O’quv darslik

Ba’zi retinoidlarni kimyoviy tuzilishi 
 
Retinol (trans-) 
Tretinoin (trans-) 

---

- 656 -
Izotretinoin (sis-)
Etretinat 
Vitamin A yetishmasligida teri va shilliq qavatlar barerlarining buzilishi 
organizmni 
infeksiyalanishini 
yallig‘lanish jarayonlarini rivojlanishini 
osonlashtiradi. Yaralarning granulyasiyasi, epiteliyzatsiyasi bitishi susayadi. 
Avitaminoz A gipoxrom anemiyasi rivojlanishiga olib kelishi mumkin. 
Infeksiyalarga organizm rezistenligini ortishi extimol vitamin A ni 
immunitetga rag‘batlantiruvchi ta’siri bilan bog‘liq. Shunday ta’sir o‘simtalarni 
rivojlanishini oldini olishda ham ijobiy axamiyatga ega ekanligi inkor etilmaydi. 
Vitamin A asosan ingichka ichakda so‘riladi. Uni dispergatsiyalanishi va 
absorbsiyasi uchun safro javxalari lozim. Shu sababdan safro ajralishini 
yetishmovchiligida gipovitaminoz A rivojlanishi mumkin. Bunday holatlarda 
vitamin A preparatlarini parenteral yo‘l bilan kiritish lozim. So‘rilgan vitamin A 
limfa yo‘llari bilan jigarga tushadi va u erda retinol palmitat
4
ko‘rinishida katta 
miqdorda depolanadi. Qonga ajralgan retinol zardob oqsillari bilan bog‘lanadi 
va ular uni to‘qimalarga transportlanishini ta’minlaydilar. Organizmda vitamin
A butkul kimyoviy o‘zgarishlarga duchor bo‘ladi. Bunda hosil bo‘lgan 
metabolitlar va kon’yugatlar buyrak va ichak orqali ajraladi. 
Ovqat maxsulotlari bilan kiritilayotgan karotinlar ichakning shilliq qavatida 
vitamin A ga aylanadilar ana shu vaqtdan boshlab ular biologik faollikga 
erishadi. 
Vitamin A va karotin preparatlarini A vitamin yetishmovchiligini davolash va 
oldini olish, ba’zi teri xastaliklari (muguzlanish jarayonini buzilishida), ko‘zning 
to‘r va shox pardasining qator patologik holatlarida, kuyishni, sovuq olishni 
davolash, yuqumli kasaliklar, me’da – ichak traktining ba’zi patologiyalarida 

---

- 657 -
qo‘llaniladi. Vitamin A preparatlari ichishga, mushak ichiga kiritishga va 
mahaliy qo‘llash uchun buyuriladi. Milligramlarda va xalqaro birliklarda (ME) 
dozalanadi. 1 mg vitamin A da 3300 ME (1 ME 0.3 mkg ga teng) bor. A vitamin 
faolligiga ega preparatlar sifatida
1
Pigment bo‘lib, birinchi marta sabzidan olingani uchun unga uni nomi 
berilgan. Lotinchada sarota - sabzi 
4
Ichakga tushgandan to jigarda depolanguncha vitamin A qator gidroliz 
reesterifikatsiya sikllarnini o‘tadi.
5
Alimentar gipervitaminoz bo‘lishi mumkin (masalan katta miqdorda vitamin A 
tutgan oq ayiq , kit, tyulenning jigarini tanovul qilganda) 
6
Suyaklarning diffuz qalinlashishi. 
har – xil dori shakllari chiqariladi: retinol atsetat va retinol palmitat, vitamin A 
kotsentrati, baliq moyi preparati, chakanda yog‘i (tarkibida karotin, karotinoidlar 
va boshqa birikmalar bor). 
Vitamin A ni katta dozalarda davomli qo‘llash o‘tkir yoki surunkali 
gipervitaminozga
1
olib kelishi mumkin. O‘tkir zaxarlanishda bosh og‘rig‘i, 
uyqusirash, ko‘ngil aynash, qayt qilish, yorug‘likdan qo‘rqish, trishish 
kuzatiladi. Surunkali A gipervitaminozda terining jarohatlanishi (terining 
qurishi, dog‘lar paydo bo‘lishi), sochni to‘kilishi, tirnoqning mo‘rtlashishi, 
suyak va bo‘g‘inlar og‘rishi yuzaga keladi, giperostoz
2
(ayniqsa bolalarda), 
jigar va qora taloqni kattalashishi, dispepsik holatlar, bosh og‘rig‘i kuzatiladi. 
Gipervitaminozni davolash vitamin A ni qabul qilishni to‘xtatishdan iboratdir.
 
Keyingi ikki o‘n yillikda retinol metabolitlari va uning sintetik hosilalari katta 
darajada diqqatni o‘ziga tortdi. Bu guruh moddalarni retinoidlar nomi bilan 
atashadilar. Ular hujayralar yadrosida joylashgan retinoev kislotasiga sezgir 

---

- 658 -
bo‘lgan maxsus retseptorlarga ta’sir etadilar. Retinoidlar bir qator teri 
xastaliklari – akne(xusunbuzar), psoriaz, keratizatsiya jarayonini buzilishida 
(masalan ixtiozda) va boshqalarda samarador ekanligi ko‘rsatilgan. Ko‘pgina 
preparatlar surtmalar, kremlar, losonlar, gel, eritmalar ko‘rinishida mahalliy 
qo‘llaniladi. Tretinoin (retinoev kislotasi, vesanoid)ulardan biridir. Uning 
shifobaxsh ta’siri yog‘ bezlarini sekeretsiyasini kamayishi, keratinizatsiyani 
meyyorlashishi yallig‘lanishni kamayishi bilan bog‘liq. Epidermis orqali 
preparatning 10% kamrog‘i o‘tadi, shuning uchun rezorbtiv ta’sir rivojlanmaydi. 
Ko‘proq akneni davolashda qo‘llaniladi. Akneni rivojlanishida Propioni 
bacterium 
acnes 
qatnashishini 
inobatga 
olib 
retinoidlarni 
ko‘proq 
antibiotiklar(tetrsiklin, eritromitsin) bilan birgalikda qo‘llaniladi. Tretinoinni 
mahalliy qo‘llashda nohush ta’sir sifatida maxalliy yallig‘lanish(qizarish), 
terining qurishi va sho‘rlashishi kuzatiladi.
 
Sistemali ta’sir ko‘rsatish uchun tretinoinning vesanoid preparati mavjud. 
Akneni 
og‘ir 
kechishda 
rezorbtiv 
ta’sirli 
retinoidlar, 
ayniqsa 
izotretionin(roakkuton) beriladi. U yog‘ bezlarini funksiyasning to‘xtashi va ular 
hajmini kamaytiradi. Preparat me’da – ichak traktidan yaxshi so‘riladi. Biologik 
o‘zlashtirilish darajasi -20%. Yuqori darajada qon zardobi oqsillari bilan 
bog‘lanadi.
= 10-20s. Jigarda metabolitlar va kon’yugatlar hosil bo‘ladi. Izotretionin va 
uning parnchalanishi mahsulotlari jigar va buyrak orqali ajraladi. Izotretioninni 
ichiladi. Mahalliy qo‘llaganda u samarasiz. 
Bir qator nohush ta’sirlarni yuzaga keltiradi:shilliq qavatlar va terini qurishi (shu 
jumladan ko‘zning ham), qichishish, alopetsiya, mioptiya, artralgiya va 
boshqalar. Eksprementda izotretionin va ko‘pgina boshqa retinoidlar teratogen 
ta’sir ko‘rsatadilar. Shu sababdan tug‘ish yoshidagi ayollarga preparatni tavsiya 
etishdan avval homilador emasliklarini aniq bilish zarur.Bundan tashqari 
davolashni boshlashdan 1 oy avval, davolashni butun davrida va uni 
tugatgandan 2 oy keyingacha kontratsepsiyani 100% ta’minlash zarur. Retinolni 

---

- 659 -
sintetik aromatik hosilalariga etretinat(tigazon) mansubdir. U ovqat hazm qilish
traktidan yaxshi so‘riladi. Biologik o‘zlashtirilish darajasi -50%. Asosiy 
xossalari bo‘yicha preparat izotretininga o‘xshash. Yuqori
1
Alimentar gipervitaminoz bo‘lishi mumkin (masalan: katta miqdorda 
vitamin A tutgan oq ayiq, kit, tyulen jigarini tanovul qilganda) 
2
Suyaklarni difuz qalinlashishi.
lipofillikka ega. Organizmda uzoq muddat (2-3 yilgacha) ushlanib qoladi.
≈100 kun. Organizmda etretionatdan faol metabolit atsitretin
1
( ≈2 kun) hosil 
bo‘ladi. Ammo u esterifikatsiyalanib qaytadan etretinatga aylanadi. 
Izotretioninga qaraganda ko‘proq alopetsiya, terini sho‘rlashishi, jigar 
funksiyalarini buzilishi, giperlipidemiyani yuzaga keltiradi; eng taxlikali 
nohush ta’siri bu teratogenlik xossasi bilan bog‘liq.
Retinoidlarga bo‘lgan qiziqish nafaqat ularni dermatologik amaliyotida 
muvoffaqiyat bilan qo‘llanishi bilan bog‘liq. Bu guruh preparatlarini har-xil 
o‘sma xastaliklarini davolash va oldini olishda ham istiqbolligi ekanligi 
ko‘rsatilgan. Bu teri raki va rak oldi holatlari, ko‘pgina gemoblastozlar, hamda 

---

- 660 -
ba’zi salmoqli o‘smalarga tegishlidir. Ammo retinoidllarning blastomalarga 
qarshi faolligi keng maqomda sinchiklab tadqiqot o‘tkazishni talab etadi. 
Samaradorligi yuqori va bezarar yangi retinoidlarni izlab topish davom 
etmoqda.