Oqimning barqaror harakatida napor

 
4.10. MAGNUS EFFEKTI 
Suyuqlik zarrachalarining qattiq devor yaqinidagi harakatiga e’tiborni 
qaratsak, ular qattiq devor zarrachalari bilan ma’lum o‘zaro ta’sir kuchi ostida 
bo‘lishi ma’lum. Shunga asosan, suyuqlik zarrachalari devor oldida o‘z 
harakatidan sezilarli darajada sekinlashib, tezliklari nolga yaqinlashib boradi, 
ularga yaqin boshqa zarrachalar esa harakatga kelib, devordan uzoqlasha 
boshlashlari bilan tezliklari oshishi mumkin. Bunda kichik suyuqlik 
massalarining 
aylanma harakati
vujudga keladi. 
1, 2, 3
zarrachalarning 
1-3
yo‘nalishi 
1-3
׳vaziyatga o‘tishi kuzatiladi, ya’ni koordinata o‘qlariga nisbatan 

burchakka buriladi. Xuddi shu tarzda aylanma harakat paydo bo‘lishini kuzatish 
mumkin.
4.16-rasm. 

---

~ 269 ~ 
Umuman ilgarilanma va aylanma harakatlarning qo‘shilishi natijasida 
qaralayotgan suyuqlik massasiga tasir etuvchi va oqimning bo‘ylama harakat 
tezligi yunalishiga normal yo‘nalgan kuch paydo bo‘ladi. Yuqoridagi rasmda bu 
kuch devordan teskari tomonga yo‘nalgan. Bu vaziyat 
Magnus effekti
deyiladi. 
Bu kuch tasirida suyuqlik zarrachasi oqim markazi tomonga harakatlanib, 
aralashish jarayoni ruy beradi. Qattiq devor g‘adir-budirligi bu jarayonning 
rivojlanishiga yordam berishini e’tirof etish mumkin. Bu jarayon oqimning 
yuqori tezliklarida amalga oshib, bunda yopishqoqlikning ta’siri aralashishga 
qarshilik ko‘rsata olmaydi. Xuddi shu aralashish yuqorida qayd etilgan tezlik 
tebranishi - pulsatsiyalanishi paydo bo‘lishiga sabab bo‘ladi.
 
 
4
.
11
.
 O‘RTA OQIMLARDAGI TURBULENT URINMA 
KUCHLANISHLAR 
 
Xaqiqiy turbulent oqimlarda, asosan, aktual urinma kuchlanishlar 
mavjudligi bizga ma’lum. Turbulentlik tufayli, bu kuchlanishlar maydoni vaqt 
mobaynida o‘zgaradi. Agar berilgan vaqtda bu maydon ma’lum bo‘lsa, Nyuton 
qonunidan foydalanib, shu vaqt uchun aktual urinma kuchlanishlar maydonini 
ham hisoblashimiz mumkin. «Turbulent urinma kuchlanish» tushunchasini (
T

), 
haqiqiy turbulent oqim aktual kuchlanishi (

) bilan tenglashtirib bo‘lmaydi. 
T

kuchlanish haqiqiy oqimlarda bo‘lmaydi, balki, bu kattalik faraziy tushuncha 
bo‘lib, o‘rta oqimga (Reynolds-Bussinesk modeli) uni haqiqiy oqimga 
yaqinlashtirish uchun kiritiladi. 
Bu masala bilan chuqurroq tanishamiz. Haqiqiy turbulent oqimdan o‘rta 
oqimga o‘tishda, ko‘ndalang tebranma tezlik tushirib qoldiriladi (
z
u

= u
z
), faqat 
tezlikning bo‘ylama tashkil etuvchisi 
x
u
qolib, u shartli ravishda 
u
deb 
belgilanadi. 

---

~ 270 ~ 
Shu bilan birga, bu tashlab yuborilgan had, bo‘ylama tezlik 
u
epyurasini 
shakllanishiga ta’sir ko‘rsatadi, demak, napor yo‘qolishi kattaligiga ham ta’sir 
ko‘rsatadi. 
u
z
– uzunlik tezligini hisobga olinmasligi natijasida bo‘ladigan 
o‘zgarishni muvozanatlashtirish uchun 
T

bo‘ylama urinma kuchlanish 
tushunchasi kiritiladi. Albatta, bu kuchlanish kattaligi shunday tanlanishi 
kerakki, 
u
tezlik epyurasiga ta’siri, hisobga olinmagan 
u
z
tezlik ta’siriga 
muvozanatlashtiriladi. 
4.17-rasm. Urinma kuchlanishlarini o‘rganishga doir 
a
) «xaqiqiy» oqim, chuqurlik bo‘yicha zarrachalar almashinuvi mavjud bo‘ladi; 
b) o‘rtalashtirilgan oqim modeli 
4.17,