O’quv darslik

 
Yog‘da eruvchi vitaminlarning preparatlari. 
Bu gurux vitaminlari A, D, E, K vitaminlarni mujassamlashtiradilar (2 jadvalga 
qarang).
Vitamin A
tuzilishi bo‘yicha bir-biriga yaqin birikmalarni: retinol(vitamin
A-spirt, vitamin A, akseroftol), degidroretinol(vitamin A
2
), retinal (retinen, 
vitamin A-aldegid), retinoev kislotasi (vitamin A-kislota) va ularning efirlari 
hamda fazoviy izomerlarni o‘z ichiga oladi. Vitamin A (palmitat efiri 
ko‘rinishada) hayvonlar mahsulotlarida: baliq yog‘i (treska, paltus, dengiz 
okuni) jigar, mol suti boshqa sut maxsulotlarida bo‘ladi.
Har – xil o‘simliklar va qisman xayvon maxsulotlarida A – provitaminlari-
karotinlar
1
(α-, β-,γ- izomerlar) bo‘ladi. Organizmda ular vitamin A ga aylanadi.
 
Eng ko‘p tarqalgan va eng faol izomer bu β – karotindir. Bir molekula β– 
karotinni fermentativ parchalanishi (gidrolizi) ikkita molekula vitamin A hosil 
bo‘lishiga olib keladi. Karotin ko‘p miqdorda sabzi, petrushka, shovul, ismaloq, 
qizil mevali chetan, na’matak, o‘riklarda bo‘ladi. 
Vitamin A modda almashinuviga ta’sirining asosiy yo‘nalishi aniqlanmagan. 
Extimol u oksidlanish – qaytarilish jarayonlarda muxim rol o‘ynaydi (juda ko‘p 
to‘yinmagan bog‘lar hisobiga). Vitamin A mukopolisaxaridlar, oqsillari va 
lipidlar sintezida qatnashishi haqida ma’lumotlar mavjud. Vitamin A 
fotoretsepsiya 
uchun 
muhim 
ahamiyatga 
ega, 
chunki 
vitamin 
A 
yetishmovchiligida qorong‘uga adaptatsiya buzilishi rivojlanadi (bunday holatni 
gemerolopoiya yoki shabko‘rlik deb ataladi). Buning sababi quydagicha: 
ko‘zning to‘r pardasida kuchsiz yorug‘likka sezgir maxsus hujayralar bo‘lib

---

- 654 -
1
O‘simliklarda bo‘ladigan sariq va qovoq rang pigmentlar, glikozidlar sinifiga 
mansubdir 
2
Vitamin U ning nomi lotincha Ulcus – yara bilan bog‘liq. 
tayoqchalar opsin oqsili bilan bog‘langan Retinol (vitamin A ning aldegid 
shakli) dan tashkil topgan yorug‘likka sezgir pigment bor. Yorug‘lik nuri 
ta’sirida bu kompleks parchalanadi va keyin nerv impulsi hosil bo‘ladi. Avvalo 
bir qator oraliq maxsulotlar birikmalari xosil bo‘ladi. Bu patologik jarayon 
retinol va opsin ajralishi bilan tugaydi. Shundan keyin degidrogenaza fermenti 
ta’sirida retonol vitamin A gacha qaytariladi. Qrong‘uda vitamin A dan ko‘rish 
purpurasi shiddatli ravishda resintezlanadi va bu past yoritilgan holatda ko‘z 
o‘tkirligini oshiradi. Ko‘z purpuri (rodopsin) ni almashinuvini soddalashtirilgan 
asosiy bosqichlari 1- chizmada keltirilgan 
+2N -2H 
Кўз пурпури 
родопсин 
Ретиналь 
(Вита- 
мин А ни 
альдегид
шакли) 
Оқсил 
Витамин А 
(ретиноль) 
опсин 
(оқсил) 

---

- 655 -
1. Chizma. Ko‘rish purpuri almashinuvini asosiy bosqichlari. 
Vitamin A yetishmovchiligiga gemerolopiyadan tashqari shilliq qavatlar va teri 
epiteliysini shikastlinis xosdir. Bunda har xil ko‘rinishli epiteliylar ko‘p qavatli 
yassiga aylanadi. Muguzlanish jarayoni kuchayadi. Teri quruqlashadi, 
tugunchasimon toshmalar toshadi, teri po‘st tashlaydi. Ko‘zning shilliq pardasi 
jarohatlanadi. So‘lak bezlarining so‘lak ajratishi kamayadi. Ko‘zning shox 
pardasi quruqlashadi (kseroftalmiya
2
) va u avitaminoz A da shox pardani 
yumshashi va nekroziga (keratomalyasiya
3
) olib kelish mumkin. Og‘ir hollarda 
ko‘r bo‘lib qolishiga sabab bo‘lishi mumkin. Bundan tashqari yuqori nafas 
yo‘llarining me’da ichak trakti, peshob ajralishi va jinsiy azolar sistemasining 
shikastlanishi mumkin.
2
Grekchadan xeros – quruq, ophtalmos - ko‘z. 
3
Grekchadan keras –shox, malacia – yumshash