|
Gidroelektr stansiyalar
Gidro elektr stansiyalari – GES lar eng keng tarqalgan elektr stansiyalari bo'lib, suv oqimidagi energiyani elektr energiyasiga aylantirib beruvchi inshootlar va jihozlar majmuidir. Ular ko'pincha daryolarda, to'g'on va suv omborlarida quriladi. Elektr energiya ishlab chiqarish samaradorligi ikki omilga bog'liq: Gidro elektr stansiya butun yil mobaynida suv bilan uzluksiz ta'minlanishi va nishablikda joylashishi zarur. Gidro elektr stansiyalarning bir qancha qulay va noqulay tomonlari bor. Masalan, ishlab chiqarilayotgan elektr energiyasining tannarxi arzon, boshqa elektr stansiyalariga qaraganda ekologik zarari kamroq. Noqulay jihati – suv omborlari juda katta maydonni egallaydi, gidro elektr stansiya qurilishi nisbatan ko'p mablag' talab qiladi. Biroq har qanday elektr stansiyasidan yagona ustunlik jihati bor – Gidro elektr stansiyalar qayta tiklanuvchi manba bilan ishlaydi. Masalan, issiqlik elektr stansiyalarining manbasi bir kun kelib tugashi mumkin. Lekin gidro elektr stansiyalarda sarflanayotgan suv tabiiy ravishda har yili qayta to'planadi. Gidro elektr stansiyalarning ishlash tarzi juda oson. Gidrotexnik jihozlar suvni ma'lum bosimda jo'natib turadi. Bu suv maxsus quvurlardagi parraklarga kelib uriladi va generatorlarni harakatga keltiradi. Natijada elektr energiyasi paydo bo'ladi. Hisob – kitoblarga qaraganda gidroenergetika jahonda ishlab chiqarilayotgan elektr energiyasining 63 foizini yetkazib beradi. kichik gidro elektr stansiyalаr ishlаtilishidа dаryoning flоrаsi vа fаunаsidаn o’zgаrmаydi vа biоlоgik turlаrning kаmаyishigа оlib kеlmаydi. Kаttа gidro elektr stansiyalаrdаgi kаbi kichik quvvаtli gidrоstаntsiyalаr qishlоq хo’jаligi yerlаrining suv bоsimigа dаryo qirg’оqlаrigа tegishli yerlаr gidrоlоgik rеjimini o’zgаrtirmаydi. Yaqin vaqtlargacha ko'plab davlatlar atom energetikasiga elektr quvvatini uzilishlarsiz yetkazib berishning yagona varianti sifatida qaragandi. Biroq, hozirgi paytda gidro elektr stansiyalarning rivoji ancha samarali usul sanaladi. 2016-yilda gidro energetika jahondagi qayta tiklanuvchi elektr quvvatining 63 foizi, va ummuman barcha elektr energiyasining 17 foizi bilan ta'minlab berdi. Bu sohada Xitoy, Kanada va Braziliya yetakchilikni ushlab turibdi. Yaqin o'n yil ichida boshqa mamlakatlar ham qayta tiklanuvchi energiya salohiyatiga ko'proq e'tibor qaratishni boshlaydi. Agarda muvoffoqiyatga erishiladigan bo'lsa, insoniyatni toza va qariyb bepul elektr quvvati davri kutmoqda. Mamalakatimizda mikro gidro elektr stansiyalari ham talaygina ularning asosiy abzalligi, narxining arzonligi va biror joydan boshqa joyga ko'çhirib o'tkazish mumkinligidir. Mikro gidro elektr stansiyasi suv oqimining kinetik energiyasini elektr energiyasiga aylantirib beradi. Agarda suvning yo'nalishi o'zgarsa, uni bemalol boshqa joyga koçhirib o'tish mumkin. Bunday mikro gidro elektr stansiyalar tadbirkor va fermerlar uchun juda qulay va ko'p ishchi kuchi talab etmaydi. Eng asosiysi esa atrof-muhitga va suvga ummuman zarar yetkazmaydi. Gidrotexnik inshootlar to’g’on yonidagi, derivatsion va aralash turlarga bo’linadi. To’g’on yonidagi GESlarda to’g’on yordamida suv sathi ko’tarilib, kerakli bosim hosil qilinadi.
To’g’on yonida;
To’g’ondan chetroqda;
To’g’ondan pastda, daryo o’zanida.
To’g’on yonida va daryo o’zanida quraladigan GESlarda suv bosimini to’g’on hosil qiladi. Bunday GESlar suvi ko’p bo’lgan, tekis oqadigan tog’ daryolariga, soyliklarning toraygan joyiga quriladi. Bularga Qayroqqum, Tuyamo’yin va Chordara GESlarini ko’rsatish mumkin. Derivatsion GESlar o’rta va yuqori bosimli bo’lib, bosim derivatsiya kanali yordamida hosil qilinadi. Bunday GESlarga Chorvoq, Farhod va BO’zsuv kanalidagi GESlar kiradi. [6] Aralash GESlarda bosim, asosan, daryodagi gidrotexnikainshootlari va qisman derivatsiya kanali yordamida hosil qilinadi. Ges inshootlar majmuiga daryo o’zanini to’sib bosim hosil qiladigan bosh inshoot (to’g’on), GES binosiga suv yetkazib beradigan kanal, stansiya bosim uzeli yoki bosim suv quvuri, suv sathini va sarfini tartibga solib turadigan, ortiqcha suvni chiqarib tashlaydigan va boshqa vazifalarni bajaruvchi avtomatik qurilmalardaniborat inshootlar; suv energiyasini bevosita elektr energiyasiga aylantirib beradigan gidroagregat o’rnatilgan mashina zali va foydalanib bo’lingan suvni chiqarib tashlaydigan inshootlar kiradi. Maxsus gidrotexnika inshootalari bilan GES turbinalariga keltirilgan suv turbinaning ish g’ildiragini, unga o’rnatilgan o’qni va o’q bilan biriktirilgan generatorni aylantirishi natijasida elektr energiyasi hosil bo’ladi. Elektr energiya maxsus qurilmalar yordamida iste’molchilarga yetkazib beriladi. Hozirgi barcha GES larning ishi avtomatlashtirilgan. Bir necha avtomatlashtirilgan GESlar uzoqdan turib boshqariladi. GES ning belgilangan quvvatiga ko’ra kam, o’rta va katta quvvatli xillarga bo’linadi. Daryoning energetika resurslaridan to’laroq foydalanish uchun GESlar kaskad tarzida, ya’ni daryo oqimi bo’yicha ma’lum masofada joylashtiriladi. [13]
Yuqоridаgilаrni inоbаtgа оlib hаmdа o’zbеkistоn gidrоpоtеnsiyalidаgi ishlаtilmаyotgаn zаhirаlаrni ishgа tushirish mikrо vа kichik gidro elektr stansiyalаr lоyihаsi vа qurilishini jаdаllаshtirish eng dоlzаrb ekоlоgik tоzа elektr energiyasi bo’lib, ishlаb chiqаrishgа kаttа istiqbоl tug’dirаdi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
