O‘qitish metodikasi o‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan o‘quv qo‘llanma sifatida tavsiya etilgan

mustaqil fikrlash – 
insonning 
o‘z oldida turgan muammoni aniq belgilangan maqsad va vazi-
falarga muvofiq holda bilimi hamda hayotiy tajribalariga taya
-
nib, o‘z intellektual imkoniyati darajasida turli yo‘l, usul, vosi-
talar yordamida, mustaqil ravishda hal qilishga qaratilgan aqliy 
faoliyatidir
. 
Ma’lum bo‘lishicha, fikr mustaqilligi darajasi inson aqliy faoli
-
yatining tashabbuskorligi, pishiqligi va tanqidiyligida aks etadi. 
Kishi fikri mustaqilligining belgilaridan biri – 
tashabbuskorlik 
in-
sonning o‘z oldiga aniq maqsad va vazifalar qo‘yishi, ularni amal-
ga oshirish uchun zarur bo‘lgan usul hamda vositalarni qo‘llashida 
namoyon bo‘ladi. Bu faoliyatning 
pishiqligi
vazifalarni tez baja-
rish, bu jarayonda qo‘l keladigan usul va vositalarni tezkorlik bilan 
izlab topish, ularni farqlashda ko‘rinadi. Aqliy faoliyat 
tanqidiyligi
esa mustaqil fikrlovchining voqea-hodisaga munosabati, uning xu
-
susiyatlarini ajrata bilishida aks etadi.
Ma’lumki, tafakkur faqat ta’lim jarayonida shakllantirilmaydi. 
Inson faqat ta’lim-tarbiya muassasalarida fikrlashga o‘rgatilmaydi. 
U har bir ruhan sog‘lom insonda tabiatan mavjud bo‘lgan aqliy-jis-
moniy hosiladir. U har kimda o‘ziga xos tarzda, o‘z intellektual da-
rajasida mavjud. Ta’lim-tarbiya jarayonida tafakkurning shakli, si-
fati, darajasini tarbiyalash, ma’lum yo‘nalishini belgilash, uni say-
qallash va rivojlantirish mumkin. O‘quvchi fikrining ta’sirchanligi, 
ehtiyotkorligi, harakatchanligi yoki faoliyatsizligi, o‘sish-rivojla-
nishi uning ta’lim jarayonida shakllantiriladigan sur’ati va sifatiga 
ham bog‘liq. Inson fikrlashining hissiy, obrazli, mantiqiy salmog‘i 
tafakkur jarayonining rivojlanish sur’ati bilan qanchalik aloqador 
bo‘lsa, uning sifat yo‘nalishlari bilan ham shunchalik bog‘liq.
«Maqsad, vazifalari o‘zga shaxslar tomonidan belgilab 
qo‘yilgan, tayyor usul va vositalarga tayangan holda boshqalar-
ning bevosita yordami bilan amalga oshiriladigan jarayonda 
ishtirok etgan tafakkur fikr qaramligini anglatadi. Mustaqil tafak
-
kurga ega bo‘lmagan kishilar tayyor qarashlar quliga aylanadilar. 
Ularning tafakkuri ...o‘sish-rivojlanishdan orqada qoladi. Mustaq-
il fikrlash rivojlanmagan hollarda kaltabin, aqlan erinchoq, behaf
-
sala, loqayd odam shakllanadi. Tafakkurning qaramligi, muteligi 

---

71
jamiyat rivojiga, millat taraqqiyotiga to‘siq bo‘lib, alohida odam 
uchun fojiadir»
31
,
– deydi taniqli psixolog E. G‘oziyev. 
Fikrning mustaqilligi uning sermahsulligi, samaradorligi bilan 
uzviy bog‘liq. Agar inson tomonidan muayyan vaqt ichida ma’lum 
soha uchun qimmatli va yangi fikrlar, g‘oyalar, tavsiyalar yaratil
-
gan, nazariy hamda amaliy vazifalar hal qilingan bo‘lsa, bunday fikr 
sermahsul, samarali hisoblanadi. 
Ma’lum vaqt oralig‘ida mustaqil 
ravishda bajarilgan aqliy ish ko‘lami va sifati (ishning pishiqligi, 
asoslarning kuchliligi)
– tafakkur mustaqilligi darajasini o‘lchash 
mezoni
bo‘lib xizmat qiladi.
Ish jarayonida inson aqlining faoliyati uning o‘zi tomonidan 
kuzatilmaydi. O‘quvchilarda fikrlashning mustaqilligi darajasini 
nazorat qilish, uni farqlash hamda rivojlantirish o‘qituvchining 
vazifasi. Buning uchun o‘qituvchidan ziyraklik, ta’lim jarayoni-
ning har bosqichida har bir o‘quvchi shaxsi, intellektual imkoni
-
yatlari, intilish va qiziqishlarini bilish talab qilinadi. 
Bola yosh bosqichlariga ko‘ra turfa qiziqishga ega bo‘ladi, 
o‘ziga xos fikrlaydi va his qiladi. Har yoshida turlicha faoliyat 
ko‘rsatadi, borliqqa munosabati ham har xil bo‘ladi. Beshinchi, 
oltinchi sinf o‘quvchilari – kichik o‘smir yoshidagi bolalarning 
o‘qituvchilar va bir-birlari bilan o‘zaro munosabatida ma’lum 
o‘zgarishlar ro‘y bera boshlaydi. Bu davrda faollikning xususiy 
shakllari kuzatiladi, ularning intellekti o‘zini namoyish eta bosh-
laydi. 11 – 13 yoshli bolalarning ko‘pchiligi o‘qishga beparvolik 
bilan qaraydilar: o‘zlarini oshiqcha qiynamaydilar, uy vazifasini 
berilgan topshiriq darajasidagina bajaradilar, ba’zan shuni ham qil-
maydilar. Ko‘pincha, o‘zlarini ovutadigan boshqa narsalarni o‘ylab 
topishga moyil bo‘ladilar.
O‘smir yoshidagi o‘quvchida boshlang‘ich maktab bola
-
siga xos bo‘lgan insonni baholashdagi biryoqlamalik kamayadi.
5 – 7-sinf o‘quvchisini shaxsning axloqiy sifatlari, uning ichki 
dun yosi, xarakterining shakllanishi va bunga turtki bo‘lgan omillar 
qiziqtiradi. Ammo o‘smir hali adabiy qahramonni uning shaxsiga 
xos bo‘lgan barcha jihatlar bilan yaxlit qabul etish va baholash
-
ga qodir emas. U ko‘pincha qahramonning biror fazilatiga taya
-
nib shaxsini baholaydi. O‘rta maktabning dastlabki bosqichidagi 
bolalar fikrlashida anchagina sabrsizlik seziladi. Bu davrda ular 
31
G‘oziyev E. Tafakkur psixologiyasi. – T.: «O‘qituvchi», 1990. 60-bet. 

---

72
73
darsda bajari ladigan ishlarning tezligiga ehtiyoj sezadilar, oradagi 
bo‘shliqlarni qiynalib o‘tkazadilar. Qiyin, murakkab vaziyatlarning 
uzoq saqlanishini yoqtirmaydilar. Shunisi xarakterliki, bu yoshdagi 
bolalar ning ko‘pchiligi berilgan topshiriqni yoki bir o‘tirishda qo-
yillatib hal qiladilar yoki umuman bajarmaydilar. 
Bu bosqichdagi o‘quvchilar bilimlarni o‘ta maydalangan, 
tay yor holda qabul qilishni xushlamaydilar. Ayrimlar vazifani 
ko‘chirmasdan o‘zlari yechishga moyil bo‘ladilar, agar topshiriqni 
o‘zlari hal qila olishlariga ko‘zlari yetsa, ustozining qo‘shimcha 
tushuntirishlaridan qochadilar. Ba’zan ularning fikr ifodalashlarida 
mustaqillikni ham ilg‘ash mumkin. 
Mustaqil fikr aytish istagi, o‘rganganlari orasidan o‘zinikini 
ajratib ifodalashga harakat 5-sinf bolasida ham kam uchray
-
di. O‘quvchilarning bunday xulqi shaxs taraqqiyotining yangi 
pog‘onasiga ko‘tarilishi bilan izohlanadi. O‘smirlar ko‘proq oltin-
chi sinfdan boshlab o‘zlarida mustaqil fikrlash sifatini namoyon eta 
boshlaydilar. Bolalarning bu davrdagi jismoniy va aqliy rivojlani-
shi tafakkur faolligi xarakterini ham o‘zgartiradi: ularni mustaqil 
aqliy zo‘riqishga undaydigan topshiriqlarga boy darslar ko‘proq 
o‘ziga torta boshlaydi. Bu hol, avvalo, har bir predmet bo‘yicha 
alohida o‘qituvchi bo‘lishi, o‘qituvchiga munosabatning tubdan 
o‘zgarishi va o‘quvchi mustaqilligining ortishi bilan izohlanadi. 
O‘smir yoshidagi bolalarga xos bo‘lgan faoliyatga moyillik, 
ishtiyoqning zo‘rligi, mustaqillikka intilish shaxslik shakllanishida 
muhim ahamiyat kasb etadi. 
Maktab ta’limi o‘rta bosqichining birinchi bo‘g‘ini – 6-, 7-sinf-
lar o‘quvchilarida mustaqillikning shakllanish davri hisoblanadi. 
Bu yoshdagi bolalar boshlang‘ichdagi kabi intizomli o‘quvchi 
bo‘lib, talab etilgan topshiriqlarni bajarishdan ko‘ra o‘z kuchini 
o‘zi uchun qiziqarli bo‘lgan narsalarga sarflashni xush ko‘radilar. 
O‘quvchilarda ayrim ishlar va amaliy topshiriqlarni mustaqil baja
-
rishga moyillik kuchli bo‘ladi. Bu davrda o‘quvchini avvalgi bos-
qichlarda uchramagan topshiriqlar ruhlantiradi. 
Katta maktab yoshidagi (8 – 9-sinf) o‘quvchilarda (15 – 16 
yosh) inson tuyg‘ularini, uning dunyoqarashini tushunishga 
bo‘lgan qiziqish ortib boradi. To‘qqizinchi sinf o‘quvchilarini 
o‘smirlar bilan taqqoslab ularda nazariy fikrlarning rivojlangan
-
ligini payqash qiyin emas. Bu yoshdagi o‘quvchilarda har xil 

---

73
muammolarni o‘zlaricha mustaqil hal qilishga intilish kuchayadi. 
O‘zaro tortishuv lar, munozaralar, har xil muhokamalarda qatna-
shish o‘quvchining tabiiy ehtiyojiga aylanadi. Sinflar yuqorilab 
borgan sari bolada tanqidiy mulohaza kuchayadi.
Ma’lumki, darsga tegishli bo‘lmagan biror qiziqarli hayotiy 
mavzu va hodisalar, kino yoki futbol o‘yinlari kabilar muhokama 
qilinganda o‘quvchilarning tillari «echilib ketadi». Bunday vazi
-
yatlarda ularning juda ko‘p narsa bilishlari ma’lum bo‘ladi. Shu-
ning uchun darsliklarda bolalarning tabiati va yosh xususiyatlariga 
mos keladigan qiziqarli materiallar berilishi, matnlar yuzasidan 
taqdim etilgan savol-topshiriqlar biri ikkinchisiga o‘xshamaydigan 
tarzda turfa bo‘lishi o‘quvchilarni faollashtiradi. 
Maktab davrining bir bosqichidan ikkinchisiga o‘tish jarayo-
nida bolalarda shunchaki evolyutsion o‘zgarish emas, balki si
-
fat jihatidan bir yangilanish yuz beradi. Bu jarayonda o‘quvchi 
taraqqiyotiga salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi jihatlarni umumlashtirgan 
holda quyidagicha ko‘rsatish mumkin. Masalan, boshlang‘ich sinf 
o‘quvchilari aqliy rivojlanishi bilan beriladigan bilim, ko‘nikma va 
malakalar nomutanosibligi, bilimlarning hamisha ham mantiqqa 
asoslanmagani, oila bilan maktab tarbiyasi o‘rtasidagi tafovut; 
5 – 7-sinf o‘quvchilariga xos bo‘lgan harakatchanlik bilan intizom 
tizimining nomutanosibligi, ishtiyoqning zo‘rligi, ayrim murak-
kab muammolarni mustaqil hal qilishga bo‘lgan moyillik, erkinlik, 
mustaqillik sari intilishning balandligi bilan ta’lim-tarbiya jara-
yonidagi bir xillik, sustlik; 8 – 9-sinf o‘quvchilaridagi odamlarga, 
atrof-muhitga tanqidiy nazar bilan qarashning kuchayishi hamda 
ta’lim jarayonida bunday intilishlarni qondirish imkoniyatining ye-
tishmasligi, tabiiy taraqqiyot bilan ta’limiy-tarbiyaviy jarayon ora-
sidagi nomutanosiblik singari jihatlar ko‘zga tashlanadi. 
Ma’lumki, bolalar maktabgacha bo‘lgan davrida favqulodda 
ijodkorlik xususiyatiga ega bo‘ladilar. 5 – 6 yoshida ona tilini to‘liq 
o‘zlashtirib oladilar, o‘zlarining amaliy faoliyatlari va borliqni ang-
lashlari uchun zarur bo‘lgan har xil ma’lumotlarga ega bo‘ladilar. 
Ularning bu davrdagi taraqqiyoti, odatda, muntazam o‘qitish ish-
larisiz, kattalar va tengdoshlari bilan tabiiy muloqoti jarayonida 
amalga oshadi. Bolalar maktab hayotiga kirib kelganlarida, ular-
ning faoliyati dasturlar asosida tizimli bilim olishga o‘tganda bir 
qadar o‘zgaradi. Bu o‘qish-o‘rganish jarayonida tabiiylikning bu-

---

74
75
zilgani, unga sun’iylik aralashuvi tufayli sodir bo‘ladi. Bola mak-
tabga kirgach, uning mustaqilligi, o‘z intellektual darajasidagi fikr
-
lashi va ixtiyoriy faoliyati ma’lum darajada cheklanadi. U maktab 
talablariga muvofiq ravishda ish yuritishga majbur etiladi.
Bolalarga bu tarzda singdirilgan bilim, ko‘nikma, malaka va 
ma’naviy sifatlar ularni doimiy ma’rifiy xizmat ko‘rsatilishga muh
-
toj iste’molchiga aylantirib qo‘yadi. Bunday ta’lim boladan bilim
-
larni mustaqil ravishda ijodiy o‘rganishni talab qilmaydi. Bir ne-
cha yillik shunday o‘qitish natijasida bola mustaqil fikrlamaydigan 
kimsaga aylanadi. U har qanday aqliy zo‘riqishdan o‘zini tortib, 
bunday yumushlarni yaqinlari bo‘lmish o‘qituvchi, ota-ona, 
o‘rtoqlarining zimmasiga orta boshlaydi. Bunday bolalar, tabiiyki, 
biror ishni bajarishdan zavq, lazzat yoki qoniqish tuymaydilar.