O‘qitish metodikasi o‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan o‘quv qo‘llanma sifatida tavsiya etilgan

Agar bolalarni mustaqil fikrlashga o‘rgatmoqchi bo‘lsak, 
eng avvalo, ularni ertaklar to‘qishga, sarguzashtlar tuzishga un-

---

76
77
dash kerak. Fikrni faqat yangi, avval uchramagan, tortishuvlarga 
sabab bo‘ladigan masalalarga sarflash lozim. Zerikish – fikrning 
dushmani
»
32
, – degan edi italiyalik ertakchi adib J. Rodari.
Ko‘pincha, ta’lim amaliyotida o‘quvchiga tayyor bilimlarni 
«yig‘ib oluvchi»lik roli topshiriladi. Ta’limning bunday bir yoqla
-
ma tashkil etilishi xotiraning mexanik faoliyatiga tayangan bo‘lib 
unda tuyg‘ular, fikrlar ishtirok etmaydi, binobarin, bunday ta’lim 
o‘quvchini faol ijodiy ishlashga o‘rgatmaydi. 
Inson psixologiyasi yuzasidan olib borilgan tadqiqotlardan 
ma’lumki, o‘quvchi bir narsani ikki marta eshitishni xushlamay
-
di. Vaholanki, ta’lim tizimida, hatto, bugun ham o‘quvchi bitta 
ma’lumotga kamida to‘rt marta – o‘quv materiali yangi mavzu sifa-
tida tushuntirilganda, u mustahkamlanganda, uy vazifasini bajarish 
mobaynida va keyingi darsda javob berish jarayonida to‘qnashadi. 
Hamma darslarning uy vazifasini so‘rash, yangi mavzu bayoni, 
uni mustahkamlash va uyga topshiriq berish tarzida bir xil tizimda 
olib borilishi boladagi qiziquvchanlikni susaytirib, ta’lim-tarbiya 
jarayonini zerikarli qilib qo‘yadi. Darslar o‘quvchining qiziqish va 
istaklariga muvofiq tashkil qilingandagina samarali bo‘ladi. 
O‘qituvchi o‘quvchilarni mustaqil fikrlashga o‘rgatish maqsa
-
dida tashkil qilingan adabiyot darslarida ularga ma’lum vaqt ichida 
bajarilishi lozim bo‘lgan topshiriq beradi. Masalan, 8-sinfda Ali-
sher Navoiy va Nodiraning umrbayoni hamda g‘azallari o‘rganilib, 
o‘quvchilar shoirlar uslubini bir qadar farqlaydigan bo‘lganlaridan 
so‘ng, ularga o‘rganilgan g‘azallar ichidan ikkitasi maqta’si olib 
qo‘yilgan holda taqdim etiladi. O‘quvchilardan ularning qay biri 
Navoiy qalamiga, qaysinisi Nodira ijodiga mansub ekanini aniq-
lash talab qilinadi. Topshiriqni to‘g‘ri bajarish uchun o‘quvchi 
asarning mazmuni, uslubi va unga singdirilgan muallif shaxsiyati-
ga xos jihatlarga asoslanishi kerak bo‘ladi. Bu topshiriqni o‘z mud-
datida bajarish uchun o‘quvchi vaqtini to‘g‘ri taqsimlashi va qi-
ladigan ishlarini puxta rejalashtirishi talab etiladi. Shuning o‘ziyoq 
o‘quvchini mustaqil o‘ylashga majbur qiladi. Har ikkala g‘azalni 
o‘qib, adabiy qahramon hissiyotini tuyib shu asosda muallifini 
aniq lash o‘quvchini ilmiy haqiqatni topishga intiladigan tadqiqot
-
chi holatiga soladi.
32
Родари Ж. Грамматика фантазий. Перевод с итальян. Ю. А. Добровольский. 
– Москва: «Прогресс», 1978. S. 190.

---

77
O‘smir o‘quvchilar oldiga har xil adabiy timsollarni mus
-
taqil taqqoslash talabini qo‘yish ularda qat’iy qaror qabul qilish 
ko‘nikmasini shakllantirishga xizmat qiladi. O‘quvchida bunday 
ko‘nikmani hosil qilish uchun, avvalo, uni konkret shaxs yoki 
hodisani kuzatish, taqqoslab o‘xshash va farqli tomonlarini ko‘ra 
bilish, umumiy va xususiy jihatlarni, ikkinchi darajali narsalarni 
ajrata bilishga yo‘naltirish talab qilinadi.
Adabiy ta’lim jarayonida taqqoslash – tafakkurning oddiy, shu 
bilan birga favqulodda ahamiyatli turi hisoblanadi. U muayyan 
umumiylikka ega bo‘lgan har xil hodisalarni qiyoslashdan yuzaga 
keladi. Umumiy belgilarga ega bo‘lgan predmetlar solishtirilganda 
ularning farqli tomonlari ham ko‘rinadi. Ikki yoki bir nechta tim
-
sol tabiatidagi o‘xshash va farqli tomonlarni aniqlash uchun inson 
fikran ularning o‘ziga xos xususiyatlarini ajratadi, belgilarini aniq-
laydi (analiz qiladi) va ularni taqqoslagan holda umumiy tomonla
-
rini tayin etadi (sintez qiladi).
9-sinfda Abdulla Qodiriyning «O‘tgan kunlar» asari qah-
ramonlari Kumushbibi va Zaynab timsollarini o‘zaro taqqos
-
lash mumkin. Bunday vaziyatlarda o‘qituvchidan quyidagicha 
yo‘naltiruvchi savol-topshiriqlar tuzish talab qilinadi: «Kumush
-
bibi bilan Zaynabning qanday o‘xshash jihatlari bor? Kumush ta
-
biatidagi fazilatlarning ildizini matndan topib, izohlang. Zaynabda 
o‘z baxti uchun kurashish fikri qanday tug‘ilgani haqida o‘ylab 
ko‘ring. U kurashning boshqacharoq yo‘lini topishi mumkinmidi? 
Nega topolmadi? Zaynabga nisbatan ko‘nglingizda qanday tuyg‘u 
paydo bo‘ldi? Achinishmi, nafratmi, rahm-shafqatmi? Buning sa
-
babini toping» va hk.
Adabiy ta’lim jarayonida o‘quvchi tafakkuri mustaqilligiga 
erishish uchun o‘qituvchidan o‘quvchilarni darslikda berilgan 
tushuncha-yu xulosalarning to‘g‘riligini tekshirish va dalillashga, 
bu yo‘lda eng qulay usul va metodlardan foydalanishga, har bir 
narsa-hodisa yuzasidan mustaqil fikr yuritishga, vaziyatga ijodiy 
yondashishga, birovlarga, hattoki o‘qituvchisiga ham, yoqish-yoq
-
masligidan qat’i nazar, o‘z fikrini aytishga o‘rgatish talab qilinadi. 
Muallim tarbiyalanuvchilarni mantiqiy fikr yuritish usullari bilan 
tanishtirib borishi; qolipda fikrlashga yo‘l qo‘ymasligi, nafaqat 
darslik mualliflari, balki o‘rtoqlarining fikr-mulohazalarini takror
-
lamaslikka, ijodiy izlanishga yetaklashi; o‘quvchilarning individu
-

---

78
79
al xususiyatlarini hisobga olib, ularning aqliy imkoniyatlarini ish-
ga sola bilishi; har bir o‘quvchi oldiga o‘ziga xos muammo qo‘ya 
olishi va uni yechishga yo‘naltirishi; uchraydigan qiyinchiliklarni 
yengishga odatlantirishi zarur. 
O‘quv topshiriqlarining noto‘g‘ri qo‘yilishi, o‘quvchilardan 
erkin mulohaza yuritishni izchil ravishda talab etmaslik va mus
-
taqil fikrlash qobiliyati qanchalik rivojlanganiga e’tibor bermaslik 
adabiyot darslarida fikr yuritish faoliyati mustaqilligini rivojlanti
-
rishga to‘siq bo‘ladigan asosiy sabablardir. O‘quvchilardagi tan-
qidiy tafakkur va mulohazaning yetarli darajada taraqqiy etmagan-
ligi, estetik did hamda madaniy saviyaning pastligi badiiy asar 
qimmatini yuzaki baholashga olib keladi. Asar to‘g‘risida chuqur 
fikr yuritmasdan turib unga baho berishga shoshilish hollari asl tur
-
mush bilan badiiy asar o‘rtasidagi farqni anglay olmaslikdan kelib 
chiqadi.
Bugungi adabiy ta’lim metodikasi o‘quvchining u yoki bu ba
-
diiy asarni o‘qib, tushunishining o‘zini yetarli emas deb hisoblay-
di. O‘quvchi asarga yangicha yondasha bilishi ham kerak. Shunda 
uning mustaqil nuqtai nazari shakllanadi. O‘z-o‘zidan ma’lumki, 
bu fazilat o‘zgalarning tashqaridan bergan ko‘rsatmalari mahsuli 
emas, o‘spirinning shaxsiy fikri, mustaqil o‘ylashi va bir qarorga 
kelishining natijasi bo‘ladi. O‘qituvchi o‘quvchilarining tortin
-
choq bo‘lishiga, fikrini ochiq aytmay, dilida saqlab qolishiga yo‘l 
qo‘ymasligi kerak. 
Adabiyot darslarida o‘quvchini faqat o‘zi yaxshi bilgan, ko‘p 
va chuqur o‘ylagan narsalar haqida fikrlashga, yozishga undash 
maqsadga muvofiq bo‘ladi. O‘quvchi uchun o‘zi yaxshi bilmagan, 
o‘ylamagan mavzu haqida yozishdan azobliroq yumush yo‘q. 
Bunday topshiriq uning shaxsida yuzakilikni keltirib chiqaradi, 
ko‘chirmachilikka majbur qiladi. O‘quvchida bezovta, uyg‘oq qal
-
bni tarbiyalash uchun, avvalo, unda atrof-muhitga, tabiatga, hayvo
-
not va nabotot olamiga, insonga kuchli qiziqish uyg‘otish, har bir 
narsaning mohiyatiga kirishga yo‘naltirish lozim bo‘ladi. 
O‘quvchining mehnati oson bo‘lishi kerak emasligi, ularni 
mustaqil bilim olish, ko‘nikma shakllantirish, malaka hosil qi-
lish, mehnatga qiziqtirish, o‘zida muayyan axloqiy sifatlarni qa-
ror toptirishga odatlantirish zarurligi, bu esa qiyinchiliksiz amalga 
oshmasligi taniqli pedagoglar tomonidan ko‘p bor ta’kidlangan. 

---

79
Faqat qiyinchiliklarning me’yorini bilish muhim ahamiyat kasb 
etadi. Toki, bu mehnat o‘quvchining yosh xususiyatlariga mos, 
o‘zlashtiriladigan bo‘lishi, uni bajarish huzur va zavq bag‘ishlashi 
lozim. Insonga nisbatan bo‘lgan talabchanlik uni kamolot sari ye-
taklashi va o‘zini rivojlantirishga undashi kerak. 
O‘quvchilarda o‘z fikrini ifodalash ko‘nikmasini shakllan
-
tirishga boshlang‘ich sinflardan e’tibor berish lozim. Ma’lumki, 
boshlang‘ich sinf va kichik o‘smirlik davrida diktant yoki bayon 
yozishda yaxshigina natijalarga erishgan o‘quvchilar yuqori sinf-
larga borganda adabiy yoki erkin mavzularda ijodiy ishlar yozishga 
qiynalib qoladilar. O‘zgalarning fikrini juda chiroyli qilib takrorlab 
beradigan «savodli» o‘quvchilar ko‘pincha o‘z fikrlarini ifodalab 
berolmaydilar. Ular yo asar mazmunini qayta hikoya qiladilar 
yoki darslik mualliflari yoxud o‘qituvchining asar haqidagi fikr
-
larini takrorlaydilar. Ko‘pchilik o‘quvchilar maktabni o‘z fikr va 
qarashlaridagi originallik keraksiz ekaniga ishongan holda bitirib 
ketyaptilar. Shuning uchun ham fikrni ifodalash ishini fikr aytish
-
ga uyalmaydigan davrdan, ya’ni boshlang‘ich sinflardan boshlash 
maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Adabiyot darslarida badiiy asarlar bilan ishlash ijodkor-
larning asarlari zamiriga singdirgan yuksak insoniy g‘oyalarni 
o‘quvchining ko‘ngil mulkiga aylantirishdir. Bu o‘quvchilar ularni 
faqat o‘qishi bilan emas, balki tom ma’noda uqishi, o‘rganishi va 
bilganlarini yozma yoki og‘zaki ravishda ifodalashi orqali amal-
ga oshiriladi. Adabiyot darslarida asosiy ish asarni o‘qish, matn 
haqida o‘quvchilar bilan suhbatlashish, uni tahlil qilishdan iborat. 
Badiiy asarlar orqali o‘quvchining hayotga yaqin, qiziqarli masa
-
lalar bilan doim band bo‘lgan aqli o‘quv materialini o‘zlashtiradi. 
Kuzatishga, mantiqiy asoslar va xulosalarga o‘rgangan o‘quvchi 
asta-sekinlik bilan qachonlardir o‘zi uchun mavhum bo‘lgan fikr
-
larni ham ilg‘aydi, ularda ham qiziqarli narsalarni ko‘ra biladi.
O‘qilgan badiiy asarni o‘rtoqlari bilan birgalikda tahlil qi-
lish, asar matnidagi hayotiy muammolarga munosabat bildirish 
o‘quvchida tanqidiy nazarni shakllantiradi. Bu hol tarbiyalanuv-
chilarni biror ishga yuzaki yondashmaslikka, puxta o‘rganmay, 
asoslar topmay turib fikr aytmaslikka o‘rgatadi. Aslida tanqid 
to‘plangan qator ma’lumotlar asosida tahliliy muhokama qilishdir. 
O‘quvchini shunday belgilarni qidirishga va ularni tahlil qilishga 

---

80
81
o‘rgatish uni jiddiy fikrlashga, ehtiyotkorlik bilan mulohaza yuri-
tishga moyil qiladi. 
Adabiyot darslarida o‘quvchilarni mustaqil fikrlashga 
o‘rgatishda ular bilan asar haqida suhbatlashish, ularni asar matni-
dan javob izlashga majbur etadigan savollar berish, bu savollar yor-
damida o‘quvchini asar mohiyatiga olib kirish, undagi tasvir haqi
-
da ongli ravishda, to‘la ishonch bilan ma’lum xulosalarga kelishga 
ko‘maklashish juda muhim. Badiiy asar tahlili jarayonida asarning 
mazmun va shakli orasidagi aloqani nazardan qochirmaslik, unda 
aks etgan shaxs bilan jamiyat orasidagi munosabatga e’tibor qara-
tish darsning samaradorligini ta’minlaydi. 
Badiiy asarni to‘laqonli o‘zlashtirish tuyish va fikrlashning 
birligi orqali amalga oshadi. O‘zlashtirish uchun esa fikrlash lozim. 
Har qanday asar zamirida uning tahliliga asos bo‘ladigan jihatlar 
ifodalangan bo‘ladi. Hamma gap tahlil jarayonida hayotiy va ba-
diiy mantiq asosida mana shu jihatni ilg‘ay olishdadir. Masalan, 
7-sinf «Adabiyot» darsligida «Ravshan» dostonidan parcha beril
-
gan. Darslikda «O‘zbek xalqining go‘zal qiz to‘g‘risidagi tasav-
vurlariga o‘z munosabatingizni bildiring» degan topshiriq bor. 
O‘quvchi bu topshiriqni bajarish uchun doston matniga qayta-
qayta murojaat qilishga majbur bo‘ladi. Darslikda berilgan par-
chada (22-bet) Zulxumorning go‘zalligi ta’rifi: «