul qiluvchi) nerv hujayralarining uchlari orqali ichki organlarni tashqi muhit bilan bog‘lab, ularning bir butunligini ta’minlaydi. Teri qoplami faqat himoya vazifasini emas, balki ta’sirini sezish vazifasini ham bajaradi. Teri qoplami ko‘pgina fiziologik funksiyalarni bajarishi bilan bir qatorda organizmning muhim sistemalari: masalan, siydik ayirish organlariga yordam beruvchi ter bezlari orqali, qon aylanish sistemasi bilan, o‘zidagi juda ko‘p qon tomirlari orqali nafas olish organlari bilan ham chambarchas bog‘langandir. Suvda va quruqda yashovchi hayvonlarning uchdan ikki qismi teri orqali nafas oladi.
Teri qoplami tana to‘qimalarini qurib qolishdan, har qanday ximiyaviy ta’sirdan, sovuq va issiqdan saqlashda ham muhim vazifa bajaradi. Teri yog‘larni va zapas qonni saqlashda ham katta rol o‘ynaydi. Teri turli sharoitda yashaydigan hayvonlarda har xil tuzilgan va shu sharoitga moslashgan bo‘ladi. Masalan, baliqlar terisi qushlarnikidan, ularniki esa sut emizuvchilarnikidan butunlay farq qiladi, chunki baliqlar terisi muguzlashgan tangachalar bilan qoplangan, suvda suzganda ular yirtilib ketmaydi, qushlarning terisi har xil par bilan qoplangan bo‘lib, uchish uchun moslashgan bo‘ladi. Sut emizuvchilar terisi ham har xil – mayin, dag‘al, nina shaklidagi (tipratikanda) jun bilan qoplangan.
Teri qoplamining o‘zgarishidan bir qancha muhim hosilalar kelib chiqadi. Ular organizmda xilma – xil funksiya bajaradi. SHox moddaga aylangan (tuyoq, shox, tirnoq, pix, jun, tish, sut bezlari, yumshoq tovon, ter, yog‘ moy bezlari) ana shunday organlarga kiradi. YOg‘ bezlari yog‘li suyuqlik ishlab chiqaradi va terini qurib qolishdan va elastik holatda saqlaydi. YOg‘ bezlari zapas yog‘ to‘playdi, sut bezlari esa yangi tug‘ilgan bolaning o‘sishi uchun eng zarur bo‘lgan sut ishlab chiqaradi va hokazo.